ԳՈՒԳԱՐՔ
Սեյմուր Բայջան

Նվիրվում է մեղուներին

ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ

Այժմ էլ հաճախ եմ հիշում «Գուգարք» ամառային ճամբարը։ Հատկապես, երբ ծառաշատ վայր, աղբյուր, ջրամբար, մաքրած ձու, քնած սպիտակ սագ, սարեր եմ տեսնում։ «Գուգարքում» անցկացրած օրերը կյանքիս ամենաերջանիկ օրերն էին։ Ես դա գիտակցում էի դեռ այնտեղ գտնվելու ընթացքում։ Գիտեի, որ շատ հաճախ եմ հիշելու այդ տեղերը։ Դրա համար փորձում էի հիշողությանս մեջ դրոշմել բոլոր զրույցները, այնտեղ տեսած բնապատկերները։ Ընդհանրապես, ողջ կյանքս կարելի է բաժանել երկու փուլի՝ Գուգարքից առաջ և հետո։

Բալզակը մտավախություն ուներ, որ իր «Հայր Գորիո» վեպը, բացի փարիզցիներից, ոչ ոք չի հասկանա։ Այդ վախը նրան դրդել է երկար և մանրամասն նկարագրել տիկին Վոկեի գիշերօթիկ տունը։ Իմ մեջ էլ վախ կա, որ մարդիկ կարող են չհասկանալ այն դերը, որ իմ կյանքում խաղաց «Գուգարքը»։ Այդ պատճառով ես պետք է մանրամասն նկարագրեմ տրամադրությունս, կյանքս նախքան Գուգարք գնալը։

Սկսեմ գլխավոր պատճառից։ Այդ ժամանակ հասկացա․ լինելով երրորդ աշխարհի փոքր երկրի միջակ գրող՝ երբեք ճանաչում ձեռք չեմ բերի։ Գիտակցեցի իրականությունը և համակերպվեցի այն մտքի հետ, որ երբեք հաջողության չեմ հասնի։ Իմ պատմվածքների, վեպերի հիման վրա երբեք ֆիլմեր չեն նկարահանի։ Իսկ եթե նկարահանեն էլ, այդ ֆիլմերը հաջողություն չեն ունենա։ Վաճառված գրքերիս թիվը երբեք չի գերազանցի 1000 օրինակը։ Անգամ եթե բանտ ընկնեմ, ակտիվ մասնակցություն ունենամ հասարակական-քաղաքական գործընթացներին, միևնույն է, որևէ հեղինակավոր գրական մրցանակի երբեք չեմ արժանանա։ Մարող հավակնություններն ինձ հետզհետե ավելի իմաստուն էին դարձնում։

Այդ ժամանակ գիշերում էի «Ռեյտինգ» թերթի խմբագրությունում։ Տուն էի գալիս միայն հագուստս փոխելու և լողանալու։ Մեր տունը՝ տանիքից մինչև հիմք, ստեղծագործական ամեն ինչի հակապատկերն էր։ Անգամ վերակենդանացած Յուկիո Միսիման մեր տանը մի նախադասություն չէր գրի։ Այդ տան մեջ այնքան մութ էներգիա կա, որ հնարավոր չէ անգամ ուրիշների գրած գրքերը կարդալ։ Իսկ խմբագրությունում ինձ համեմատաբար լավ էի զգում։ Աշխատակիցների գնալուց հետո նստում էի բազկաթոռի մեջ և սկսում էի կարդալ՝ մատիտը ձեռքիս։ Տարբեր բուժիչ խոտերից թեյ էի գցում ու խմում։ Ինչպես Օստրովսկին էր ասում, դավաճանած մարմինս հրաժարվում էր ինձ ծառայել։  Տեսողությունս թուլանում էր, ատամներս՝ փտում, երիկամս զգալ էր տալիս, գիշերները երկու անգամ արթնանում էի, որ զուգարան գնամ, իսկ մի թեթև ցրտի դեպքում ոտքերս փետանում էին։ Սարսափելի վախենում էի անկողին ընկնել։ Չկար մեկը, ով իմ մասին հոգ կտաներ։ Տանն էլ պառկել չէի կարող։ Արդեն ասացի՝ էնտեղ գնում էի միայն լողանալու և հագուստս փոխելու։ Եթե մի քիչ փնթի լինեի, տուն կատարած այցերս շատ ավելի հազվադեպ կլինեին։

Իսկ տանը կարծում էին, որ ես ինչ-որ կնոջ մոտ եմ ապրում։ Աշխատածս փողերը նրա վրա եմ ծախսում, և որ նա ինձ խանգարում է ամուսնանալ։ Ամեն անգամ, երբ կեղտոտ շորերս հանում գետնին էի գցում, մայրս հարցնում էր․ «Իսկ ինչո՞ւ ինքը շորերդ չի լվանում»։ Ամեն անգամ տարբեր պատասխաններ էի տալիս․ «Ժամանակ չունի»․ «Չի ուզում դրսում տղամարդու հագուստ կախել», «Չի կարող քո պես մաքուր լվանալ»։

Այդ ժամանակ չէի աշխատում։ Յոլա էի գնում փողով, որն ինձ ամեն ամիս ընկերներիցս մեկն էր տալիս։ Մի խոսքով, պարապ էի։ Երբ խմբագրությունում էի գիշերում, արթնանում էի ժամը 8-ին։ Լվացվում էի, սոված փորիս երկու գդալ մեղր էի կուլ տալիս և դուրս գալիս փողոց։ Խմբագրությունը երկաթուղային կայարանի մոտ էր գտնվում՝ «Մայիսի 28» մետրոյի կայարանի կողքին։ Ամեն օր նույն ժամին մետրոյից դուրս եկող ու աշխատանքի կամ դասի շտապող մարդկանցից շատերին դեմքով ճանաչում էի։

Երբեմն գնում էի կայարանից վերև գտնվող շուկա ու աննպատակ շրջում էի բանջարեղենի, ձկնեղենի, մսեղենի, թթուների, կաթնամթերքի կրպակների կողքով։ Շատ հազվադեպ էի ինչ-որ բան գնում։ Օրինակ, պանիր, լավաշ կամ կաթի սեր՝ նախաճաշի համար։ Սիրում էի հետևել՝ ինչպես են գավառացիները, որոնք անգամ ամենագեղեցիկ զգեստերի մեջ տխուր էին թվում, գնացքից իջնելով՝ վախեցած ձուլվում քաղաքի աղմկոտ կյանքին։ Երբեմն զբոսնում էի կառամատույցի վրա ու խառնվում գնացքին սպասող մարդկանց։ Սիրած զբաղմունքներիցս մեկն էլ կառամատույցի վրա գրկախառնվող ու համբուրվող բարեկամներին ու հարազատներին հետևելն էր։ Նայում էի՝ ինչպես են կայարանում գիշերած քնաթաթախ, չսափրված, ճմրթված շորերով մարդիկ սոված փորին ծխում, հետո ուտելու մի բան էի գնում ու վերադառնում խմբագրություն։ Ուտելուց հետո 2-3 ժամ կարդում էի՝ մատիտը ձեռքիս։ Մինչև թերթի աշխատակիցները գործի էին գալիս։

Այդ օրերին քաղաքում ժամանակ սպանելու մասնագետ էի դարձել։ Ինչպես Ֆուրմանովն էր ասում, փախչում էի կյանքից ու թաքնվում գրքերի հետևում։ Դրանում յուրահատուկ ողբերգականություն կա։ Երբեմն էլ առավոտյան սովորությանս համաձայն երկու գդալ մեղր կուլ տալուց հետո գնում էի ոչ թե կայարան կամ շուկա, այլ բուլվար՝ զբոսնելու։ Ծովի ափին հանդիպում էի բանաստեղծություններ գրող պառաված օրիորդների։ Տղամարդու բացակայության պայմաններում երեսները կոշտ մազերով էին ծածկվել․ փորձում էին դա թաքցնել էժան դիմափոշու տակ, սակայն դրանից էլ ավելի տխուր տեսք ունեին։ Երկար հորդորներից հետո նրանք համաձայնում էին ինձ համար սեփական բանաստեղծություններից մեկ-երկուսը կարդալ։ Բանաստեղծություններ գրող պառաված օրիորդների հետ երբեք գրականությունից չէի խոսում։

Բուլվարում ծանոթացել էի մի քանի զբոսնող տարեց կանանց հետ։ Պատմում էին իրենց հիվանդություններից, երիտասարդ տարիներից, նրանից, թե ինչպես է փոխվել աշխարհը, ծովի բարձր աղտոտվածությունից, երիտասարդության լկտիությունից։

Մինչև կեսօր բուլվարում զբոսնելուց հետո վերադառնում էի քաղաքի կենտրոն։ Մի երկու ժամ էլ շրջում էի քաղաքով, իմ պես պարապների մեջ փնտրում էի ծանոթ դեմքեր։ Ճաշին բորշչ, կարտոֆիլի խյուս, դովղա կամ տապակած ձուկ էի ուտում։ Մի բաժակ թեյ խմելուց հետո նորից գնում էի քաղաքում թափառելու։ Երբեմն, երբ ընկերոջս տրամադրած «թոշակն» ուշանում էր, պարտքով էի ուտում։ Քաղաքում երեք սրճարան կար, որտեղ կարող էի պարտքով ուտել։ Ճաշելուց հետո 2-3 ժամ թափառում էի համացանցի վիրտուալ աշխարհում։ Ամեն օր ստուգում էի էլեկտրոնային փոստս՝ հույս ունենալով, որ ինչ-որ կոնֆերանսի կամ սեմինարի հրավեր կստանամ։ Չէի ստանում։ Կարդալով անիմաստ նամակներ իմ պես պարապներից, ովքեր գիտակցում էին, որ երբեք հաջողություն չեն ունենա, ես էլ նրանց նման անիմաստ պատասխաններ էի գրում։

Գրում ու իմ մասին հիշեցնում էի կազմակերպություններին, որոնց նախաձեռնած կոնֆերանսներին և սեմինարներին ժամանակին մասնակցել եմ։ Պատրաստ էի մասնակցել, առանց հոնորարի, ամենաանպետք կոնֆերանսին, «ամենաթեժ կետերում»։ Միայն թե ճանապարհի ու սնվելու ծախսերը հոգային։ Միայն թե, թեկուզ կարճ ժամանակով, լքեի քաղաքը։ Արդեն 6 ամիս է՝ ոչ մի տեղ չէին հրավիրում։ Ահավոր ձանձրանում էի։ Երեկոյան հանդիպում էի ընկերներիս հետ, մի էժան սրճարանում օղի էինք խմում։ Վեցից հետո իմ բոլոր պարապ ընկերները հավաքվում էին քաղաքում։ Հետս խմել ցանկացողի հեշտ էի գտնում։

Այն ժամանակ հաճախ էի մտածում ինքնասպանության մասին։ Երկու լուրջ խանգարող հանգամանք կար․ նախ՝ վախենում էի կենդանի մնալ ու այլանդակվել։ Պետք է այնպիսի միջոց ընտրեի, որ հաստատ մահանայի։ Երկրորդը՝ չէի կարող մահանալու համար հարմար տեղ ընտրել։ Եթե հենց խմբագրությունում ինքնասպանություն գործեի, այդ տարածքը հանձնող կնոջ համար խնդիրներ կստեղծեի։

Տանն էլ միշտ մարդիկ էին լինում։ Կույսի աշտարակից թռիչքը կհանգեցներ ռոմանտիկ մահվան։ Մետրոյի գնացքն էլ Աննա Կարենինայի մահվան կրկնությունը կլիներ։ Վերջապես մի օր տանը մարդ չկար։

Մայրս գնացել էր թոշակի հետևից, իսկ եղբայրս ընտանիքի հետ զոքանչի մոտ էր։ Մորաքույրս հիվանդանոցում էր։ Գրպանումս եղած դեղերից փոշի պատրաստեցի։ Կես լիտր ջրով լիտրանոց բանկան դեմս դրեցի ու սեղանի մոտ նստեցի։ Սկսեցի կտակ գրել։ Գործընթացը երկարեց։ Երբ արթնացա, տեսա, որ գրոտել էի 18 էջանոց տետրի 16 էջը։ Բանկայում ջուրը  սառել էր։ Տեղիցս բարձրացա, պատռեցի տետրը: Դեղերից պատրաստած փոշին լուծելով ջրի մեջ՝ թունավոր լուծույթը թափեցի փողոց։ Մեջբերեմ միայն մեկ տող իմ կտակից․ «Թաղեք ինձ ռուսական գերեզմանոցում»։

Գրական աշխատանքն ինձ հեշտությամբ շեղեց ինքնասպանության մտքից։ Ավելի ուշ, երբ հանդիպեմ մեծավաստակ գրող Սաբիր Ահմեդլիի հետ, նա կասի․ «Ինձ համար լավագույն մարզաձևը․․․ Ինձ համար լավագույն մարզաձևը․․․ Ինձ համար լավագույն մարզաձևը․․․ գրելն է։ Երբ չեմ գրում, հիվանդանում եմ»։ Սաբիր Ահմեդլին այդ խոսքերն ասաց մեր վերջին հանդիպման ժամանակ։ Մի քանի ամիս անց նա մահացավ։

Այն ժամանակ շատ էի ձանձրանում։ Այնքան ձանձրալի էր, որ պատրաստ էի անգամ Բարդա շրջանի Հաջալար գյուղի միջնակարգ դպրոցում գրականության ուսուցիչ աշխատել։ Եվ հենց այդ ժամանակ Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակն ինձ հրավիրեց որպես թրեյներ «Գուգարք» ամառային ճամբար։

Քաղաքում այնքան թափառեցի, մինչև ուժասպառ եղա, ապա մտա ինտերնետ-սրճարան։ Հիմա էլ մի քիչ վիրտուալ աշխարհում թափառելու ժամանակն էր։ Բացեցի էլեկտրոնային փոստս։ Տեսա նամակ Վանաձորի գրասենյակից։ Առաջին հերթին այդ նամակը կարդացի։ Գրասենյակը հոգում էր ճանապարհածախսը։ Բացի դա, պետք է հոնորար ստանայի։ Պարապ ընկերներիս մի նախադասությամբ պատասխանեցի․ «15 օր Բաքվից բացակայելու եմ»։ Վանաձորի գրասենյակին էլ գրեցի, որ անպայման կգամ ճամբար։

Գրասենյակի ղեկավար Արթուր Սաքունցի հետ ծանոթացել էի Թբիլիսիում՝ կոնֆերանսի ժամանակ։ Անկեղծ ասած, չեմ էլ հիշում՝ ինչին էր նվիրված կոնֆերանսը։ Բայց Թբիլիսիում մենք Արթուրի հետ մի քանի անգամ լավ խմեցինք։ Կապեր հաստատեցինք։ Վերադառնալուց հետո պարբերաբար գրում էի Արթուրին՝ հիշեցնելով իմ մասին։ Եվ ահա արդյունքում անտանելի ձանձրույթին վերջ դրվեց։ Բացի դրանից, ինձ հրավիրելու օրը՝ երեկոյան, ընկերս վճարեց «թոշակս»։

Լավ եմ հիշում Բաքվից մեկնելուս օրը։ Ինձ համար գնեցի կարմիր ներքնազգեստ ու «Open» օդեկոլոն։ Սափրվեցի, մազերս կտրեցի։ Մտա խանութ, որտեղ գրքերս էին վաճառում։ Երեք խանութում ընդամենը 12 գիրք էր վաճառվել։ Սև պայուսակի մեջ երկու զույգ շալվար դրեցի, մի քանի տարբեր գույնի վերնաշապիկ, ատամի մածուկ, խոզանակ, երկու ամառային ցանցագծավոր կեպկա, սև բլոկնոտ և մի քանի այլ անհրաժեշտ իրեր։ Այդ պայուսակն ինձ նվիրել էր նախկին սիրուհիս։ Ընկերներս պայուսակը «կախարդական» էին անվանում։ Որովհետև ինձ հաջողվում էր դրա մեջ անհավանական քանակությամբ հագուստ տեղավորել։

Մինչև գնացքի մեկնելը 4 ժամ կար։ Մտա կայարանամերձ «Էֆես» սրճարան, նրբերշիկ ու 250 գրամ օղի վերցրեցի։ Տեսա, որ օղին քչություն արեց, 100 գրամ էլ վերցրեցի ու երկու հավի կոտլետ պատվիրեցի։ Էդ ամենի վրա մի բաժակ էլ «Էֆես» խմեցի։ Ես միշտ եմ էդպես անում։ Խմում եմ կամ մինչև մեկնելը, կամ վագոնում։ Սթափ վիճակում ճամփա ընկնելն ինձ համար տանջանք է։ Հաշիվը փակեցի ու սրճարանից դուրս եկա։ Եվ անմիջապես  հանդիպեցի «Գանուն» հրատարակչության սեփականատեր Շահբազ Խուդուօղլուին։ Այնպես ստացվեց, որ միասին մտանք «Խայալ» սրճարան, լյարդի խորոված վերցրեցինք, կես լիտր օղի խմեցինք։ Մարմինս ծանրացել էր, բայց ձանձրույթը թույլ չէր տալիս հարբել։

Գիշերը վագոնում կարող է ծարավեմ։ Կրպակից ջուր, արևածաղկի սերմ, «Քենթ 8» ծխախոտ, լուցկի գնեցի և 4 շիշ «Էֆես» գարեջուր՝ մեկ էլ պետք կգա, ու այդ ամենը սիրուհուս նվիրած «կախարդական պայուսակի» մեջ գցեցի։ Մտա դեղատուն ու երկու տուփ «Ուրոտեա» գնեցի։ Ամեն անգամ ճամփա ընկնելիս «Ուրոտեա» միզամուղ թեյ եմ գնում։ Լավ խմելուց հետո սովորաբար առավոտյան թեյը թրմում եմ ու խմում, որպեսզի միզուղիներս, երիկամներս սպիրտից մաքրվեն։ Մինչ սպիտակ խալաթով թմբլիկ օրիորդը «Ուրոտեան» տոպրակի մեջ էր դնում, ուսումնասիրում էի ցուցասեղանին դրված տարատեսակ պահպանակները։ Դրանցից մեկը ուշադրությունս գրավեց։ Տարօրինակ անվանում ուներ՝ «Կարմիր կամիկաձե»։ Գինն էլ՝ երեք մանաթ։ Գրվածքներումս որքան էլ անամոթ եմ, միշտ ամաչել եմ պահպանակ գնել։ Անհրաժեշտության դեպքում ընկերներս էին ինձ համար պահպանակ գնում։ Բայց այս անգամ չամաչեցի։ Երեք հատ «Կարմիր կամիկաձե» գնեցի։ Չնայած նման ճամփորդությունների ժամանակ սեքսը հազվադեպ բան է։ Պահպանակի պիտանիության ժամկետը մինչև 2013 թվականն էր։ Երևի, մինչև էդ կօգտագործեմ։ Երկու տուփ «Ուրոտեան» ու երեք հատ «Կարմիր կամիկաձեն» նույնպես նախկին սիրուհուս նվիրած սև պայուսակի մեջ դրեցի։

Աջ ոտքս դնելով Բաքու-Թբիլիսի գնացքի վագոն, որի համարը հիմա չեմ հիշում, միայն մի բանի մասին սկսեցի երազել՝ գնացքի շարժվելուն պես քնել։ Մտա երկտեղանի ՍՎ-կուպե ու պայուսակս մահճիկի տակ տեղավորեցի։ Գնացքը պետք է 15 րոպեից շարժվեր։ Ուղեկցորդուհին բարեկամներին ճանապարհող մարդկանց բղավելով դուրս հրավիրեց վագոնից։ Կառամատույցին կանգնած ճանապարհողները ներքևից վերև նայում էին գնացքի պատուհաններին։ Մսի սպասող սոված շների էին նման։ Իմ պատուհանի տակ ոչ ոք չկար։ Գնացքը շարժվեց։ Երբեք Բաքուն այդքան հույսով ու վշտով լցված չէի լքել։ Ճանապարհողները, ձեռքերը թափահարելով ու ինչ-որ բաներ ասելով, քայլում էին շարժվող վագոնների կողքով, հետո հետ ընկան։ Շուտով ուղեկցորդուհին տոմսս վերցրեց ու ինձ տոպրակի մեջ անկողնու սպիտակեղեն տվեց։ Կուպե մի տարեց մարդ մտավ՝ կլոր ու ճաղատ, մոտ 50-55 տարեկան։ Շրթունքները թեթևակի շարժեց։ Երևի, բարևեց ինձ։

Այստեղ պետք է մի կարևոր շեղում անեմ։ Ես միշտ արտասովոր դեպքերի ականատես եմ դառնում։ Ինձ միշտ արտասովոր մարդիկ են հանդիպում։ Առաջ ընկերներիս նման դեպքերի մասին չէի պատմում, միևնույն է՝ չէին հավատա։ Բայց ժամանակի ընթացքում նրանք զգացին, որ երբ ինձ հետ են, նույնպես տարօրինակ իրադարձությունների ականատես են դառնում։ Օրինակ, մի անգամ ընկերներով «Նիզամի» կինոթատրոնի առաջին հարկում թեյ էինք խմում։ Ինչ-որ բան էինք բուռն քննարկում։ Եվ ահա մեր սեղանին մոտեցավ մի տարեց տղամարդ ու հենց ինձ խնդրեց դիմացի դեղատնից իր համար «մինուս երեք» ակնոց գնել։ Չնայած սեղանի շուրջ բոլոր նստածները ինձանից երիտասարդ էին։ Նման դրվագները բազմաթիվ են։ Այդ դեպքից հետո այլևս չէի վախենում ընկերներիս գլխիս եկածի մասին պատմել։ Նրանք արդեն իմ ամեն մի պատմածին հավատում էին։ Ինչո՞ւ են ինձ նման մարդիկ պատահում, ինչո՞ւ եմ արտասովոր պատահարների մասնակից դառնում։ Այդ հարցի շուրջ շատ էի մտածում։ Եվ վերջապես պատասխանը գտա սերբ գրող Միլորադ Պավիչի հարցազրույցում. «Դեպքերը պատահում են նրանց հետ, ովքեր կարողանում են դրանք նկարագրել»։

Ուղեկիցս մինչև գոտկատեղը հանվեց։ Պայուսակից հանեց տապակած հավ, լոլիկ, վարունգ, «Խլեբնայա դորոգա» օղու կեսլիտրանոց շիշ ու շարեց սեղանին։ Հավը մի քանի մասի բաժանեց։ Կարծես ինչ-որ բան հիշելով՝ պայուսակից երկու պլաստիկ բաժակ հանեց։ Օղին լցրեց ու իմ կողմ շրջվեց։

- Արի խմենք։ Շոգից չվախենաս։ Արի, արի: Ես մենակ հաց չեմ ուտում։ Երբ հետս ուտող չկա, հայելու մեջ նայելով եմ ուտում։

Դա ասելով՝ պայուսակից փոքրիկ ձեռքի հայելի հանեց ու ինձ ցույց տվեց։ Հետո այն խնամքով սրբեց թաշկինակով ու սկսեց ուշադիր զննել իր արտացոլանքը։ Թվում էր՝ առաջին անգամ էր իր դեմքը հայելու մեջ զննում։ Հիշեցի Պավիչի խոսքերը՝ «դեպքերը պատահում են նրանց հետ, ովքեր կարողանում են դրանք նկարագրել», և վերցրեցի բաժակը։

Տղամարդն ուտում էր լուռ ու ախորժակով։ Ականջները հավի ազդրը ծամելուն համաչափ շարժվում էին։ Նրա ճաղատ գլուխն այնպես էր փայլում, կարծես փղոսկրից լիներ։ Կարճ ձեռքերն ու կլոր փորը նման էին բողբոջած կարտոֆիլի պալարների։ Հավը դանդաղ ուտելով՝ կես լիտր օղին խմեցինք։ Տղամարդը պայուսակից հանած սրբիչով ձեռքերը մաքրեց ու սրբիչն ինձ փոխանցեց։ Ձեռքերս սրբեցի։ Սրբիչից ձկան հոտ էր գալիս։ Տղամարդը գլուխն ափերի մեջ առավ ու սկսեց աջ ու ձախ տանել-բերել ու այնքան ուժեղ, որ թվում էր՝ ստուգում է՝ որքանով ամուր է այն կպած ուսերին։ Այնքան հաճույքով էր պարանոցը ճտճտացնում, որ նախանձեցի նրան։ Հավի ոսկորները ցելոֆանե տոպրակի մեջ հավաքեց ու ինձ տվեց։ Տոպրակով դուրս եկա միջանցք։ Երբ ծխելուց հետո կուպե մտա, իր տեղում պառկած էր։ Նայելով կուպեի առաստաղին՝ սկսեց խոսել։ Ձեռքերը կլոր փորի վրա ծալել էր։

- Տղես, կներես, ես մի քիչ ուժեղ եմ խռմփացնում։ Եթե չկարողանաս քնել, արթնացրու ինձ։

- Մի անհանգստացեք։ Շատ հոգնած եմ, կքնեմ։

- Չես կարողանա քնել։ Ես մի ուրիշ ձև եմ խռմփացնում։

- Հայրս էլ էր ուժեղ խռմփացնում։

- Բոլորն էլ ասում են, որ կկարողանան քնել, բայց ոչ մեկ չի կարողանում։

Տղամարդը, ձեռքերը փորին խաչելով, առանց իմ կողմ շրջվելու իր խռմփացնելու մասին մի քանի պատմություն պատմեց։ Օրինակ, թե ինչպես մի անգամ, երբ գնացքով Ռուսաստան էր գնում, ուղևորներն ուզում էին նրան վագոնից վռնդել։ Շատ տաղտկալի զրուցակից դուրս եկավ։ Ընդամենը 15 րոպեում հասցրեցի իմանալ, որ սովորել է Ռուսաստանում, մասնակցել է աֆղանական պատերազմին, երեք անգամ ամուսնացած է եղել։ Նրա ողջ կեցվածքը վկայում էր իր՝ ալարկոտ լինելու մասին, իսկ գնացքի տոմսը, հավանաբար, պատահականորեն էր գնել։ Նա այն ուղևորներից էր, որոնք չգիտեն էլ՝ ուր են գնում։ Իր ելույթն ավարտեց հետևյալ խոսքերով․ «Շատ եմ հոգնել։ Ուզում եմ կյանքիս մնացած մասը գյուղում անցկացնել։ Հանգստի կարիք շատ ունեմ։ Կյանքում ինչ որ պետք է՝ տեսել եմ։ Պատերազմ, խմիչք, կանայք, քաղաքներ․․․ Ափսոս, խռմփացնելս խանգարեց ինձ երջանիկ ապրել։ Անգամ բանակում քնում էի ոչ թե կազարմում՝ զինվորների հետ, այլ առանձին սենյակում։ Տղերքն իմ ուժեղ խռմփոցի մասին բազմաթիվ անեկդոտներ էին հորինել։ Ամեն մեկն իր դարդն ունի, իմ դարդն էլ ուժեղ խռմփոցն է։ Ամբողջ կյանքում ստիպված եմ եղել խռմփոցիս համար ներողություն խնդրել մարդկանցից։ Մեր գյուղի տունը դատարկ է։ Մի քիչ կարգի կբերեմ ու էնտեղ կապրեմ։ Աֆղանստանի պատերազմը սաղ կյանքս ոչնչացրեց։ Երջանիկ են նրանք, ովքեր էնտեղ չեն եղել։ Իսկական դժոխք էր։ Ամեն անգամ, երբ լսում եմ դժոխք բառը, ակամա Աֆղանստանն եմ հիշում։ Այնտեղ էլ մարմինս մի վերք ընկավ։ Մինչև հիմա չի անցել։ Տարին երկու անգամ մարմնիս տարբեր մասերում հայտնվում է։ Սողացող վերք է։ Էլ բժիշկ, պրոֆեսոր չի մնացել, որ ցույց չտամ, էլ հիվանդանոց, կլինիկա չի մնացել, որ ման չգամ։ Ոչ մեկ չի կարողանում այդ վիրուսի աղբյուրը գտնել․․․ Գիշերվա մթին մեր վրա էին գալիս՝ «Ալլահ Աքբար», «Ալլահ Աքբար» գոռալով։ Չգիտեինք՝ ուր փախնել, ուր պախկվել։ Քանի մարդ վախից խելագարվեց։ Ուղղակի սարսափ էր։ Մի բան է ուրախացնում՝ էլ երբեք Աֆղանստանը չեմ տեսնի»։

Հարմար տեղավորվեցի։ Փոխադարձ համաձայնությամբ կուպեի լույսն անջատեցի։ Երազում էի մի բանի մասին՝ քնել։ Հինգ րոպե անց տղամարդը սկսեց բարձր խռմփացնել։ Չնայած ուժեղ հոգնածությանս՝ քնել չկարողացա։ Նրա խռմփոցն ուղեղիս էր խփում։ Դուրս եկա, մի սիգարետ քաշեցի։ Երբ վերադարձա, տղամարդն ավելի ուժեղ էր խռմփացնում։ Պառկեցի ու գլուխս բարձի տակ մտցրեցի։ Չօգնեց։ Տղամարդու խռմփոցն անգամ գնացքի ձայնն էր խլացնում։ Ինչքան գնացքն արագ էր ընթանում, այդքան ավելի ուժեղ էր խռմփացնում։ Մի կողքից մյուսն էի շրջվում։ Ոչ մի կերպ չէի կարողանում քնել։ Աչքերս փակվում էին, բայց ուղեղս չէր անջատվում։ Դուրս եկա ու մի հատ էլ ծխեցի։ Ուզում էի արթնացնել տղամարդուն։ Բայց վախեցա, որ եթե զարթնի, կխփի ինձ։ Պայուսակից հանեցի «Էֆեսի» շիշը ու մութ կուպեում խմեցի։ Մտածում էի՝ կարող է գարեջուրն օգնի քնել։ Բայց հակառակը՝ սիրտս խառնեց նրանից, որ խմիչքները խառնել էի։

Նորից պառկեցի ու սկսեցի հաշվել։ Երբ 200-ն անցա, հարևան կուպեում մի կին բարձր բղավեց։ Ինձ թվաց՝ սիրով էր զբաղվում և հաճույքից գոռաց։ Հավի ոսկորներով տոպրակը շպրտելիս տեսել էի, թե ինչպես է հարևան կուպե մերկ ոտքերով մի կին մտնում։ Նախանձեցի այն մարդուն, ով, լինելով այդ կնոջ վրա կամ տակ, ստիպեց նրան այդքան բարձր բղավել։ Մինչ ուղեղս նման հիմար մտքերով էր լցված, կինը կրկին բղավեց, այս անգամ՝ ավելի բարձր։ Հետո նորից․․․ ու նորից․․․ Հետո դուրս եկավ միջանցք ու ավելի սարսափելի ձայնով բղավեց։ Կուպեից դուրս եկա։ Կինը բարձրացնում էր ձեռքերը ու խփում ծնկներին։ Խալաթով էր։ Չնայած իր սարսափելի վիճակին, խալաթ հագնելու ժամանակ գտել էր։ Ուղեկցորդը, սպիտակ վերնաշապիկը կոչկելով, դուրս եկավ իր կուպեից։ Միջանցքը լցվեց մարդկանցով։ Կնոջը զոռով տարան ուղեկցորդի կուպե։ Ուղեկցորդը մտավ նրա կուպե։ Դուրս գալով՝ նա նույնպես բղավեց։

Ոստիկանություն կանչեցին։ Աղմուկ բարձրացավ։ Հարևան վագոններից հանդիսատեսները սկսեցին հավաքվել մեր վագոնում։ Գնացքը հսկող ոստիկանները նրանց մեծ դժվարությամբ հետ վերադարձրեցին։ Նրանք շատ վիրավորված էին լքում մեր վագոնը։ Ոմանք անգամ վիճում էին ոստիկանների հետ։ Այլ վագոնների ուղևորներն ակնհայտորեն նախանձում էին այն ուղևորներին, որոնք երթևեկում էին վագոնում, որտեղ տեղի ունեցավ միջադեպը։

Հաջորդ կայարանում սպիտակ խալաթավորները պատգարակով դուրս հանեցին կնոջ վրա կամ տակ մահացած տղամարդու դիակը։ Իսկ բղավող կնոջը տարան ոստիկանները։ Ինչ-որ մեկն ասաց, որ տղամարդը «Վիագրա» էր ընդունել, և նրա սիրտը կանգնել էր։ Իրոք, երբ տղամարդուն տանում էին պատգարակի վրա, նրա դուդուկը մի փոքր բարձրացրել էր մարմնի վրա գցած սավանը։ Վրանի համար հենակի պես մի բան։ Ինչ-որ մեկն ասաց՝ տղամարդը մահացել է, բայց նրա դուդուկը՝ ոչ։

Աղմուկ-աղաղակը չէր դադարում մինչև ժամը 4-ը։ Իսկ իմ ուղեկիցը քնած էր։ Վերադարձա կուպե։ Մի շնչով կես լիտրանոց չգազավորված ջրի շիշը գլուխս քաշեցի։ Նորից պառկեցի։ Փորձում էի քնել, բայց դա այդքան էլ հեշտ չէր։

***

Վագոնից դուրս գալուց հետո անքնությունից հազիվ էի քայլում։ Կարծես ծանր մարտից հետո գումարտակի միակ կենդանի մնացած զինվորը լինեի։ Կայարանում տաքսի բռնեցի ու ուղևորվեցի դեպի վրաց-հայկական սահման։ Իմ երկրորդ՝ «18.6 սմ» վեպում գրել էի սահմանը հատելու կանոնների մասին։ Ում հետաքրքիր է՝ կարող է գտնել ու կարդալ։ Չէի ցանկանա կրկնվել։

Արթուրն ինձ սպասում էր սահմանի մյուս կողմում՝ Հայաստանում։ Հատելով վրացական անցակետը՝ չեզոք գոտում մի սիգարետ քաշեցի։ Հայաստանցի սահմանապահները, կանոնների համաձայն, անձնագրումս կնիք չդրեցին։ Բարևեցի Արթուրին։ Թիկնապահներին։ Նրանցից երկուսն ինձ հսկել են նաև Հայաստան կատարած նախորդ այցերիս ընթացքում։ Մեքենա նստեցինք ու ճամփա ընկանք։ Մեքենայում հայելու մեջ ինձ նայեցի։ Աչքերս հոգնածությունից ու անքնությունից այտուցվել էին։ Գլուխս աջուձախ էր թափահարվում, կարծես, ուզում էր վզիցս պոկվել։ Մեքենայի մեջ էլ չկարողացա քնել։ Ճանապարհին խնդրեցի կանգ առնել ու սառը ջրով լվացվեցի։ Մի քանի անգամ ամբողջ կրծքով մաքուր օդ շնչեցի։ Արթուրն ահագին միրգ գնեց։ Հաց չկերանք։ Ուտելու դեպքում անպայման պիտի խմեինք։ Շարունակեցինք ճանապարհը։ Արթուրը մի քանի անգամ հարցրեց՝ ինչպես եմ ինձ զգում։ Ամեն անգամ պատասխանում էի՝ «շատ լավ, շնորհակալ եմ»։ Նյարդերի խանգարումից բողոքեց։ Խորհուրդ տվեցի առավոտներն անոթի երեք թեյի գդալ մեղր կուլ տալ։ Այն ժամանակ տարօրինակ հիվանդություն ունեի։ Ով ինչ ասեր, ինչից բողոքեր՝ խորհուրդ էի տալիս առավոտները երկու-երեք թեյի գդալ մեղր կուլ տալ։ Ամեն օր մեղուների կյանքի, մարդու օրգանիզմի համար մեղրի օգտակարության մասին հոդվածներ էի կարդում։ Շատ էի ուրախանում, երբ հանդիպում էի մեկին, ում հետ կարելի էր մեղուներից խոսել։ Երբեմն հիվանդությունս սրանում էր, ու ես, ինչի մասին էլ խոսք գնար, մարդկանց խոսքը կտրում, փոխում էի թեման ու սկսում մեղուների կյանքի ու մեղրի օգուտների մասին դասախոսություններ կարդալ։ Ոմանք արդեն տեղյակ էին իմ այդ տարօրինակ հիվանդության մասին, և, քաղաքավարությունից ելնելով, համբերատար լսում էին մեղուների մասին դասախոսություններս։

Թեև մի քանի անգամ այս ճանապարհով անցել էի, միևնույն է, հետաքրքրությամբ ամեն ինչ զննում էի։ Դիտարկումներս ինձ կրկին վշտացնում էին։ Բաց լուսամուտներով անտեր մնացած տների պատերը ժամանակի բեռի տակ ծռվել էին։ Ավերված ֆերմաները, կոլխոզների շենքերը, անասնանոցները ճանապարհին կանգնած մուրացկանների էին նման։ Խորհրդային տարիներին կառուցված արտադրամասերի երկաթե խողովակներ, ցիրուցան կարմիր աղյուսները, դեկադենտական ոճով ծուլորեն խոտ ծամող կեղտոտ ոչխարները, դպրոցների ու գրադարանների՝ տեղ-տեղ խոտերով ծածկված կտուրները, ծառերը, ծռված խաչերով շիրիմները, գյուղերի փողոցներով աննպատակ թափառող ծերունիները, բակերում փտող առանց ակերի սովետական մեքենաները՝ այս ամենը վկայում էր, որ այստեղ դեռ երկար ժամանակ հարմարությունը, երջանկությունն ու հոգու խաղաղությունը ոտք չեն դնի։

Եթե իմ հայրենի շրջանում դպրոցները, ֆերմաները, գործարանները, հիվանդանոցները, շենքերը, գրադարանները ավերվել էին հայկական տանկերի և թնդանոթների ականներից, ապա հայկական գյուղերի ու շրջկենտրոնների հախից ժամանակն ու կյանքն էին եկել։

Այստեղ դեռ հոգեվարք էր տիրում։ Ես կարոտով եմ հիշում այն շրջանը, որտեղ ծնվել ու մեծացել եմ։ Այն ամենը, ինչ կարող էր կատարվել, եղավ։ Կարճ ժամանակում այրվել են շենքեր, թալանվել դպրոցներ, գրադարաններ։ Իսկ այստեղ շենքերը քանդվում էին աղյուս առ աղյուս։ Մարդիկ մահանում էին գրամ առ գրամ։ Որոշ գյուղերում անգամ կենդանի մեկին չես հանդիպի, միայն ճանապարհը հատող աքլորի։ Հայաստանի գյուղերով անցնելիս մարդ մոռանում է երիտասարդության բոլոր երազանքների ու ցանկությունների մասին։ Ապագան այստեղ անելիք չունի։ Ամեն ինչ թմրած է, ասես, ամեն ինչ թոշակի է անցել։ Անգամ ամենաանհոգ ու լավատես մարդն այստեղ չի կարող չտխրել։ Պատերի տակ աճած խոտերը, շենքերի կտուրների վրա նստած ու ճանապարհին նայող երեխաները կարող են ոչնչացնել մարդուն։ Ցանկապատների վրա բազմաթիվ զինվորական կիտելներ են չորանում։ Այդ կիտելներն այնպիսի թախիծ են առաջացնում, ասես, ղումար խաղացած ու կրված լինես կամ անտեղի հիմար խոսքով նեղացրած լինես ամենահարազատ մարդուն։

Մի գերեզմանոցի մոտ կանգ առանք՝ ծխելու։ Շուրջն այնպիսի լռություն էր, որ լսվում էր փտող ոսկորների ձայնը։ Ծեր գերեզմանափորը ոտքերը կախել-նստել էր նոր փորած գերեզմանի եզրին ու ծխում էր։ Նրա կողքին՝ անբախտ շուն ու ընկճված դեմքով երեխա։ Թվում էր՝ այդ տղամարդը պատրաստվում է գերեզմանափոսում թաղել իր կողքին կանգնած երեխայի ապագան։ Նա թիկնապահներին հայերենով ինչ-որ բան ասաց։ Նրանք չպատասխանեցին։

Մոտավորապես ժամը չորսին հասանք «Գուգարք»։ Իմ խորհրդով՝ մեքենայից դուրս եկանք ճամբարի դարպասների մոտ։ Ուզում էի մինչև հանրակացարան ոտքով գնալ։ Ցանկապատի անցքից՝ երկաթե դարպասներից աջ, մեծ թվով հին, պատռված կոշիկներ էին գցել։ Տարբեր չափսերի ու գույների։ Ամառային, աշնանային, ձմեռային, կանացի, տղամարդկանց, մանկական։ Որտեղի՞ց են այդքան պատռված կոշիկ գտել։ Դարպասների աջ կողմում ցցի վրա եզի գանգ էր հագցված։ Անձրևները, քամիները, արևը այնքան էին այն հղկել, որ ճեփ-ճերմակ էր դարձել։ Ցցի տակից լկտի փաթաթուկի ծայրը գանգի բերանով ներս էր մտել՝ աչքով դուրս եկել։ Ծառերի տակ, որոնց անունները չգիտեի, սև ձի էր թավալ գալիս։ Ձիու հետևում պախկված ծեր քնաթաթախ շունը դժկամորեն մեր հետևից վազեց ու ձևի համար մի երկու բերան հաչաց։ Այդ ծեր, քնաթաթախ շան հաչոցից մի գրամ չէր զգացվում, որ ուզում է վախեցնել։ Ներկված դարպասներից դժվար էր հասկանալ՝ ժամանակին ինչ գույնի են եղել։

Մեքենայից վերցրեցի «կախարդական պայուսակս» ու ուղևորվեցի դեպի հանրակացարան։ Ճամբարի հրապարակում ոչ ոք չկար։ Երեխաները ցրվել էին։ Արթուրը ցույց տվեց սենյակս։ Թիկնապահներն էլ գնացին հանգստանալու։ Հանվեցի ու միանգամից լոգասենյակ մտա։ Ատամներս մաքրեցի։ Մի քանի անգամ սապոնվեցի: Ջրի ուժեղ շիթի տակ մարմնիս հոգնածությունը հանեցի։ Հագնելով կարմիր ներքնազգեստը՝ պառկեցի դիվանին։ Հիմա արդեն քնելու համար բոլոր պայմանները կային։ Ինչպես ասում էր Վոտրենը՝ քնիր, գառնուկս, երբեմն երջանկությունը մարդուն քնի մեջ է այցելում։

***

 Չգիտեմ՝ որքան քնեցի։ Դուռը թակեցին։ Արթուրն էր։ Ասաց, որ տասը րոպեից ներքև՝ բակ իջնեմ։ Սառը ջրով լվացվեցի։ Հագնվեցի, երկու գդալ մեղր կուլ տվեցի ու իջա բակ։ Թիկնապահներս ներքևում ինձ էին սպասում։ Սիգարետ կպցրեցի։ Այդ պահին ինչ-որ մեկը մի քանի անգամ «Սեյմուր, Սեյմուր» կանչեց։ Վայրկյաններ անց հասկացա՝ ով է։ Լուսինան էր։ Մի քանի անգամ Թբիլիսիում միասին մասնակցել ենք կոնֆերանսների ու սեմինարների։ Ծառերի միջից դուրս գալով՝ դեպի ինձ էր վազում։ Մինչև ինձ հասնելը հասցրեց մի քանի անգամ «Սեյմուր» կանչել։ Շատ ճարպիկ, ոզնու պես ուրախ, զրնգուն ձայնով, խմել սիրող, ծխող, նիհար ու թխամաշկ աղջիկ էր Լուսինան։ Ես իր տեսած առաջին ադրբեջանցին էի։ Նրան Թբիլիսի էին հրավիրել մասնակցելու ինչ-որ սեմինարի, արդեն չէմ էլ հիշում՝ ինչ թեմայով։ Իմանալով, որ սեմինարին ադրբեջանցի է մասնակցելու, մայրը չէր ուզում նրան թողնել։ Բայց Լուսինային մի կերպ հաջողվեց նրան համոզել։ Ծանոթացանք Թբիլիսիում։ Առաջին երկու օրերին Լուսինան խուսափում էր ինձ հետ խոսել։ Հետո տեսավ, որ մարդակեր չեմ։ Հեշտությամբ իրար սովորեցինք։ Նստում էինք նույն սեղանին, ուտում, գինի խմում, ծխում, խոսում պատերազմից։ Այն ժամանակ նոր էր բաժանվել իր սիրեցյալից։ Այնքան շատ էինք խոսել, որ Լուսինան արդեն իմ խորհուրդն էր հարցնում՝ արժե՞ վերադառնալ այդ տղայի մոտ, թե ոչ․․․

Վազելով մոտս՝ Լուսինան գիրկս գցվեց։ Ձեռքերը վզիս փաթաթելով՝ մի քանի անգամ դեմքս համբուրեց։ Այդ նեղ մաջալին հասցրեց ասել՝ ինչքան է ինձ սազում կարմիր գույնը։ Ձեռքս բռնեց ու սկսեց միաժամանակ կցկտուր մի քանի բան պատմել։ Դեպի լողավազան քայլեցինք։ Այնտեղ երկու շարքով երկար սեղաններ էին գցած։ Ճաշկերույթ էր սպասվում։ Սեղանները լցված էին տեսակ-տեսակ ուտեստներով և խմիչքներով։ Արթուրը շռայլ մարդ է։

Երեխաները խումբ-խումբ կանգնած զրուցում էին։ Այստեղ հանդիպեցի ևս մեկ ծանոթի՝ Արմենին։ Արմենի հետ էլ ենք Թբիլիսիում սեմինարի ժամանակ ծանոթացել։ Գրկախառնվեցինք, բարևեցինք իրար։ Մի քանի երիտասարդ հայեր, ովքեր արդեն լսել էին, որ ադրբեջանցի եմ, զարմանքով նայում էին, թե ինչ անկեղծ ու ջերմ ենք իրար բարևում․․․

Ժամանակն է՝ մի թեթև պատմեմ ձեզ «Գուգարք» ճամբարի մասին։ Գուգարքը խորհրդային շրջանում բավական հայտնի պիոներական ճամբար էր։ Պատերազմի տարիներին, ավելի ճիշտ, խորհրդային կայսրության փլուզումից հետո, ճամբարը փակվեց։ Երկու տարի է՝ ճամբարը կրկին գործում էր։ «Գուգարքը» գտնվում է խիտ անտառների ու լեռների մեջ։ Օդն այստեղ մաքուր է ու զով։ Ճամբարի անմիջապես կենտրոնում աղբյուր կա, որը սկիզբ է առնում սարերում։ Ջուրը շատ սառն է։ Դժվար է հավատալ, որ ջուրն այսքան սառը կարող է լինել։

Գուգարքում մեր գտնվելու օրերին ճամբարը բաժանված էր երկու մասի։ Մի հատվածում Հայաստանի պետբյուջեի հաշվին դպրոցականներ էին ապրում։ Մի ուսուցչուհի ունեին։ Չէի ասի, որ շատ գեղեցիկ էր, բայց կազմվածքի մասին խոսք չկար։ Շատ սեքսուալ տեսք ուներ։ Ավելին՝ հագնելով նեղ շալվար ու նեղ վերնաշապիկ՝ բնությունից տրված եղած-չեղածը մեզ էր ցուցադրում։ Վերնաշապիկի տակից ցցված պտուկները ուշադրություն էին գրավում։ Ուսուցչուհուն մոտիկից զննելու համար մի քանի անգամ առավոտյան դպրոցականների հետ միասին վարժանք եմ արել։ Երեխաներն ուրախանում էին, որ մեծ մարդն իրենց հետ միասին բարձրացնում է ձեռքերն ու ոտքերը, կքանստում, հետո՝ բարձրանում։ Երեխաներին միանալս ու վարժանք անելս ուսուցչուհուն էլ էր ուրախացնում։ Մինչդեռ ես նրա կուրծքը տեսնելու համար էի միայն երեխաներին միանում։ Շարվում էինք հրապարակում։ Ուսուցչուհին կանգնում էր շարքերի առաջ ու ցույց տալիս վարժությունները, մենք կրկնում էինք նրա հետևից։ Երբեմն, երբ նա կռանում ու բարձրանում էր, երևում էր փորը։ Վարժությունների ժամանակ նրա կուրծքը մի գրամ, մի սանտիմետր անգամ չէր շարժվում։ Երևի, շատ ձիգ էր։ Նրան նայելիս լոզերս գնում էին։ Այն օրերին պատրաստ էի հետը հինգ անգամ քնել և դրանից հետո հոգիս Ազրայիլին տալ։ Աջ ձեռքս սրտիս եմ դնում ու երդվում։

Երկու մասի կիսված ճամբարի մյուս կողմում մենք էինք ապրում։ Այսինքն, տարբեր համալսարաններում սովորող առաջին ու երկրորդ կուրսեցիներ, բարձր դասարանների աշակերտներ, որոնք արդեն հասցրել էին հասունանալ։ Ճամբարում հավաքվել էինք հոլանդական հիմնադրամների հաշվին։ Նպատակը տարբեր ազգությունների երիտասարդների ու դեռահասների միջև ծանոթության ու բարեկամության համար պայմաններ ստեղծելն էր։ Եվ ես՝ որպես գրող, հրապարակախոս, մարդ, ով իր վրա կրել է պատերազմի արհավիրքները, պետք է այդ երիտասարդներին, դեռահասներին բացատրեի, թե ինչ գարշելի բան է պատերազմը։ Իրականում նման զրույցներ վարելու հավես չունեի։ Մեկ է՝ ամեն ինչ հետո փոշիանում է։ Տարիներ շարունակ մասնակցում եմ տարբեր խաղաղարար կոնֆերանսների, սեմինարների, միջոցառումների։ Ժողովուրդների բարեկամության, խաղաղության, պատերազմի սարսափների մասին զրույցներն ինձ հոգնեցրել էին։ Թվում էր՝ արտասահմանյան հիմնադրամներն էլ արդեն հասկացել էին, որ իզուր են գումարներ վատնում։ Արտասահմանցիները, որոնք գիտակցել էին, որ Կովկասում խաղաղություն չի լինի, գնալով ավելի քիչ էին կարևորում այդ միջոցառումները, և նման միջոցառումների, կոնֆերանսների թիվն աստիճանաբար կրճատվում էր։

Ճամբարի ճաշարանը ևս բաժանված էր երկու մասի։ Հոլանդացիների հաշվին գցած, այսինքն՝ մեր սեղանները շատ ավելի ճոխ էին, քան Հայաստանի պետբյուջեի հաշվին ճամբարում ապրող աշակերտներինը։ Ճաշի ժամանակ աշակերտները հաճախ շրջվում ու մեր սեղանին էին նայում։ Նման պայմաններում դժվար էր հանգիստ հաց ուտել։ Ցից պտուկներով ուսուցչուհուն անհանգստացնում էր, որ աշակերտները մեր սեղանին են նայում։

Արթուրը բոլորին հրավիրեց երկու շարքով գցած երկար սեղանների մոտ։ Բոլորի համար տեղ կար։ Արթուրը՝ որպես նախագծի ղեկավար, հանդես եկավ ներածական խոսքով։ Շնորհակալություն հայտնեց բոլոր նրանց, ովքեր մեր՝ այստեղ հավաքվելու համար պայմաններ են ստեղծել, գումարներ ծախսել, մի խոսքով՝ Հոլանդիայի հարկատուներին։ Հետո մեզ խնդրեց հերթով կանգնել ու մեր մասին տեղեկություններ հայտնել։ Ճամբարի մասնակիցները մեկը մյուսի հետևից բարձրանում էին ու պատմում՝ որտեղ են ծնվել, որտեղ են սովորում, նշում էին անուն-ազգանունները։

Սեղաններին դրված էին սալաթներ, պանիր, ձմերուկ, սեխ, լոլիկ, վարունգ, գարեջրի, գինու, օղու շշեր։ Ստամոքսովս մեկ հաճելի քաղցի զգացում էր տարածվում։ Մինչ երեխաները ներկայանում էին, ես մտածում էի՝ ինչ եմ խմելու՝ օղի՞, գինի՞, թե՞ միայն գարեջուր։

Այդ պահին ինձ մոտեցավ Արմենը։ Ականջիս ասաց, որ մի լիտր մաքուր թթի օղի ունի, Ղարաբաղից է բերել։ Արմենը կողքիս նստած երիտասարդին հայերեն ինչ-որ բան ասաց։ Երիտասարդը բարձրացավ, տեղը զիջեց Արմենին, իսկ ինքը գնաց, նրա տեղը նստեց։ Երազում էի, որ ծանոթության արարողակարգը շուտ վերջանա։ Ուզում էի ուտելիքին անցնել։ Մի հոլանդացի անընդհատ մեզ լուսանկարում էր։ Նրա անդադար նկարելը սկսեց շատ նյարդայնացնել ինձ։ Իմ մասին խոսելու ցանկություն չունեի։ Բացի դրանից, երբ ուզում ես աչքի ընկնել, խելացի երևալու լավագույն միջոցը լռելն է։ Կոնֆերանսների, սեմինարների ժամանակ միշտ այդպես եմ վարվում։ Առաջին երկու օրը լռում եմ, հետո հարձակման անցնում։ Բանկետներին էլ լավ խմում եմ։ Հերթը հասավ ինձ։ Ոտքի կանգնեցի ու մի երկու բառ ասացի իմ մասին։ Երեխաներն ինձ վրա էին նայում։ Ինձ համար դա սովորական պատկեր է։ Նրանցից շատերը կյանքում առաջին անգամ էին ադրբեջանցի տեսնում։ Նրանցից յուրաքանչյուրը յուրովի էր նայում վրաս։ Կասկածանքով, ատելությամբ, հետաքրքությամբ, վախով․․․ Արթուրին չբավարարեց այն, որ ես իմ մասին կարճ ու սառը տեղեկություններ հաղորդեցի։ Նա պետք է միջոցառումը ֆինանսավորած հիմնադրամին ցույց տար, թե ինչ կարևոր անձ է հրավիրել թշնամական երկրից։ Արթուրը ոտքի ելավ ու իմ հասցեին բազմաթիվ գովեստի խոսքեր ուղղեց։ Ասաց, որ բարձր է գնահատում իմ հրապարակախոսությունը։ Այսպիսով ինձ վրա հետաքրքրությամբ նայող աչքերի թիվն ավելացավ։ Նպատակիս հասա։ Երբ ուզում էի խոսքը փոխանցել կողքիս նստած երիտասարդին, Արմենը բարձրացավ ու սկսեց պատմել՝ ինչպես է ծանոթացել ինձ հետ, և, ներկայացնելով ինձ որպես հրապարակախոս, մինչև երկինք հասցրեց։ Ինձ վրա հետաքրքությամբ նայող աչքերի թիվն էլ ավելի մեծացավ։

Սոված էի։ Ուտել էի ուզում։ Սեղանի շուրջ նստածների անգամ մեկ երրորդը չէր հասցրել ներկայանալ։ Երանի ծանոթանալու գործընթացը ավարտվեր, անցնեի սեղանին դրված ուտեստներին։ Ծարավել էի։ Ուզում էի պանրով ձմերուկ ուտել։ Աչքս մնացել էր ձմերուկի մի մեծ կտորի վրա։ Երբեմն գլուխս բարձրացնում ու նայում էի ներկայացող երիտասարդներին։ Երբ աչքերս հերթական անգամ հեռացրեցի ձմերուկի մեծ կտորից, հայացքներով հանդիպեցինք մի աղջկա հետ։ Գրեթե դեմ-դիմաց էինք նստած։ Ինձանից երկու աթոռ ձախ էր։

Աղջիկը ոտքի կանգնեց։ Նրա վատ բարակացրած հոնքերը վկայում էին հապշտապ կյանք մտնելու ցանկության մասին։ Չնայած դրան, աղջիկը խոսելիս շփոթվում էր։ Չգիտեր՝ ինչից սկսել, ինչ ասել։ Շատ նուրբ ձայն ուներ, նման էր ռուսական մուլտֆիլմերի տիկնիկների ձայնին։ Լսեցի նրա անունը՝ Անուշ։ Սովորում է համալսարանում՝ ռուսաց լեզվի և գրականության ֆակուլտետում։ Հասարակ էր հագնված։ Տեսքից զգացվում էր՝ կարիքավոր է։ Խոսելիս հուզմունքից սպիտակ թմբլիկ ձեռքերով մազերը շոյեց։ Միջահասակ, սպիտակամաշկ, ամաչկոտ, հուզվող, նուրբ ձայնով այդ աղջիկն ինձ մաքրած եփած ձու էր հիշեցնում։ Այդ օրվանից, երբ պինդ եփած ձու եմ ուտում, Անուշին եմ հիշում․․․

Վերջապես ծանոթության արարողակարգն ավարտվեց։ Արթուրն ասաց, որ մի բոլ ուտելիք կա, և բոլորին հորդորեց չքաշվել ու կուշտ ուտել։ Դեպի սեղանը ձեռքեր ձգվեցին։ Արմենը տեղից բարձրացավ ու լողավազանի մոտ գնաց։ Լողավազան թափվող աղբյուրից մի շիշ հանեց ու բերեց, դրեց սեղանին։ Սառը թթի օղին լցրեց բաժակների մեջ։ Երբ բաժակները բարձրացրինք, ասացի, որ քաղցած եմ, մի քիչ կուտեմ, հետո կսկսենք։ Այդ ժամանակ տաք խորոված ու մեծ ափսեների մեջ խաշլամա բերեցին: Վերցրեցի ձմերուկի կտորը, որի վրա վաղուց աչք էի դրել, ու պանրով կերա։ Հետո մանրացրեցի ածուխի վրա խորովված լոլիկը, բադրիջանը, բիբարը, աղցան սարքեցի ու սկսեցի սև հացով ուտել։ Արմենը՝ բաժակը ձեռքին, անհամբեր ինձ էր սպասում։ Մի չաղ կտոր էլ կերա ու բաժակը բարձրացրի։ Հիմա արդեն խմելու համար բոլոր պայմանները ստեղծված էին։ Սկսեցինք։ Օղին գլուխս քաշեցի։ Թթի օղին, կոկորդովս անցնելով, ներսս վառեց։ Ճակատս քրտինքով պատվեց։ Այդ օղին պատրաստված էր այն թթենիների հատիկներից, որոնք աճում են այնտեղ, որտեղ ես ծնվել ու մեծացել եմ, վազել եմ, քայլել։ Ակամա հիշեցի մեր ցանկապատի երկայնքով աճող թթենիները։ Հայրս դրանք տնկել էր, որպեսզի մեր բակը պաշտպանի փոշուց։ Սպիտակ թութ, սև թութ․․․

Մի անգամ բարձրացել էի ծառն ու թութ էի ուտում։ Քույրս էլ ուզեց բարձրանալ։ Վերևից գոռացի․ «Մի բարձրացի»։ Ինձ չլսեց։ Մի բուռ թութ հավաքեցի, ճզմեցի ու քամեցի քրոջս գլխին։ Թութն այնքան մածուցիկ էր, որ տանը տնտեսական օճառով հազիվ կարողացան իրար կպած մազերը հյութից մաքրել։ Իսկ ինձ մի թեթև ծեծեցին։

Այն ժամանակ հայրս մեր՝ երեխաներիս խնդրանքով մի այծ էր գնել։ Այծը ծառերի հերն անիծում էր։ Կեղևն էր ուտում։ Հայրս սպասում էր, որ ցրտերն ընկնեն, որպեսզի մորթի այծին։ Հենց մի փոքր ցրտեց, մորթեց։ Մենք մոտ մի շաբաթ այծի համար սուգ պահեցինք։ Մեր մեջ ուժ գտանք չուտել նրա միսը։ Այծն այլանդակել էր թթենիները։ Երևի, թթենու կեղևն ավելի համեղ էր, քան մյուս ծառերինը։ Թթենու ծառից, ինչպես բանանից, պլոկում էր կեղևն ու ուտում։ Ոչ մի կերպ չէինք կարողանում դրա դեմն առնել։ Հենց մեր հսկողությունից դուրս էր գալիս, մագլցում էր ծառերի վրա։

Թթենիներից մեկն առանձնահատուկ եմ հիշումլ։ Հարևանի տնկած խաղողի վազը լպիրշաբար բարձրանում էր մեր ցանկապատի տակ տնկած թթենու վրայով։ Թարսի պես, խաղողի այդ վազերը նույնպես լավ բերք էին տվել։ Թույլ չէի տալիս, որ հարևանի երեխան մեր թթենու վրա բարձրանա ու խաղող քաղի։ Ինքն էլ ինձ էր հետևում ու թույլ չէր տալիս իրենց խաղողը քաղել։ Արդյունքում՝ խաղողը թռչուններն էին ուտում։

Ու հիմա ես թշնամի երկրում խմում եմ օղի, որը պատրաստվել է թթից, որն աճում է այնտեղ, որտեղ ես ծնվել ու մեծացել եմ։ Մարմինս տաքանում է։ Ճակատս քրտինքով է պատվում։ Հարբում եմ։ Արմենն օղին բաժակների մեջ լցրեց։ Օղին խմելուց հետո մի կտոր ձմերուկ կերա, որպեսզի ազատվեմ բերանիս դառը համից։ Սիգարետ կպցրեցի։ Ով գիտի, գուցե այդ օղին մեր բակում հավաքված թթի՞ց է պատրաստվել։ Բարձրացա։ Աղբյուրից լողավազանի մեջ հոսող սառույցի պես սառը ջրով լվացվեցի ու վերադարձա սեղանի մոտ՝ թթի օղի խմելու։

***

Տարածություններ ոչնչացնող գիշերը վրա էր հասնում։ Մթության մեջ չերևացող թռչունների ձայնն էր լսվում։ Ինչքան շատ էր մթնում, այնքան սարերը ճամբարին ավելի մոտ էին թվում։

Արագ հարբող ու կշտացող երիտասարդները, լքելով սեղանը, գնացին հրապարակ՝ պարելու և զվարճանալու։ Սեղանի շուրջ մնացին միայն նման կոնֆերանսներին, սեմինարներին, միջոցառումներին, բանկետներին տարիներով մասնակցած փորձառու ուտող-խմողները։ Ես էի, Արմենը, Արթուրը, հրեական ծագումով ֆրանսուհին, հայրենիքում ոչ մի հաջողության չհասած մի քանի ամերիկացի անբաններ ու Կովկասում էկզոտիկա փնտրող հոլանդացիներ։

Տարբեր լեզուներ իրար խառնվեցին։ Արթուրը խաղաղության թեմայով մի երկար կենաց ասաց։ Զգացվում էր, որ ինքն էլ ասածին չի հավատում։ Արմենը դժվարությամբ էր նրա ասածներն անգլերեն թարգմանում։ Վերջին բաժակը բարձրացնելով՝ բանկետը փակված հայտարարեցինք։ Սեղանին օղու ու գինու ահագին ձեռք չտված շշեր էին մնացել։ Երիտասարդները ողջ գարեջուրը խմել էին։

Հասնելով հրապարակ՝ տեսանք, որ երիտասարդները լավ ուրախանում են։ Պարողները քրտնել էին, չպարողները կանգնել էին հրապարակի երկայնքով և սուլոցներով ու ծափերով ոգևորում էին պարողներին։

Ոմանք հենց գետնին էին կքանստած։ Մասնաշենքում, որտեղ ապրում էին դպրոցականները, լույսերը մարած էին։ Մի քանի ճարպիկ դպրոցականներ պատուհաններից նախանձով նայում էին հրապարակում պարող երիտասարդներին և, 100 տոկոս, երազում էին շուտ մեծանալ ու ոտք դնել հասուն կյանք։ Բեմի դիմաց՝ երկաթե սյան վրա, ուժեղ լույս արձակող լապտեր էր կախված։ Քամու տակ օրորվող լապտերի ուժեղ լույսը հրապարակի մեկ՝ աջ, մեկ՝ ձախ կողմն էր ընկնում։ Դինամիկները դրված էին մետաղե հենարանների կողքին։ Զբաղեցրեցինք մեծերի համար նախատեսված տեղերը։ Երիտասարդների ձեռքերին գարեջրով շշեր կային։ Ինչը չէին կարողացել սեղանի շուրջ խմել, բերել էին պարահրապարակ։ Արթուրը հասել էր իր նպատակին։

Մի քանի զույգեր կորան ծառերի հետևում․ գնացել էին համբուրվելու։ Քիչ անց մեծահասակներն էլ միացան երիտասարդներին ու սկսեցին պարել։ Ես ու Արմենը նստած մնացինք։ Լավ հարբած էի։ Եթե շարժվեի, սիրտս կխառներ։ Բացի դրանից, շատ էի կերել։ Ի վիճակի չէի շարժվել։ Ամենաճիշտ տարբերակը տեղում մնալն ու անդադար պարող երիտասարդներին նայելն էր։

Ահա, ցցված կրծքով ուսուցչուհին՝ եղած-չեղածը ցուցադրող նեղ շալվարով ու նեղ վերնաշապիկով, դուրս եկավ մասնաշենքից, որտեղ ապրում էին դպրոցականները, ու արագ, նյարդային քայլերով մոտեցավ Արթուրին։ Տեսնելով ուսուցչուհուն՝ դպրոցականները հեռացան պատուհանի մոտից։ Ուսուցչուհին մոտ 5 րոպե զրուցեց Արթուրի հետ։ Հետո արագ, նյարդային քայլերով վերադարձավ մասնաշենք։ Տխուր մեղեդի հնչեց։ Հրեական ծագումով ֆրանսուհին ինձ պարի հրավիրեց։ Տեղիցս բարձրացա։ Քայլելով դեպի պարահրապարակի կենտրոն՝ մտածում էի, թե աղջկա մարմնի որ մասին ձեռքերս դնեմ։ Ձախ ձեռքս գրպանիս մեջ էր, աջը մեջքին դրեցի։ Երևի՝ կողքից շատ ծիծաղելի էի նայվում։ Երաժշտությունը երկար տևեց։ Լավ քրտնել էի։ Մտածում էի՝ բոլորը նայում են, թե ինչ վատ եմ պարում։

Մինչ ամեն մեկն իրենով էր զբաղված, իր կայֆերով էր, մի հոգի մեզ իսկապես ուշադիր նայում էր։ Անուշն էր։ Նա մի քիչ հեռու էր կանգնել՝ ծառի տակ։ Ձեռքին ամառային շարֆ կար։ Երգը վերջացավ։ Ես ու ֆրանսուհին վերադարձանք մեր տեղերը։ Արմենը յուրաքանչյուրիս մեկական շիշ սառը գարեջուր տվեց։ Գարեջուրը գլուխս քաշեցի։ Զովությունը ողջ մարմնովս տարածվեց։ Արթուրը վերցրեց խոսափողն ու հայտարարեց, որ 20 րոպեից երեկոն ավարտվում է։ Հայտարարությունից հետո քիչ հեռու նստած երիտասարդները շարժվեցին դեպի հրապարակ՝ պարելու։ Անուշը շարունակում էր ծառի տակ կանգնած մնալ։ Ամառային շարֆի հետ էր խաղում։ Ծառերի հետևում համբուրվող զույգերն էլ վերադարձան։ Հաղորդավարը հայտարարեց վերջին երգը։ Ճչոցներն ու սուլոցներն աշխարհով մեկ տարածվեցին։ Պատուհանից պարահրապարակին նայող դպրոցականների թիվն ավելացավ։ Երգը վերջացավ։ Լռություն տիրեց։ Երիտասարդներին մասնաշենքի մուտքի դռան մոտ շարեցինք ու զգուշացրինք, որ գիշերը սենյակներից դուրս չգան, սենյակներում չծխեն, չաղմկեն։

Աղբյուրի ջրով լվացվելով ու մարմինս թրջելով՝ թիկնապահներիս ուղեկցությամբ սենյակ բարձրացա։ Հանեցի շալվարս ու բացեցի պատուհանը։ Սենյակս լցվեց զով, մաքուր լեռնային օդով։ Նայելով մթության մեջ ճամբարին մոտեցող լեռներին՝ ծխեցի օրվա վերջին սիգարետը։ Ինչ-որ մեկը հեռվում լսում էր Մուրատ Նասիրովի «Ես դու եմ, դու ես ես» երգը։

***

Առավոտյան թռչունների ձայնից արթնացա։ Ինձ համար անհայտ մի թռչուն նստած երգում էր ինձ համար անհայտ մի ծառի վրա։ Ծառի ճյուղը դեպի սենյակս էր թեքվել։ Կարելի է ասել, որ թռչունը սենյակի ներսում էր երգում։ Թռչնի ձայնը աշխարհով մեկ էր սփռվում։ Մտքումս ձայնակցելով նրան՝ փորձում էի շունչս պահել, մինչև դադար տա, բայց օդը չհերիքեց։

Ժամանակին կարդացել էի, որ գրողը պետք է առնվազն 15՝ թռչնի, 15՝ ծառի, 15 ծաղկի անուն իմանա․․․ Տեղերիս մեջ պառկած՝ սկսեցի ծառերի, թռչունների, ծաղիկների անուններ թվարկել։ Բարդի, կաղնի, լորի, սոճի, չինար, ուռենի, եղևնի․․․ Սոխակ, բու, ճնճղուկ, սարյակ, աղավնի, լոր, թութակ, ագռավ, ճայ, չիլ կաքավ, կռունկ, մեծ արոս, արծիվ, ծիծեռնակ․․․ Երիցուկ, նարգիզ, կակաչ, մանուշակ, գարնանածաղիկ, վարդակակաչ․․․

Անկողնուց բարձրացա։ Գլուխս չէր ցավում։ Ցնցուղ ընդունելուց հետո էլ ավելի կայտառացա։ Ամբողջ կրծքով սարերից եկող սառը օդը շնչեցի։ Երկու գդալ մեղր կուլ տվեցի, հետո հագնվեցի։ Սենյակից դուրս գալուց՝ միջանցքում, հանդիպեցի Անուշին։ Պատկերացրեք երկհարկանի երկարավուն շենք։ Նեղ միջանցքի աջ կողմում աղջիկներն են ապրում, ձախում՝ տղաները։ Անուշի սենյակը մեր հարկում էր։ Առանց ամաչելու իրար նայեցինք։ Աղջիկը վրաս անհույս, տխուր հայացքով էր նայում։ Ե՞րբ հասցրեց ինձ սիրահարվել։ Երբեմն աղջիկները, սիրահարվելով թշնամական ժողովրդի զավակին, թշնամական երկրի քաղաքացուն, ցանկանում են առավելագույնս դրսևորել անձնազոհության բնազդը։ Կուսական ցողոտ կրծքերն անօգնական դուրս էին նայում կանաչ բլուզի տակից, որը գրկում էր նրա՝ մաքրած ձու հիշեցնող մարմինը։ Անուշը նոր էր լվացվել։ Մաշկը խոնավ էր։ Իմ հեշտասեր հայացքը վախեցրել էր աղջկան։ Ներքև վազեց։

Չկարծեք, թե նրա անունից եմ հիմա գրում։ Ոչ։ Այն մասին, որ հայացքս նրան վախեցրել է, հետո եմ իմանալու։ Ճամբարում տեղի ունեցած մեր ամեն հանդիպման, ամեն զրույցի մասին հետագայում միմյանց ուղղված նամակներում կրկին ու կրկին գրելու ենք։ Այս հանդիպումներին, հայացքներին դեռ շատ իմաստ է տրվելու։ Ինչպես Պատրիկ Զյուսկինդն էր ասում, սիրո մեջ մենք միշտ սնահավատ ենք։ Աղջկա՝ անակնկալ կերպով փախչելն ինձ՝ որպես տղամարդու, ուրախացրեց։ Այո, նա չկարողացավ դիմակայել իմ հայացքին։ Փոխանակ հիանալի տրամադրությամբ ներքև իջնեի, Արմենի սենյակի դուռը թակեցի։ Երկրորդ անգամ ավելի համարձակ, բարձր թակեցի։ Արմենը դուռը բացեց։ Քնաթաթախ ուզում էր վերնաշապիկը հագնել, բայց վերնաշապիկի թևքից այդ պահին վրիպեց։ Ինձ տեսնելով՝ մտափոխվեց։

- Ի՞նչ է պատահել։

- Ուտելու ժամանակն է։ Իջի՛ր։

Բաց դռան արանքից անկողնում պառկած կնոջ մերկ ազդրեր տեսա։ Ազդրերի տիրոջ գլուխը չէր երևում։ Տեսնելով՝ որ կողմ եմ նայում՝ Արմենը ոտքով փակեց դուռը։

- Դու գնա, ես պետք է սափրվեմ։

Ստում էր։ Սափրված էր։ Արմենը վերադարձավ սենյակ։ Ես ներքև իջա։ Ահա թե գործից հասկացող ինչպիսի տղամարդիկ կան։ Իսկ ես, դեռահասի պես, դեռ հիմարաբար սիրո մասին եմ մտածում։ Մինչդեռ գործից հասկացող տղամարդիկ իրական, լուրջ բաներով են զբաղվում։

***

Անուշի հետ առաջին անգամ խոսել ենք նախաճաշից հետո։ Երեխեքը ճաշարանից դուրս եկան ու ցրվեցին։ Իսկ դպրոցականները շարվել էին հրապարակում։ Ցցված կրծքերով ուսուցչուհին նրանց հրահանգումներ էր տալիս։ Դպրոցականները պատրաստվում էին էքսկուրսիա գնալ։ Մտքովս անցավ միանալ նրանց։ Տրիբունայի մոտ կանգնած ուսուցչուհուն էի նայում։ Ծխում էի։ Այդ պահին Անուշն ինձ մոտեցավ։ Այդ հանդիպումը նա դեռ երեկվանից էր ծրագրել։ Նրա շարժուձևից, բառերից ակնհայտ էր։ Ավելի ուշ ինքն էլ խոստովանեց, որ այդպես էր։

- Լսել եմ՝ գրում եք։ Գրականության հանդեպ մեծ հետաքրքրություն ունեմ․․․

Ծխուկը գցեցի, մի հատ էլ սիգարետ կպցրեցի։ Դերասանություն էի անում։ Պարզապես օտար վայրերում, ճամփորդության ժամանակ շատ եմ ծխում։ Իմ դիմացն էր կանգնած։ Երկրորդ սիգարետը կպցնելը նրան սեթևեթանք թվաց։ Մի քիչ շփոթվեց։ Ինձ համար կյանքում ամենասարսափեցնող բանը շփոթվածությունն է։ Անուշին այդ վիճակից հանելու համար ասացի․

- Ինձ «դու»-ով դիմիր։ Մեր միջև տարիքային տարբերությունն այդքան էլ մեծ չէ։

- Կարո՞ղ ես ասել՝ ինչ ստեղծագործություններ պիտի կարդամ։ Ինձ քո խորհուրդն է պետք։ Ես շատ եմ անպետք գրքեր կարդում։

- Գնա՛, գրիչ ու տետր բեր, գրեմ։

Անուշը մասնաշենքի մոտ վազեց, իսկ ես գնացի դեպի հրապարակի ծայրում՝ ծառերի տակ, գտնվող նստարանները։ Ցցված կրծքերով ուսուցչուհին քայլում էր հրապարակում շարված աշակերտների առջև ու շարունակում հրահանգներ տալ։ Ճամբարի դարպասը բացվեց։ Հին դեղին գույնի «ՊԱԶ»-ի անճոռնի գլուխը երևաց։ Դպրոցականները գոռալով ավտոբուսի կողմը վազեցին։ Ուսուցչուհին բարկացավ։ Բարձր ձայնով երեխաներից մի քանիսի անունները թվարկեց։ Նրանք անգամ չշրջվեցին։ Ամեն մեկն ուզում էր ավտոբուսում պատուհանի մոտ տեղավորվել։ Վարորդը ծխելով ավտոբուսից դուրս եկավ ու սովորության համաձայն մի երկու անգամ ոտքով ակերին խփեց։ Դրանով «տեխնիկական զննումն» ավարտվեց։ Ուսուցչուհին դարձյալ նեղ շալվարով էր։ Նախանձով նայեցի նրա՝ քայլելու ժամանակ շարժվող հետույքին ու պայուսակիս մեջ եղած «Կարմիր կամիկաձե» պահպանակների մասին հիշեցի։ Ձախ շրջվեցի։ Անուշը մասնաշենքից դուրս էր եկել։ Արագ քայլերով էր գալիս։ Հետո հանկարծ վազեց։ Աջ ձեռքում նոթատետր էր, ձախը հպել էր անհնազանդ, վազելուց թրթռացող քմահաճ կրծքին։

- Կներես, մի քիչ ուշացա։ Գրիչ չէի գտնում։

Նոթատետրն ինձ մեկնեց։ Մեջը գրիչ կար։ Առաջին երկու էջերին հայերեն ինչ-որ բան էր գրված։ Մտածեցի՝ հարցնեմ, բայց լպիրշություն չարեցի։

- Նստի՛ր։

Իմ աջ կողմից նստեց։ Նոթատետրը մեջտեղից բացեցի ու սկսեցի գրողների ու ստեղծագործությունների անուններ գրել։ Առանց նրա կարծիքը հարցնելու սկսեցի լատինատառ գրել։ Կիրիլիցայով դիտավորյալ չէի գրում։ Վախենում էի տառասխալ անել։ Լատինատառ գրելն ինձ ապահովագրում էր հնարավոր տառասխալներից։ Մինչ ես առանց շտապելու, հնարավորինս գեղեցիկ ձեռագրով գրքերի ու դրանց հեղինակների անուններն էի գրում, Անուշը գլուխն ավելի էր ինձ մոտեցնում։ Թեև հաճախ անմիջական շարժումով անհնազանդ մազերն ականջի հետևն էր դնում, մի քանի վայրկյանից դրանք կրկին նոթատետրի վրա էին թափվում։ Գեղեցիկ տեսարան էր։ Գրականությունը, հաղթահարելով բոլոր խոչընդոտները, մեզ հարազատ էր դարձնում։ Հերթական գրքի ու հեղինակի անունը գրելուց հետո դեմքին էի նայում։ Իսկ նա ժպտում էր։ Մաքրած ձու հիշեցնող այդ աղջիկն ինչպե՞ս գլխի ընկավ, որ շփում ստեղծելու, հեռավորությունն արագ հաղթահարելու լավագույն միջոցը գրականության, արվեստի մասին զրույցներն են։

- Պաոլո Կոելիոյի գործերը կարդացե՞լ ես։

- Ոչ։

- Ճիշտ էլ արել ես։ Նրա գործերը կարդացող կանանց մոտ իմաստուն երևալու նկրտումներ են առաջանում։ Կոելիո կարդացող կանայք իմաստուն երևալու հիվանդությամբ են վարակվում։ Կոելիո կարդացող կանայք սկսում են տեղի-անտեղի մխիթարել ուրիշներին, խորհուրդներ տալ։ Անձամբ ես զզվում եմ կանանց խորհուրդներից, կանանց իմաստությունից։ Մի խոսքով՝ Կոելիո կարդացող կանայք անբովանդակ են։

Կուրծքս առաջ գցեցի, գլուխս բարձրացնելով՝ մի լավ ձգվեցի։ Երբ վերևից ներքև նայեցի, աչքովս ընկավ նրա կրծքերի միջև երևացող փոքրիկ ձորակը։ Հագին սև կրծկալ էր։ Սև կրծկալի մեջ նրա կրծքերն էլ ավելի սպիտակ էին թվում։ Զգաց՝ որտեղ եմ նայում։ Բայցև ոչ մի շարժումով չխանգարեց ինձ։ Ես անամոթաբար նայում էի աչքերիս տակ գտնվող նրա կրծքերին։ Միաժամանակ փորձում էի գրքերի ու գրողների անուններ հիշել։

Նոթատետրում գրեցի հերթական գրողի ու ստեղծագործության անունը՝ Ջոն Ստեյնբեք, «Մկների ու մարդկանց մասին»։ Մոտ 50 ստեղծագործության անուն գրեցի։ Նրա ճաշակից տեղյակ չէի, այդ պատճառով դժվարանում էի ցուցակ կազմել։ Նոթատետրում գրառում անելիս չէի հարցնում՝ գիրքը կարդացել է, թե ոչ։ Իսկ երբ արձագանքին սպասելիս դեմքին էի նայում, պարզապես ժպտում էր։ Էլ ոչ մի ստեղծագործության անուն չէի կարողանում հիշել։ Նոթատետրը Անուշին մեկնեցի։ Նա կարդաց գրքերի անունները։ Հետո ես հերթով պատմեցի յուրաքանչյուր գրողի ու ստեղծագործության մասին։ Զրույցը թեժացավ։ Զրուցելիս անկաշկանդ իրար վրա էինք նայում։ Հաճախ ձեռքն էր թեթևակի քորում։ Ես էլ յուրաքանչյուր հնարավորության դեպքում կրծքերին էի նայում։ Գրականության մասին էինք զրուցում։ Ինձ միայն գրականությունից էր հարցեր տալիս, թեև կարող էր և այլ բաներ հարցնել, օրինակ․ «Որտեղ եմ հիմա ապրում։ Արդյո՞ք մտերիմներիս մեջ կան պատերազմի ժամանակ զոհվածներ։ Կարո՞ղ է նորից պատերազմ սկսվել։ Ինչպե՞ս են ապրում մարդիկ մեր երկրում։ Ամուսնացա՞ծ եմ, թե՞ ոչ․․․»։

Բայց մենք խոսում էինք միայն գրականությունից։ Զրույցի ընթացքում պարզվեց, որ մաքրած ձու հիշեցնող այդ աղջիկը նոթատետրում նշված գրքերի մեծ մասն արդեն կարդացել է։ Նրա համեստությունն ինձ շատ դուր եկավ։ Սովորաբար կանայք հավեսով են խոսում կարդացած գրքերի մասին։ Նա կարծես ամաչում էր, որ իմ նշած գործերը չի կարդացել։ Ավելի շատ վախենում էր ինձ շփոթեցնել։ Նոթատետրի մեջ նոր անուններ ավելացրեցի՝ Հենրի Միլլեր, Էդուարդ Լիմոնով, Չարլզ Բուկովսկի, Սաշա Սոկոլով, Սերգեյ Դովլատով․․․ Աստեղայինն ինձ տարավ։ Հաճույք էի ստանում նրանից, որ այդ ցողոտ, թարմ աղջիկը հիացած նայում էր վրաս, լսում էր ինձ։

- Առաջին անգամ եմ գրողի հետ խոսում, - ասաց Անուշը։

Ի պատասխան ես նրան իմաստուն խորհուրդներ տվեցի։

- Կարդա՛, պետք է անպայման անընդհատ կարդալ։ Գիրքը միակ բանն է, որից ես հաճույք եմ ստանում, անգամ եթե այն ուրիշն է կարդում։ Գրողի կողմից երկար տարիների ընթացքում տեսածի ու լսածի արդյունքում տանջանքով գրվածը մի շաբաթում կարդալուց լավ բան կա՞։ Հարցիս չպատասխանեց։ Անուշն ավելի շատ ուզում էր, որ ես խոսեմ։ Հերթական անգամ կուրծքս առաջ գցելով, ձգվելով՝ նկատեցի տրիբունայի մոտ կանգնած թիկնապահին։ Մեզ էր նայում։

***

Հայաստան առաջին այցիս ժամանակ հասկացել էի՝ ինչքան դժվար է քաղաքական գործիչ լինելը։ Եվ ոչ միայն քաղաքական գործիչ․ հայտնի բիզնեսմենները, երգիչները նույնպես թիկնապահներով են շրջում։ Առաջին այցիս ժամանակ ամեն օր ինչ-որ նոր վայրում տարբեր խավերի մարդկանց հետ էինք հանդիպում։ Ուսանողների, սովորական մարդկանց, լրագրողների, դպրոցականների․․․ Ամեն տեղ թիկնապահների հետ էի գնում։ Բոլոր հանդիպումներին թիկնապահներն էլ էին մասնակցում։ Առաջին այցիս ժամանակ ես՝ որպես խաղաղարար դեսանտավոր, եռանդով գործի էի անցել։ Ֆիլմեր էինք ցուցադրում, ժողովուրդների բարեկամության մասին էինք խոսում։ Հետո կամաց-կամաց սկսեցի հոգնել։ Գիտակցեցի, որ անիմաստ գործով ենք զբաղվում։ Առաջին այցերիս ժամանակ թիկնապահների հետ շրջելուց շատ էի հոգնում։ Մի հարց էր ինձ մտատանջում․ ինչպե՞ս կարող են հայտնի մարդիկ իրենց ողջ կյանքն անցկացնել թիկնապահների հետ։ Ամեն անգամ ճամփորդությունից վերադառալիս ու սահմանը հատելիս չեզոք գոտում խորը շնչում ու հանգիստ ծխում էի։

Այստեղ՝ ճամբարում, թիկնապահներն ինձ այդքան էլ չէին հոգնեցնում։ Ճամբարում, բացի աշխատողներից, դպրոցականներից ու մեր նախագծի մասնակիցներից, ոչ ոք չկար։ Բայց, չնայած դրան, ընդհանուր հսկողություն կար։ Ամենուրեք զգում էի թիկնապահներիս հայացքները։ Առանց նրանց թույլտվության չէի կարող ճամբարը լքել։

 ***

 Արմենի հետ աղբյուրի մոտ շախմատ էինք խաղում։ Տղաներն ամառային գլխարկների մեջ ջուր էին լցնում ու խմում, հետո սառը գլխարկները քրտնած գլուխներին էին դնում։ Զով քամին նրանց շրթունքներից քշում էր քրտինքի մեծ կաթիլներն ու գետնին գցում։ Խաղը ձգձգվեց։ Սկսեցի ձանձրանալ։ Պատրաստ էի պարտվել, միայն թե այդ հոգնեցուցիչ խաղն ավարտվեր։ Իսկապես ուզում էի պարտվել։ Բայց միտումնավոր պարտվելը խաղախարդախություն կլիներ: Արմենը կկռահեր։ Տարօրինակ մարդ է էդ Արմենը։ Շախմատային տախտակի շուրջ հարյուր տարվա փտած անեկդոտներ էր պատմում։ Ես էլ, նրան չնեղացնելու համար, պահի տակ միտումնավոր ծիծաղում էի։ Սովորաբար այդպես ծիծաղում են հեռուստահաղորդավարները, երբ ուղիղ եթերի ժամանակ տեխնիկական խնդիրներ են առաջանում։

Խաղը ձգձգվում էր։ Մինչ ես մտածում էի, Արմենը, առիթից օգտվելով, իր հին անեկդոտներն էր պատմում։ Եվ ինչո՞ւ էր այդ մարդն այդքան վստահ, որ ես դրանք երբեք չեմ լսել։ Գուցե, անեկդոտ պատմելով ու ինձ ծիծաղեցնելով, ուզում էր խաղը տանե՞լ։ Ֆիգուրներին նայելով մտածելուց հոգնել էի։ Փոշմանել էի, որ ընդունեցի շախմատ խաղալու նրա առաջարկը։ Պատրաստվում էի հերթական քայլն անել։ Այդ քայլից հետո Արմենը պետք է ինձ մատ հայտարարեր։ Որոշեցի միտումնավոր պարտվել։ Ուզում էի զբոսնել կամ բարձրանալ իմ սենյակ ու քնել։ Մի սիգարետ կպցրեցի։ Իսկ Արմենը երկար մտորումների թեմայով հարյուր տարվա փտած անեկդոտ էր պատմում։ Այդ պահին ինձ մի երիտասարդ մոտեցավ։

- Ձեզ խոհանոց են կանչում։

- Ո՞վ։

- Խոհարարը։

Նման անհավես շախմատային խաղի վերջը հենց էդպիսին էլ պիտի լիներ։ Այլ կերպ չէր կարող լինել։ Շատ ուրախացա, որ ինձ կանչեցին։ Լավ առիթ էր։ Տեղիցս բարձրացա ու վիզս մի քանի անգամ ճտճտացրի։ Նստելուց ոտքերս թմրել էին։ Աղբյուրի սառը ջրով լվացվեցի ու գնացի խոհանոց։ Արմենը հետևիցս կանչեց․

- Սպասե՞մ քեզ։

- Սպասի՛ր։ Եթե ուշանամ, չսպասե՛ս։ Հետո կխաղանք։

Ճաշարանի մոտ մի հատ սիգարետ ծխեցի, հետո ներս մտա ու գնացի խոհանոց։ Հայաստանում ոչ մի ծանոթի այցիս մասին չէի զգուշացրել։ Եթե տեղեկացնեի նրանց, երևի, կգային ճամբար ինձ տեսնելու։ Իսկ եթե ինչ-որ մեկն իմացել է ու եկե՞լ։ Իսկ գուցե Անո՞ւշն է ինձ ճաշարան կանչել։ Գուցե, ուզում է ինձ հետ ավելի փակ վայրում հանդիպել։

Ուտելուց առաջ և հետո ճաշարանում, բացի աշխատողներից, ոչ ոք չէր լինում։ Խոհանոցում աշխատանքը եռում էր։ Հարևան սենյակում, որտեղ ամաններն էին լվանում, սեղանի վրա ափսեների, պատառաքաղների, դանակների մեծ կույտ էր։ Մի քանի կանայք՝ ուսերին գցած սրբիչներով ամաններն էին չորացնում։ Խոհանոցի առաստաղից վանդակ էր կախած, մեջը՝ կարճապոչ սոխակ։ Տեսնես՝ ինչպե՞ս է սոխակն այս յուղի-սոխի մեջ ապրում։ Երևի՝ ընտելացել է։ Պատին ինձ անծանոթ գեներալի դիմանկար էր կախած։ Գեներալը՝ յափնջին ուսին, կանգնած նայում էր հեռվում երևացող սարերին։ Դիմանկարի վերևում կախված համայիլն ինձ անծանոթ գեներալի ճակատին էր հասնում։ Սոխակ, պատին՝ գեներալի դիմանկար, համայիլ․․․ Շատ տարօրինակ խոհանոց է։

«Ռուբին» մակնիշի հին սովետական հեռուստացույցով ձկների մասին վավերագրական ֆիլմ էր գնում, չնայած այն ոչ ոք չէր էլ նայում։ Դա բավական չէր՝ չգիտես որտեղից հայտնված տեսքից շատ հանգիստ մի շուն խոհանոց եկավ ու դունչը կաթսաներից մեկի մեջ խոթեց։ Շանը տեսնելով՝ կանայք սարսափած բղավեցին։ Արտաքուստ հանգիստ շունն իր հանդեպ նման ագրեսիվ վերաբերմունք չէր ակնկալում։ Ուժեղ վախեցավ ու նեղացած խոհանոցից դուրս վազեց։ Կանանցից մեկն ուսին գցած սրբիչով ձեռքերը սրբեց ու ինձ հայերեն ինչ-որ բան հարցրեց։ Թվաց՝ ուզում է իմանալ, թե ինչու եմ խոհանոց եկել, ում եմ փնտրում։ Ռուսերեն պատասխանեցի․

- Ինձ խոհարարն է կանչել։

Այդ արտահայտությունը փոխեց խոհանոցի մթնոլորտը։ Ուսերին սրբիչներ գցած կանայք շրջվեցին ու վրաս նայեցին։ Այո, այդ ես էի՝ թշնամական երկրի քաղաքացի։ Հետաքրքրության, կասկածի, վախի զգացողությունները խոհանոցում իրար խառնվեցին։ Աշխատողները տեղյակ էին, որ ճամբար թշնամական երկրի քաղաքացի է ժամանել։ Այժմ ես՝ առանց թիկնապահների, նրանց հետ մի սենյակում էի գտնվում։ Հագիս՝ կարմիր վերնաշապիկ, գլխիս՝ ամառային կեպկա։ Կանանցից մեկը՝ ամենատարեցը, ասաց․

- Սպասե՛ք, հիմա կգա։ Գնացել է՝ շորերը փոխի։

- Ես ծխեմ ու վերադառնամ։

Ծխելը պատրվակ էր։ Վախով, հետաքրքրությամբ, կասկածանքով լի հայացքների տակ ինձ կաշկանդված էի զգում։ Ինձ թվում էր, թե պատի նկարի վրայի յափնջիով գեներալն արդեն ոչ թե սարերին, այլ ինձ է նայում։ Խոհանոցից դուրս գալով՝ սիգարետ կպցրեցի, թեև ծխել չէի ուզում։ Աստված գիտի՝ ինչ են հիմա իմ մասին խոսում։ Ամենքը մի բան է ասում։ Գուցե, այդ կանանց մեջ կա մեկը, ով պատերազմում հարազատներից մեկին է կորցրել։ Սիգարետը ծխելուց հետո մտա ճաշարան։

Նրան խոհանոցի դռան մոտ հանդիպեցի։ Երկնագույն կիսաշրջազգեստով ու սպիտակ վերնաշապիկով էր։ Կոպիտ քսած շրթներկից երևում էր՝ հապճեպ է զուգվել։ Հետագայում այս հանդիպման մասին շատ եմ մտածել։ Նա չէր ուզում իմ առաջ աշխատանքային հագուստով երևալ, դրա համար ժամանակ էր գտել, որ փոխվի, շուրթերը հապճեպ քսի և, օծանելիք ցանելով, սպանի սոխի ու յուղի հոտը։ Էդ նեղ մաջալին նրա հապճեպ փոխվելը, շուրթերը քսելը ու օծանելիք ցանելը միանգամայն հասկանում էի։ Գիտեի՝ որքան գեղեցիկ է եղել ժամանակին։ Նրա տեղն ով էլ լիներ՝ արագ կփոխվեր ու կքսվեր։ Ու, երևի, չիմանալով չգիտես որտեղից մազերին կպած սարդոստայնի մասին, օծանելիք կցաներ։

Նրան միանգամից ճանաչեցի։ Ժամանակը, պատերազմը, փախուստը, դժվարությունները նրա դեմքին կնճռոտ հետք էին թողել։ Փոխված էր։ Իսկական խոհարարի պես գիրացել էր։ Բայց ես ճանաչեցի նրան։ Կճանաչեի նրան, անգամ եթե հարյուր տարի անց տեսնեի։ Յուրաքանչյուրի կյանքում նման դեմքեր կան։ Ինչքան էլ փոխված լինեն, ինչքան էլ ժամանակ անցած լինի՝ նրանց տեսնելիս միանգամից ճանաչում ենք, հիշում։

- Դո՞ւ։

- Ես եմ։

Լացելու ցանկությունից նրա բերանը թեթևակի շարժվում էր, շուրթերը դողում էին։ Ձեռքերս պարզեցի, որ գրկեմ, միայն թե նա էլ չտառապի։ Գրկախառնվեցինք։ Արցունքները ատրճանակի կրակոցի պես հորդացին։ Իմ վանդակավոր ամառային գլխարկը նրա ճակատին էր դիպչում։ Գլխարկս հանեցի, որ կարողանա հանգիստ ինձ գրկել։ Մի բոլ լացելուց հետո կինը հանգստացավ։ Խոհանոց գնացինք։ Արցունքներն աչքերին քսած սուրման ողջ դեմքով լղոզել էին։ Ծորակից հոսող ջրով լվացվեց ու ցույց տվեց՝ որտեղ նստեմ։ Փոքր սեղանի շուրջ դեմ-դիմաց նստեցինք։ Քիչ առաջ ինձ հետ զրուցող տարեց կինը մեր առջև թեյով բաժակներ դրեց։ Սրբիչներն ուսերին գցած կանայք էլ իբր գործով էին զբաղված։ Բայց իրականում նրանց ուշադրությունը մեզ վրա էր։

- Տեղյակ էի քո գալու մասին։ Անունդ ցուցակում էի տեսել։ Հանդիպել վախենում էի։ Հետո Արթուրի հետ խորհրդակցեցի, ասաց, որ վախենալու բան չկա։ Թիկնապահներից թույլտվություն եմ ստացել։

Այտերին հոսող արցունքները կորան կնճիռների մեջ։ Տարեց կինը մեր առջև տաք կարկանդակներ դրեց։

- Նրա ամուսինն ադրբեջանցի էր։ Երեխաները Բաքվում են ապրում։ Տարին մեկ անգամ հանդիպում են Ռուսաստանում։

- Զգացի։ Ինձ թվաց՝ ինչ-որ բան է ուզում ասել․․․

Բավական երկար ժամանակ մատներով կոկորդն էր տրորում, կարծես, ուզում էր այնտեղ մնացած բառերը հանել։

Աշխարհի ճիշտ ժամանակներում Լենինի փողոցի վրա էին ապրում։ Նրա մայրը տատիկիս հետ միասին հիվանդանոցում էր աշխատում։ Հայրը ատաղձագործ էր։ Նաև զինվորներին ուղարկվող կապոցների համար փայտե արկղեր էր սարքում։ Գավառական միջավայրում ապրող յուրաքանչյուր մարդու հեղինակությունը մի քանի անբան, բամբասկոտ կանանցից է կախված։ Բոլորն ասում էին, որ Կ․-ն թեթև ձեռք ունի։ Շրջանում բոլորը բանակ կապոցներ ուղարկելու համար Կ․-ից էին փայտե արկղեր առնում։ Շրջանառվող առասպելի համաձայն՝ Կ․-ի պատրաստած արկղերը ճանապարհին չեն կորում, զինվորին ժամանակին են հասնում։ Այնպես որ, Կ․-ի՝ Լենինի փողոցի բակում պատրաստված փայտե արկղերը ողջ խորհրդային կայսրությունով մեկ տարածված էին։

Այստեղ պետք է մի փոքր շեղում անեմ։ Այն մասին, թե ինչպես կարելի է փչացնել մարդու հեղինակությունը։ Մի ընկեր ունեմ։ Ֆերմեր է։ Համալսարանում մի խմբում ենք սովորել։ Մի օր նրա մոտ գյուղ էի գնացել։ Մի դատարկ, անբնակ տուն այնտեղ ուշադրությունս գրավեց։

- Որտե՞ղ են տան տերերը։

- Գյուղից քոչել են։ Հարևան շրջանում են ապրում։ Ուզում էին տունը վաճառել, առնող չկար։

Եթե գյուղում տուն է վաճառվում, ուրեմն դրա հետևում մի պատմություն է թաքնված։ Հնարավոր է՝ պատվի հարց է․ ինչ-որ մեկին ծանակել են և ստիպել են գյուղից քոչել։ Կարող է՝ տոհմերի միջև պատերազմ է եղել։ Իմ ենթադրություններից ոչ մեկը ճիշտ դուրս չեկավ։ Ընկերս բոլորովին այլ բան պատմեց․ «Էդ տանը մի տրակտորավար էր ապրում։ Ցանքատարածություններն էր վարում։ Լավ տրակտորավար էր։ Երկու տարի անընդմեջ վատ բերք արեց։ Կանայք գյուղով մեկ լուրեր տարածեցին, թե ծանր ձեռք ունի, նրա վարած տեղում լավ բերք չի լինում։ Նրան էլ ոչ մեկ վարելու չէր կանչում։ Բոլորը ուրիշ տեղից էին տրակտորավար բերում, իրենց դաշտը վարել տալիս։ Իսկ նա ուղիղ երկու տարի անգործ տանը նստեց։ Բակում ունեցած իր բոլոր ոչխարներին, հավերին, ճտերին մորթեց ու կերավ։ Տեսավ, որ չէ, մարդիկ մտադիր չեն իրենց որոշումը փոխել, ոչ ոք նրան գործ չի տա, տրակտորն էլ վերցրեց ու հարևան շրջան տեղափոխվեց։ Որովհետև, տրակտոր քշելուց բացի, ոչ մի ուրիշ գործ ձեռքից չէր գալիս։

Վերադառնանք աշխարհի ճիշտ ժամանակներ, Լենինի փողոց։ Երբեմն դասերից հետո տատիկիս մոտ հիվանդանոց էի գնում։ Հիվանդանոցին կից մի մեծ այգի կար։ Այգեպանն ինձ ճանաչում էր։ Մտնում էի այգի ու ինչքան ուզես մրգեր էի հավաքում։ Հատկապես տանձն եմ լավ հիշում։ Մի հատ կծում էիր՝ հյութը դոշովդ ծորում էր։ Տատիկս աշխատանքից դուրս էր գալիս ու գրեթե միշտ մորաքույր Ն․-ի մոտ էինք գնում՝ Լենինի փողոցում գտնվող տուն։ Այնտեղ ես քեռի Կ․-ի փայտե արկղերից տնակներ էի սարքել։

Այդ տանն ինձ շատ լավ էին նայում։ Մորաքույր Ն․-ն հիվանդանոցում էր աշխատում, տանն էլ կարուձև էր անում։ Դերձակուհի էր։ Կանայք ասում էին, որ մորաքույր Ն․-ն թեթև ձեռք ունի։ Դրա համար թեթև-ծանր ձեռքի մասին բամբասանքներին ու սնահավատություններին հավատացող բոլոր կանայք մորաքույր Ն․-ին էին իրենց զգեստները կարել տալիս։

Ն․ ու Կ․ ամուսինները, ինչպես բոլոր հայերը, լավ էին ապրում։ Բարեկեցիկ, հանգիստ, խաղաղ։ Մի աղջիկ ունեին։ Բաքվում էր սովորում։ Մինչև Բաքվում սովորող այդ աղջկա ծնվելը երեք երեխա են ունեցել ու կորցրել։ Որպեսզի չորրորդ երեխան ապրի, հետևելով հավատալիքին, հայկական ընտանիքում ծնված աղջկան մահմեդական անուն տվեցին՝ Խ․։ Հավատալիքն իրեն արդարացրեց։ Խ․-ն ողջ մնաց։ Ես այն ժամանակ երեխա էի։ Անգամ չգիտեի՝ հայն ով է, մահմեդականն ով է։ Բայց մի բան գիտակցում էի՝ Խ․-ն ուրիշ տիպի աղջիկ էր։

Խ․-ն նման չէր իմ մորաքույրներին, մեր թաղամասում ապրող մյուս աղջիկներին։ Խ․-ն գեղեցիկ էր։ Հնարավոր է՝ նա նման չէր մորաքրողջս ու մեր թաղամասի մյուս աղջիկներին, որովհետև Բաքվում էր սովորում։ Գեղեցկությունը քաղաքին բնորոշ ուրբանիստական երևույթ է։ Հավուճիվի, անասունների մեջ հնարավոր չէ գեղեցիկ լինել։ Ես լավ գիտեմ քաղաքի ու գյուղի կյանքը։ Քաղաքում էլ, գյուղում էլ ապրել եմ։ Երբեք չեմ հասկացել քաղաքում ապրող ու իրենց ստեղծագործություններում գեղջկական աղջիկներին գովերգող պոետներին ու գրողներին։ Գյուղում գեղեցկուհիներ չեն կարող լինել։ Գյուղի գեղեցկուհու երկար-բարակ գովերգումը կեղծարարություն է։

Խ․-ն տարբերվում էր բոլոր այն աղջիկներից, ում ես տեսել եմ, ում հետ զրուցել եմ։ Խ․-ն ճաշակով էր հագնվում։ Խ․-ն միայն արձակուրդներին էր շրջան գալիս։ Նրա գալն անչափ ուրախացնում էր քեռի Կ․-ին ու մորաքույր Ն․-ին։ Ինձ նույնպես։ Երբ Խ․-ն շրջան էր գալիս, միայն ինձ հետ էր փողոց դուրս գալիս։ Երբ ինչ-որ տեղ էր գնում, ինձ էլ հետն էր տանում։ Փոքր ժամանակ կուլտուրական տեսք ունեի։ Ինձ լավ էին հագցնում։ Մաքուր։ Դրա համար ուր գնայի՝ ամեն տեղ ինձ երես էին տալիս։ Բացի դրանից, Խ․-ի հետ փողոցով զբոսնելն ինձ համար մի այլ կարգի հպարտություն էր։ Խ․-ն այնքան գեղեցիկ էր, որ մեջը մի գրամ նազ ու պճրանք չկար։ Հակառակը՝ խիղճը տանջում էր այն մտքից, թե ինչպես է նրա ցնցող գեղեցկությունն ուրիշների վրա ազդում։ Գեղեցկության ազդեցությունը նվազեցնելու համար նա, Բաքվից շրջան գալով, մի քիչ ավելի սովորական էր հագնվում։ Բայց դա նրան չէր հաջողվում․ սովորական զգեստն էլ ավելի էր ընգծում նրա գեղեցկությունը։ Նրա հետ փողոցով քայլելիս հաճախ էի այսպիսի երկխոսություն լսում․

- Շատ գեղեցիկ է։

- Սարսափելի։

Այդ ինչպես պատահեց, որ այդքան փոխվել է։ Անհամար մանկական հիշողություններն իմ մեջ նրա հանդեպ քնքշանք արթնացրին։ Փոփոխությունները սիրելի մարդու դեմքին, ում երկար ժամանակ չես տեսել, նախ զարմացնում են, բայց հետո այդ դեմքը ձեռք է բերում իր երբեմնի գծերը։ Բոլոր փոփոխությունները վերանում են։ Չնայած գիրությանը, լցված կզակին, ճակատի կնճիռներին, աչքերի տակի պարկիկներին, նա նույն, երբեմնի Խ․-ն էր։ Աչքերիս առաջ վերադառնում էին նրա երբեմնի թարմությունը և գեղեցկությունը։

Երբ Խ․-ն արձակուրդներին շրջան էր գալիս, ես ավելի հաճախ էի Լենինի փողոցի տուն գնում։ Հպարտանում էի, որ գեղեցիկ աղջկա տան մշտական այցելու էի։ Եթե դուք նման իրավիճակին բախվելու առիթ ունեցել եք, ինձ լավ կհասկանաք։ Եթե ոչ՝ փորձեք ինձ հասկանալ։ Ժամանակի ընթացքում Խ․-ն սկսեց ավելի հազվադեպ շրջան գալ։ Խ․-ն արդեն արձակուրդներին տուն չէր վերադառնում։ Քեռի Կ․-ն ու մորաքույրն Ն․-ն, փորձելով թաքցնել իրենց շփոթմունքն այն բանից, որ աղջիկը չի գալիս, ամեն անգամ տարբեր պատճառաբանություններ էին հորինում․ «Քննություններ ունի․․․», «Գործի է ընդունվել, ու չեն թողնում․․․», «Պրակտիկայի են ուղարկել․․․»։

Գեղեցկուհիները հեշտ են մոռանում իրենց ծնողներին։ Երևի, քաղաքի բուռն կյանքը, խայտաբղետությունը, զվարճանքները լիովին կլանել էին Խ․-ին։ Խ․-ին հոգնեցնում էր արձակուրդների օրերին գորշ գավառական կյանքը, նա հոգնում էր քեռի Կ․-ի ու մորաքույր Ն․-ի հոգատարությունից ու չափից դուրս փայփայանքից։ Վերջին անգամ Խ․-ին մորաքույր Ն․-ի թաղմանն եմ տեսել։ Մորաքույր Ն․-ի մահը տատիկիս համար մեծ ցնցում էր։ Նա կորցրել էր ամենամոտ ընկերուհուն։ Մորաքույր Ն․-ի թաղումը յուրահատուկ էր։ Մոլլան Ղուրան չէր կարդում։ Տղամարդիկ գինի էին խմում։ Այն ժամանակ արդեն սկսել էի որոշ բաներ հասկանալ։ Մոլոկանների թաղամասի կարծես միաշար տողան կազմած տները, նրանց գեր, գեղեցիկ, մաքուր ու սիրելի կովերն ինձ ստիպում էին խորհել։ Մոլոկանների գեր, գեղեցիկ, մաքուր ու սիրելի կովերի համեմատ մահմեդականների պահած կովերը ծովահենների էին նման։ Այդ թաղամասում անգամ կով կար, որը փայտե գավազանով էր քայլում։

Ամեն կիրակի սահմանապահ սպաները սև հովվաշների ու կանանց հետ միասին գնում էին շուկա՝ գնումների։ Սպաների կանայք իրենց մաքուր ու պարզ արտաքինով տարբերվում էին մեր կանանցից։

Սպաների կանայք շուկա էին գալիս՝ զամբյուղներ ձեռքերին։ Նրանց շներն մեր դպրոցում սովորող երեխաներից ավելի խելացի էին երևում։ Սպաների կանանց պարզ ու մաքուր արտաքինը և կենտրոնական հեռուստատեսությամբ թողարկվող՝ զինվորականների մասին պատմող «Ծառայում եմ Խորհրդային Միությանը» հաղորդումն իմ մեջ զինվորական դառնալու ցանկություն էին արթնացրել։ Որոշումս արդեն կայացրել էի։ Պատրաստվում էի Ջամշիդ Նախիջևանցու անվան տարրական ռազմական դպրոց փաստաթղթերս հանձնել․․․

 Խ․-ն ու ես նստած էինք խոհանոցում՝ փոքրիկ սեղանի շուրջ, դեմ-դիմաց։ Չկարծեք, թե վերը նկարագրածս նրա հետ այնտեղ նստելու ժամանակ եմ հիշել: Նման հիշողություններ կեղծ ստեղծագործություններում են հանդիպում։ Մենք բոլորովին այլ բաներից էինք խոսում։ Կանայք դեռ ձևացնում էին՝ իբր գործով են զբաղված, բայց նրանց ողջ ուշադրությունը մեր վրա էր կենտրոնացած։ Միայն այն տարեց կինն էր մեզ բացեիբաց, առանց շփոթվելու լսում ու հաճախ մեր թեյն էր թարմացնում։ Անգամ չէինք հասցնում երկու-երեք կում անել, բաժակները տանում էր ու թարմ թեյ բերում։ Թեև ամառ էր, ու թեյն այդքան հաճախ թարմացնելու կարիք չկար։ Այն, ինչի մասին խոսում էինք, տարեց կնոջը ցավ էր պատճառում։ Նա շատ լավ էր հասկանում նման խոսակցությունները։ Որովհետև նրա ընտանիքը 50 հազար քանդված ընտանիքներից մեկն էր։ Երեխաները Բաքվում էին ապրում, նա՝ Հայաստանում։ Այդ կնոջից ջուր խնդրեցի․․․

 Խ․-ն բացվել էր։ Հարցեր էր տալիս։ Հիշում էինք փլուզված, հողին հավասարեցված փողոցները, խանութները, շրջանի շուկան, քեռի Կ․-ի պատրաստած փայտե արկղերը, մահացած, տարբեր կողմերով ցրված մարդկանց։ Խոսում էինք սովորական մարդկանց մասին։ Այդ անունները խոհանոցում եղած կանանց ոչինչ չէին ասում, բայց մեզ համար դրանք մի ամբողջ պատմություն էին, Խ․-ի պատանեկությունն ու իմ մանկությունը։ Հիշեցինք շուկայի մուտքի մոտ կանգնող համր մուրացկան կնոջը, երկար ու բարակ, կարտոֆիլով լցոնված կարկանդակները, որոնք պատրաստում ու վաճառում էին մոլոկանները, «Հաղթանակ» այգու կողպեքով կարուսելները, քառակուսի պաղպաղակը՝ թղթին նկարված գայլով, հրշեջ վարչության դիմացի ձկան խանութը, միշտ դասական երաժշտություն լսող դարբին «Չայկովսկուն»։ «Չայկովսկին» դարբնի մականունն էր։ Բանակում մի կոմպոզիտորի հետ է ծառայել։ Այդ կոմպոզիտորը նրան դասական երաժշտության հանդեպ սիրով էր վարակել։ Բանակից վերադառնալուց հետո դարբինը ռադիոյով միշտ դասական երաժշտություն էր լսում։ Շրջանի բնակիչների համար հասկանալի չէ՝ ինչ հաճույք կարելի է ստանալ դինամիկից ամբողջ օրը թափվող խառնաղմուկից։ Գավառացիները, որոնք մականուններ հորինելու վարպետ են, մոռացել էին նրա իսկական անունը։ Բոլորը նրան «Չայկովսկի» էին կոչում։ Մինչև հիմա մտածում եմ՝ տեսնես մեր շրջանում ռուս հանճարեղ կոմպոզիտոր Չայկովսկուն ո՞վ էր ճանաչում։ Եթե ոչ ոք չճանաչեր, դարբնին «Չայկովսկի» մականունը չէին տա։

 - Անունդ փոխե՞լ ես։

 Խ․-ն դժվարությամբ հարցիս պատասխանեց։ Ես ինքս էլ փոշմանեցի, որ այդ հարցը տվեցի։

- Հա, փոխել եմ։ Այլ կերպ հնարավոր չէր։ Էդ անունով էստեղ ապրելն անհնար էր։ Վախենում էի անունս փոխել։ Չէ որ անվանս շնորհիվ եմ ողջ մնացել։

 Երկուսս էլ ծիծաղեցինք։ Սա մեր հանդիպման պահից առաջին ծիծաղն էր։

- Հիմա անունդ ի՞նչ է։

- Վախենում էի անունս փոխել։ Վախենում էի, որ կմեռնեմ։ Բայց տեսա, որ անհնար է։ Պիտի անունս փոխեի։ Որտեղ գնայի, անունս լսողները սկսում էին ինձնով հետաքրքրվել։ Գիտեին, թե հայրս ադրբեջանցի է։ Ամեն մեկին հո ամեն ինչ չես պատմի։

- Հիմա անունդ ի՞նչ է։

Հարցս կրկնեցի։

- Ի՞նչ տարբերություն։ Մեկ ա՝ ամեն ինչ կորել-գնացել ա։

- Ուղղակի հետաքրքիր է։

- Նոնա։ Մորս անունն եմ վերցրել։ Տղայիս էլ հորս անունը՝ Կարապետ դրեցի։

- Քանի՞ տարեկան է։

- Տասնութ։ Էս տարի պիտի բանակ գնա։

- Էստեղ ո՞նց հայտնվեցիր։

- Երկար պատմություն ա։ Շատ բան ա կատարվել։

Լռեցինք։ Իրար ասելու բան չունեինք, ինչպես ծերացած ամուսինն ու կինն իրար ասելու բան չունեն։ Խոհանոցի բաց դռնով տեսա՝ ինչպես թիկնապահը ճաշարան մտավ։ Շուտով ճաշի ժամն էր։

Այս անգամ Խ․-ն հարց տվեց։

- Որտե՞ղ եք մորաքույր Բ․-ին թաղել։

- Բաքվում։ Հովսանի ավանում։

Նորից լռեցինք։ Բաքվում ռազմական դպրոցում էի սովորում։ Արձակուրդներին շրջան գալով՝ երկու օր տատիկիս մոտ էի մնում, հետո միայն մեր տուն գնում։ Տատիկիս նայելիս մտածում էի, որ այդ կինը կմահանա ու այդպես էլ չի տեսնի այն երկրի մայրաքաղաքը, որտեղ ապրում է։ Դրա պատճառով դարդ էի անում։ Տատիկիս Բաքուն ցույց տալու միջոցներ էի փնտրում։ Տատիկս Բաքվից վախենում էր։ Մտածում էր, որ Բաքվում մարդուն զոռով ստիպում էն անաշա ծխել։ Երբ Բաքվում սովորող մի քանի աղջիկներ ամուսնացել էին, պարզվել էր, որ կույս չեն։ Սա էլ ավելի ուժեղացրեց տատիկիս վախը։ Բաքվի մասին խճճված, խորհրդավոր, անհասկանալի պատկերացումներ ուներ։ Պատերազմ սկսվեց։ Մի օր լսեցի, որ տատիկս Բաքվում է։ Աղջկա մոտ։ Ժամանակին անհանգստանում էի, որ տատիկս կմահանա ու այդպես էլ Բաքուն չի տեսնի, իսկ հիմա նույն կերպ նայում եմ մարդկանց, ովքեր Դոստոևսկի չեն կարդացել։ Երբ տեսնում եմ մարդկանց, ովքեր այդ գրողին չեն կարդացել, մտածում եմ՝ այդ մարդը կմահանա՝ չիմանալով Դոստոևսկու պես գրողի, չկարդալով նրա գործերը․․․

Պարզվեց, որ խոհանոցի տարօրինակ լինելու պատճառը ոչ առաստաղից երկար պարանոցով կախված կարճապոչ սոխակով վանդակն էր, ոչ յափնջին ուսին՝ սարերին նայող գեներալը, ոչ էլ գեներալի ճակատին հասնող համայիլը կամ տեսքից հանգիստ շունը, որը հանկարծ խոհանոց եկավ ու թաց դունչը դատարկ կաթսաներից մեկի մեջ խոթեց։ Շուրջբոլորը լռություն էր։ Այդ պահին դատարկ կաթսաների հետևից մանկան ձայն լսվեց։ Երիտասարդ կանանցից մեկը կաթսաների արանքով վազեց ու կռացավ։ Երբ մեջքն ուղղեց, տեսա, որ ձեռքերում բարուրի մեջ երեխա է։ Նայելով իմ՝ զարմանքից ծռված դեմքին՝ Խ․-ն ծիծաղում էր․

- Նա մի սպայի հետ էր ապրում։ Սպան գնաց։ Հայրն ու մայրը աղջկան տուն չթողեցին։ Երեխային նայող չկա։ Ամեն օր իր հետ գործի է բերում։

Հիմա հասկացա՝ ինչու կանայք բարձր բղավեցին, երբ տեսքից հանգիստ շունը խոհանոց մտավ։ Կանայք մոտեցան երիտասարդ կնոջն ու նրա ականջին ինչ-որ բան հայերենով քնքշաբար շշնջացին։

- Աղջի՞կ է, թե՞՝ տղա։

- Ի՞նչ տարբերություն։ Մեկ ա՝ առանց հայր ա մեծանալու։

Երիտասարդ մայրը նստեց շուռ տված կաթսայի վրա։ Երևի, այդ կաթսան արդեն շարքից դուրս էր եկել։ Կաթսայի հատակը թավշյա կտորով էր ծածկված, և կաթսան խոհանոցում որպես աթոռ էր ծառայում։ Կաթսայի վրա նստած կինը վերնաշապիկի կոճակներն արձակեց ու երկարավուն, թափանցիկ երակներով կուրծքը դրեց քնից նոր արթնացած, սոված երեխայի բերանը։ Ինձ միշտ զարմացրել է՝ ինչ հանգիստ են կովկասցի կանայք որտեղ ասես մերկացնում իրենց կուրծքն ու երեխային կերակրում։ Գյուղի կանայք, որոնք քաղաքից եկած ու մի փոքր կարճ հագնող աղջիկների մասին աներևակայելի բամբասանքներ են հորինում, մերկացնում են իրենց կուրծքն ու շուկայում, ավտոբուսում, փողոցում, հիսուն տղամարդկանց ներկայությամբ կերակրում իրենց երեխաներին։

Կաթսայի վրա նստած երիտասարդ մայրը կերակրում էր երեխային՝ ատամների մեջ սեղմելով քրտինքից թրջված թելը, որի վրա փոքրիկ խաչ էր կախած։ Իմ ներկայությունը նրան ամենևին չէր անհանգստացնում։ Երեխային կրծքին էր սեղմել։ Երկու ձեռքերը զբաղված էին, և նա չէր կարողանում սրբել աչքերից հոսող արցունքները։ Թափանցիկ երակներով, երկարավուն կուրծքը լցված էր կաթով։ Առանց հայր մեծացող այդ երեխային բախտ էր վիճակվել առատ կաթ ունեցող մայր ունենալ։

Թիկնապահը խոհանոցի սրահով շրջում էր։ Ճաշին քիչ ժամանակ էր մնում։ Ոտքի ելա։ Խ․-ն նույնպես բարձրացավ։ Գրկախառնվեցինք։ Խ․-ն ամանեղեն լվանալու սենյակ մտավ ու վերադարձավ՝ քառակուսի տուփ ձեռքին․

- Սա տուն կտանես։

Շրջվելով կանանց կողմը՝ «ցտեսություն» ասացի։ Խ․-ից տուփը վերցրեցի ու խոհանոցից դուրս եկա։ Մեր երեխաները և դպրոցականները հանրակացարանի դիմացի աղբյուրի շուրջն էին քայլում, սպասում էին ճաշին։ Սենյակիս ճանապարհին մտածում էի՝ տուփի մեջ ինչ կարող է լինել։ Սենյակ մտա ու դուռը կողպեցի։ Երբեք առանձնապես նվերներով չեմ հետաքրքրվել։ Պատահել է՝ ինձ նվերներ են տվել, իսկ ես օրերով չէի էլ նայում՝ տուփի մեջ ինչ է։ Ընկերուհիներիցս մեկն ինձ Լոնդոնից սև վերնաշապիկ էր բերել։ Ես այդ վերնաշապիկը մեկ տարի անց հագա։ Ընկերուհիս նեղանում էր, որ չեմ հագնում։ Մտածում էր՝ չեմ հավանել։ Ընտիր վերնաշապիկ էր, ուղղակի իր ժամին էր սպասում։

Ինձ թվում էր՝ անհարմար է մտածել՝ Խ․-ի նվիրած տուփի մեջ ինչ կարող էր լինել, սենյակ գնալ, դուռը կողպել ու տուփը բացել։ Մի պահ մտածեցի՝ հետաձգեմ ու տուփը ճաշից հետո բացեմ։ Բայց կասկածն ու հետաքրքրասիրությունն ինձ ստիպեցին բացել այն։ Ամեն դեպքում, թշնամական երկրում ստացած նվերը տարբերվում է այլ նվերներից։ Տուփի մեջ թղթով փաթաթված վեց հատ ափսե կար։ Ափսեների վրա պատկերված էր Իրանի շահ Բահրամի կողմից վիշապի սպանության տեսարանը։ Սկսեցի ծխել ու մտածել՝ խոհանոցում տեղի ունեցած զրույցի, ճամբարում անցկացված օրվա ու շահ Բահրամի կողմից վիշապի սպանության տեսարանի միջև ինչ իմաստային կապ կա։ Ոչ մի կապ չգտա։ Մի փոքր առաջ ընկնելով՝ ասեմ, որ Խ․-ի նվիրած ափսեները հետ գալուց, լավ հարբելով, մոռացել եմ Թիֆլիսի ռեստորանում։ Հաջորդ առավոտ ափսեների հետևից ռեստորան գնալու հավես չունեի։

***

Խորհրդային կայսրության անսպասելի փլուզումը մարդկանց շփոթեցրել էր։ Մի ակնթարթում խանութներից անհետացան կարագը, օճառը, շաքարը և, ամենակարևորը, հացը։ Կարիքը մարդկանց վրա տարբեր կերպ էր ազդում։ Ոմանք հավատում էին, որ շուտով ամեն ինչ կկարգավորվի, ոմանք ուրիշի կարիքի հաշվին հարստություն էին դիզում, ոմանք Գորբաչյովին էին անիծում, բայց ճնշող մեծամասնությունը վախենում էր ապագայից։ Հատկապես ծանր վիճակում հայտնվեցին բժիշկները, ինժեներները, ուսուցիչները։ Խորհրդային կայսրության սիրելի մտավորականությունը մի ակնթարթում դարձավ ոչինչ։ Մարդկանց նոր տիպ ի հայտ եկավ՝ կարատեիստներ, առևտրականներ, էքստրասենսներ, բախտագուշակներ, աստղագուշակներ։

Մենք շատ հազվադեպ էինք խանութից հաց առնում։ Տատիկն էր մեզ համար հաց բերում։ Թոնրի հաց։ Այն ժամանակ ալյուր գնելն ավելի հեշտ էր, քան հաց գնելը, հաց գտնելը։ Որովհետև թոնիրների, ինչպես նաև թոնիրներում հաց թխող կանանց թիվը պակասել էր։ Գազը չէր գալիս։ Կտրել էին։ Իրավիճակից օգտվել կարողացողները խողովակները գողացել ու ծախել էին։ Լույսը ընդհատումներով էին տալիս։ Ամեն ինչ այնքան անսպասելի փոխվեց, որ սկսեցինք հավատալ ֆիլմերում տեսած, գրքերում կարդացած ծանր կյանքին, սովին։ Ուրեմն՝ այդպես էլ է լինում։

Այդ օրը տատիկը պետք է մեզ համար հաց բերեր։ Թոնրի հաց։ Երկու հավ էինք մորթել։ Սպասում էինք՝ տատիկս հաց բերի, որ նստենք, հավի գուլյաշ ուտենք։ Մինչև ժամը վեցը սպասեցինք։ Տատիկը չեկավ։ Ճաշը սառել էր։ Մայրս հավի գուլյաշը նորից տաքացրեց։ Տատիկը չէր գալիս։ Մի քիչ էլ սպասեցինք։ Երկու անգամ դարպասից դուրս էի եկել՝ ճանապարհին նայելու։ Նա չէր երևում։

Մայրս ինձ՝ որպես ավագ որդու, հացի ուղարկեց։ Հագնվելուց ու տնից դուրս գալուց առաջ գրպանս փոքր լապտեր դրեցի։ Կար ժամանակ, երբ սիրում էի երեկոյան լապտերով փողոցներով զբոսնել։ Այդ զվարճանքն այլևս անհնար էր։ Այլևս չէի կարող մութն ընկնելուց հետո աննպատակ փողոցով քայլել՝ լապտերի լույսն ուղղելով կատուների ու շների մռութներին։ Լապտերների մարտկոցները խանութներից անհետացել էին։ Լապտերից օգտվում էինք միայն տանը, անհրաժեշտության դեպքում։ Երեկոյան, երբ լույսերն անջատվում էին, այնքան ուժեղ վախ էր քեզ համակում, որ ուզած-չուզած սկսում էիր մտածել՝ տեսնես՝ հետո ի՞նչ կլինի, մեզ էսպես ո՞ւր կտանեն, պատերազմ կսկսվի՞, թե՞՝ ոչ։ Երբ շրջանում լույսերն անջատում էին, անգամ սուր տեսողության դեպքում անհնար էր փողոցում ինչ-որ բան տեսնել։ Մարդիկ քայլում էին՝ ձեռքերով շոշափելով դատարկությունը, վախենալով մի խորը փոսի մեջ ընկնել։

Դիքն անցա ու Կայարանային փողոց դուրս եկա։ Լապտերը չէի միացնում։ Հետդարձի ճանապարհին ավելի պետք կգա։ Կայարանում խանութի մոտ մարդիկ էին հավաքված։ Երկու խարույկ էին վառել։ Մեկի մոտ տղամարդիկ էին հավաքվել, մյուսի մոտ՝ ամուսին, որդի չունեցող կանայք։ Ձեռքերը դեպի կրակի լեզուներն էին պարզել։ Այդքան էլ ցուրտ չէր, մարդկանց՝ դեպի կրակը պարզած ձեռքերը վկայում էին լարվածության, այն ծանր վիճակի մասին, որում նրանք հայտնվել էին։ Ընդամենը հինգ-վեց ամիս առաջ նրանցից ոչ մեկի մտքով անցնել անգամ չէր կարող, որ հացի համար հերթ են կանգնելու, որ հացը հանկարծ կանհետանա։

Չմիացա ոչ տղամարդկանց, ոչ կանանց։ Շրջանի միջով հոսող գետի վրայի կամուրջն անցնելով՝ դեպի հացի գործարան ուղևորվեցի։ Հորեղբայրս հացի գործարանում էր աշխատում։ Եթե հաջողվեր հորեղբորս տեսնել, անպայման հացով տուն կվերադառնայի։ Գործարանի մոտ նույն տեսարանին ականատես եղա, ինչ կայարանում։ Այստեղ էլ մարդիկ երկու կրակ էին վառել։ Մեկի շուրջ տղամարդիկ էին հավաքվել, մյուսի մոտ՝ ամուսին, որդի չունեցող կանայք։ Ձեռքերը դեպի կրակի լեզուներն էին պարզել։ Մոտ քսան տղամարդ ու կին էլ հացի փուռի դռանն էին կպել։ Գործարանի պատուհաններից ու դռներից ընկնող լույսը ճեղքում էր մթությունը։ Ամբոխի մեջ խցկվեցի ու հազիվ, մարդկանց մեկ աջից, մեկ ձախից, մեկ վերևից, մեկ ներքևից հրմշտելով, մի կերպ հասա դռանը։ Հորեղբորս մասին փոքրիկ քառակուսի անցքի միջով մի մարդուց հարցրեցի, ում միայն աչքերն էին երևում։ Ասացի, որ նրա զարմիկն եմ, և որ մայրս ինձ հացի է ուղարկել։ Տղամարդը, ում միայն աչքերն էին երևում, ասաց, որ հիմա կգնա ու հորեղբորս կկանչի, ու հացը նրանից կուզեմ։ Նրա աչքերը քառակուսի օդանցքից անհետացան։ 10 րոպեից մարդը վերադարձավ։ Նրա բերանը չէի տեսնում, միայն ձայնն էի լսում։ Մարդը, որի միայն աչքերն էին երևում, ասաց, որ հորեղբայրս տեղում չէ, այսօր շուտ է տուն գնացել։ Նրանից հաց խնդրեցի։ Ասաց, որ այդքան ժամանակ սպասած մարդկանց աչքի առաջ չի կարող ինձ հաց տալ։

Հացի գործարանի մոտ հավաքված մարդիկ ուշադիր լսում էին մեր խոսակցությունը։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ասելու բան ուներ մարդուն, որի միայն աչքերն էին երևում։ Ես, հաշվի առնելով փոքր տարիքս, առանց այդ էլ առավելագույնս օգտագործել էի հնարավորություններս։ Եթե շարունակեի դռան մոտ մնալ ու լեզու թրջել, ինձ օձիքից կբռնեին ու մի կողմ կշպրտեին։ Դժգոհ ձայներն ինձ ստիպեցին հեռանալ դռնից, և ես չկարողացա հաց ստանալ մարդուց, որի միայն աչքերն էին երևում։

Մարդկանցից հեռացա ու հետ՝ դեպի կայարան վազեցի։ Ճանապարհին երկու մեծ դժբախտություն պատահեց․ 1․Ոտքս ջրափոսի մեջ սայթաքեց։ Ջուրը կոշիկներիս մեջ լցվեց, գուլպաներս ամվողջությամբ թրջվեցին։ 2. Երբ կամրջի վրայով էի անցնում, լապտերը գրպանիցս դուրս պրծավ ու նախ կամրջի վրա ընկավ, այնտեղից էլ գլորվեց գետի մեջ։

Խարույկները մարել էին։ Կին-տղամարդ կայարանում խանութի մոտ էին խմբվել։ Կարող էի հաց հայթհայթել, եթե տատիկիս կամ հացի գործարանում աշխատող հորեղբորս մոտ գնայի։ Բարեկամներիցս մեկի տուն գնալ, հաց ուզելն ավելի խելամիտ տարբերակ էր։ Բայց մայրս ինձ՝ որպես տան ավագ որդու, հաց գնելու էր ուղարկել, և ես պետք է վճարելով այն գնեի։ Պետք է անպայման հացով տուն վերադառնայի։ Տարիքիցս օգտվելով՝ խանութի մոտ խմբված մարդկանց ամբոխի մեջ խցկվեցի։ Աջից-ձախից, ներքևից-վերևից մարդկանց միջով անցնելով՝ հնարավորինս առաջ գնացի։ Սկզբում «ԳԱԶ-53» մակնիշի մեքենայի ձայն լսեցի, հետո մարդկանց արանքից մեքենան էլ տեսա։ Մարդկանց համբերությունն այլևս չէր հերիքում սպասել, նրանք միմյանց հրում էին ու բղավում։

Խանութի մոտ աղմուկն ավելի ուժեղացավ։ Առջևում կանգնածները ոտքերը պինդ գետնին էին դրել ու չէին ցանկանում տեղից շարժվել։ Հացը խանութի հետևի դռնով ներս մտցրեցին։ Մի քանի հոգի, ամբոխից կտրվելով, փորձեցին խանութի հետևում վարորդից հաց գնել, բայց ոչ վարորդը, ոչ նրա օգնականը նրանց վրա անգամ չնայեցին։

Խանութի դռան երկու փեղկերը լայն բացվեցին։ Աղմուկն էլ ավելի ուժեղացավ։ Թեև ամբոխի մեջ կանայք կային, ինչ-որ մեկը մի լավ հայհոյեց։ Ոտքերս գետնից պոկվեցին։ Հաջորդ ակնթարթում մի ոտքս արդեն խանութի հատակին դիպավ։ Տեսա երկար դարակների վրա դասավորված հացը։ Վաճառողուհին՝ մորաքույր Ն․-ն, բղավում էր, հետ էր բրթում մարդկանց, բարկությունից կարմրած դեմքը հաճախ սրբում էր խալաթի գրպանից հանած թաշկինակով։ Մորաքույր Ն․-ն պարզած ձեռքերից փողը խլում, նետում էր փայտե արկղի մեջ, դարակից հաց էր վերցնում ու շպրտում մարդկանց վրա։

Շրջանում շատերն իրար ճանաչում են։ Դա և դրական, և բացասական կողմեր ունի։ Երբեմն մորաքույր Ն․-ն դժվարանում էր որոշել՝ պարզած ձեռքերից որ մեկից առաջինը փող վերցնել։ Որովհետև նա բոլոր ձեռքերի տերերին ճանաչում էր։ Մորաքույր Ն․-ն մեր տանից մոտ տասը շենք այն կողմ էր ապրում։ Ինձ լավ էր ճանաչում։ Երբ հայրս նրանց տունն էր կառուցում, ես դասերից հետո հաճախ էի նրանց մոտ գնում։ Եթե մորաքույր Ն․-ն ինձ տեսներ, դեպի հացի դարակները պարզած ձեռքիցս փողը կվերցներ ու փայտե արկղի մեջ կշպրտեր։ Ես չպետք է առանց հացի տուն վերադառնայի։

Դարակների վրա հացը գնալով պակասում էր։ Մարդիկ դրանից գազազում էին, տղամարդիկ կանանց չէին զիջում, ավելի շատ հայհոյանքներ ու անեծքներ էին լսվում։ Կանանցից մեկը տղամարդկանց կոչ արեց պատիվ ունենալ ու հարգել կանանց, անգամ պատմական դեմքերից մեկի ուսանելի խոսքերը մեջբերեց։ Մի ուրիշ կին էլ այդ իրարանցման մեջ հասցրեց Գորբաչյովի հասցեին անեծքներ ուղղել․ «Աստված Գորբաչյովի երեխուն թաղի։ Կարգին ապրում էինք․․․»։

Դարակների վրա հացը պակասում է, մարդիք հայհոյում են, անիծում, մորաքույր Ն․-ն մարդկանց սպառնում է, որ ընդհանրապես խանութը կփակի ու ոչ մեկին հաց չի վաճառի։

Հետևից ու առջևից մարդկանց ալիքն ինձ դուրս էր բերում մեկ հացով դարակների մոտ, մեկ՝ խանութի դռան մոտ ու փողոց։ Ես, իսկական մուլտֆիլմի հերոսի պես, ոտքերս օդի մեջ՝ մարդկանց մեջ հետ-առաջ էի գնում։ Մի անգամ մորաքույր Ն․-ն քիչ էր մնում ձեռքիս փողը վերցներ ու փայտե արկղի մեջ շպրտեր, բայց իմ ձեռքի կողքից մեկ այլ ձեռք խանգարեց։ Մորաքույր Ն․-ն նախընտրեց այն ձեռքը։ Երևի, այն ձեռքի տիրոջն ավելի լավ էր ճանաչում։ Դարակների հացն ավելի ու ավելի էր պակասում։ Դրսում կանգնած մարդիկ գիտեին, որ հացը պակասում է։ Նրանք խանութից հացով դուրս եկող մարդկանցից հարցնում էին՝ ինչքան հաց է մնացել, քանի հոգու կհերիքի։ Մորաքույր Ն․-ն գոռում էր, հացը խանութ ուղարկող մարդուն հայհոյում ու նորից սպառնում դռները փակել ու ոչ մեկին հաց չվաճառել։ Իրավիճակն էլ ավելի էր թեժանում․նյարդերը տեղի էին տալիս, կանայք անիծում էին Գորբաչյովին։ Առջևից հարվածը ոտքերս գետնից պոկեց ու ինձ խանութի դռնից դուրս շպրտեց։ Ավելին՝ մի ծանրաքաշ մարդ էլ սառած ոտքիս կանգնեց։ Սկսեցի հույսս կորցնել, որ տուն հացով կվերադառնամ։ Պատրաստ էի լացել։

Այդ պահին երկու ռուս զինվորներ հետևի դռնից խանութ մտան։ Գլխներին՝ սաղավարտ, ձեռքերին ինքնաձիգ կար։ Զինվորները մարդկանց խանութից դուրս հանեցին։ Աղմուկը, աղաղակը, հայհոյանքները, անեծքները դադարեցին։ Զինվորները մարդկանց հանգիստ հերթի մեջ շարեցին։

Վերջին կնոջից հետո հերթում ես էի կանգնած։ Զինվորներն ինչպես եկել էին, այնպես էլ գնացին։ Խանութի ետնամուտքից։ Թեև զինվորները գնացել էին, հերթը ոչ ոք չէր խախտում։ Ոչ ոք չէր հայհոյում։ Ոչ ոք Գորբաչյովին չէր անիծում։ Ոչ թե նրա համար, որ մարդկանց հարմար էր հերթի մեջ կանգնել։ Ոչ։ Որովհետև մարդիկ վախենում էին, որ զինվորները կվերադառնան ու կտեսնեն, որ կարգը խախտվել է։

Հացով «ԳԱԶ-53» մեքենան շրջանային կայարանամերձ ճանապարհից շրջվեց ու խանութին մոտեցավ։ Վարորդն ու նրա օգնականը հետևի մուտքով հացը ներս մտցրեցին ու դարակների վրա դասավորեցին։ Մարդիկ հանգստացան։ Մորաքույր Ն․-ն հանգիստ վերցնում էր մեկնած փողերն ու մարդկանց հաց տալիս։ Հերթն ինձ հասավ։ Հացն առա ու չթե մթերացանցի մեջ դրեցի։ Տուն ուղևորվեցի։ Լիովին իրավունք ունեի հպարտ, գլուխս բարձր տուն գնալ։ Որպես տան ավագ որդի՝ հացով էի տուն վերադառնում։ Նոր ունիվերմագի մոտ մի խումբ մարդկանց հանդիպեցի։ Ինչ-որ մարդ ունիվերմագի դիմաց՝ լողավազանի եզրին կանգնած, ելույթ էր ունենում։ Վերջին ժամանակներում իմացած նոր բառերը հենց այդ մարդուց էի լսել՝ դաշնակներ, էքստրեմիստներ, նարկոմաններ․․․

Ելույթ ունեցողի կողքին մի երիտասարդ էր կանգնած, գլխին՝ սպիտակ վիրակապ։ Ավելի ուշ պարզվեց, որ հայերն այդ երիտասարդի ականջն են կտրել։ Մի հոգի խմբից անջատվեց ու լողավազանի եզրին բարձրացավ։ Նրա գլխին էլ սպիտակ վիրակապ կար։ Նրա ականջն էլ էին հայերը կտրել։ Ամբոխն ալեկոծվեց, հայհոյանքներ տեղացին, ինչ-որ մեկը գետնից քար վերցրեց ու ունիվերմագի կողմ նետեց։ Քարն ունիվերմագի ցուցափեղկի հաստ ապակուն դիպավ ու գետնին ընկավ։ Արկածասիրությունս հաղթեց անձնազոհությանս։ Մոռացա տանը հացի սպասող մորս, եղբորս, քրոջս և, ամենակարևորը, հավի գուլյաշի մասին։

Կողքն իմ հասակակիցներից հինգ-վեց հոգի էր կանգնած։ Նրանցից մեկն ասաց․ «Հացի հոտ եմ առնում»։ Չթե մթերացանցից մի հատ հաց հանեցի ու հասակակիցներիս տվեցի։ Չէի կարող չտալ։ Ամբոխը վրդովված էր։ Եթե չտայի, հացը ձեռքիցս կխլեին ու ինձ մի լավ կծեծեին։ Ճանաչում էի նրանց։ Ութամյա դպրոցում էին սովորում։ Այդ դպրոցում շրջանի բոլոր անբանները, չսովորողներն ու կռվարարներն էին հավաքված։ Հասակակիցներս հացը կտոր-կտոր արեցին ու իրար մեջ բաժանեցին։ Լողավազանի եզրին կանգնած մարդն ինչ-որ բան ասաց, ու բոլորը գոռացին։ Հասակակիցներս սուլեցին ու հայհոյեցին։ Ես, թեև չլսեցի՝ ինչ ասաց, նույնպես գոռացի։ Լողավազանի եզրին կանգնած երեք հոգին ներքև ցատկեցին և խառնվեցին ամբոխին։ Խումբը գործողությունների անցավ։ Ինչ-որ տեղից ութամյա դպրոցի ևս մի քանի տղաներ հայտնվեցին ու հասակակիցներիս միացան։ Զինվորական շալվարներով էին․․․

Երիտասարդ հայերն ու երեխաները հանգիստ լքել էին շրջանն ու տարբեր անվտանգ վայրեր գնացել։ Շրջանում շատ քիչ թվով տարեց հայեր էին մնացել։ Մնացել էին այն հայերը, որոնք այստեղ ծնվել ու մեծացել են ու ուզում էին այստեղ էլ մահանալ։ Ծագած հակամարտությունը նրանք որպես թյուրիմացություն էին ընկալում։ Կարծում էին՝ մոտ ապագայում ամեն ինչ կկարգավորվի։ Անհրաժեշտ չէին համարում իրենց տները թողնել ու ինչ-որ տեղ գնալ։ Հավատում էին, որ շուտով իրավիճակը կփոխվի։ Բոլորը նորից հանգիստ ու համերաշխ միասին կապրեն։ Դրա համար նրանք, անտեսելով վտանգը, մնացել էին շրջանում։ Չգիտեմ, գուցե, գնալու տեղ չունեին։

Խումբը շրջանի միջով հոսող գետի մոտ հասավ։ Մարդիկ մեզ էին նայում, և դա իմ հասակակիցներին դուր էր գալիս։ Ոմանք միանում էին խմբին, ոմանց ծնողները կամ հարազատները ականջից բռնած ամբոխից հեռացնում ու տուն էին տանում։ Միացածները հեռացածներից շատ էին։ Խմբում ինձ հանգիստ էի զգում։ Կարծես, ստադիոն եկած լինեի՝ իմ սիրած թիմի խաղը նայելու ու, որպես երկրպագու, սատարում էի նրանց։ Գնում էինք շրջանում մնացած, այստեղից չհեռացած հայերին տներից, շրջանից վռնդելու։ Կտրած ականջներով ու վիրակապած գլուխներով տուժածները առջևից էին քայլում։ Խումբը հրշեջ վարչության մոտ կանգ առավ։ Ինչ-որ մեկը մի բարձր տեղ կանգնեց ու հայտնեց, որ այսօր հայերը ինչ-որ գյուղի վրա են հարձակվել ու մահմեդականներին պատկանող ոչխարներին ու կովերին տարել։ Չորս տղամարդկանց ականջ են կտրել։ Ելույթ ունեցողը զինվորական շալվարով էր։ Շրջանում զորամասի տեղակայումից հետո զինվորական շալվարներով, զինվորական բաճկոններով, զինվորական գլխարկներով մարդկանց թիվը զգալիորեն ավելացել էր։ Մարդիկ ռուս զինվորներին օղի, միրգ, մուրաբա էին տալիս ու դիմացը՝ զինվորական հագուստ ստանում։ Զինվորական շալվարով մարդը բարձունքից ցատկեց ու մյուսներին միացավ, և մենք նորից գոռացինք, սուլեցինք, հայհոյեցինք։ Հետո հրշեջ վարչության թաղամասում ապրող հայերի տները մտանք։ Երեք տներից ոչ մեկում հայ չգտանք։ Տղաները ջարդում էին հայելիները, իրերը գետնին շպրտում, կաթսաներն էին տշում, շներին կապից արձակում ու փողոց դուրս թողնում։ Խմբի մասին տեղեկանալով՝ հայերը փախել ու հարևան մահմեդականների տներում էին թաքնվել։ Տղաները, անցուդարձ անելով, ծիծաղելով, գոռալով, հայհոյելով, ուտում էին տներում գտած մրգերը, մուրաբաները, միմյանց վրա խնձոր, սերկևիլ, նուռ էին շպրտում։ Մոշի, հոնի, շլորի կոմպոտները խմելով՝ բանկաները կոտրում էին։

Տներից դուրս գալով՝ փողոցում հավաքվեցինք։ Հայերին չգտնելու փաստը մեր տրամադրությունը գցել էր։ Մենք ավելի շատ զվարճանք էինք փնտրում, քան հայ։ Փողոցում որոշվեց, որ խումբը պետք է երեք մասի բաժանվի ու տարբեր ուղղություններով գնա՝ հայերին փնտրելու։ Խումբը, որում ես էի ընդգրկվել, դեպի Լենինի փողոց ուղևորվեց։ Ճանապարհին մեզ վեց-յոթ դեռահասներ միացան։ Դարձանք մոտ քսան-քսանհինգ հոգի։ Լենինի փողոցում ապրող ատաղձագործ Կարապետի բակ մտանք։ Ես այդ բակն ու տունը լավ էի ճանաչում․․․ Կարապետի կինը՝ Նոնան, տատիկիս հետ հիվանդանոցում էր աշխատում։ Շատ մոտ ընկերուհիներ էին։ Ես այդ տանը շատ եմ եղել։ Կարապետի պատրաստած փայտե առաքման արկղերից իմ համար տնակներ էի սարքում։ Շրջանում բոլորն ասում էին, որ Կարապետը թեթև ձեռք ունի։ Որդու համար բանակ ծանրոց ուղարկող յուրաքանչյուր մարդ Կարապետից էր արկղեր գնում։ Ասում էին՝ Կարապետի սարքած արկղերով ուղարկվող ծանրոցները ճանապարհին չեն կորում, զինվորին ժամանակին են հասնում, փոստի աշխատողները դրանք չեն բացում ու այնտեղից ոչինչ չեն հանում։ Ինձ այդ տանը շատ էին փայփայել։ Մորաքույր Նոնան ինձ սիրում էր։ Նրա աղջիկը՝ Խ-ն, ամեն անգամ, երբ Բաքվից արձակուրդ էր գալիս, ինձ համար նվերներ էր բերում։

Բակ մտնող խմբից առանձնանալ չկարողացա։ Մտածեցի՝ երևի քեռի Կարապետը նույնպես, մյուս հայերի պես, թաքնվել է մահմեդական հարևանի տանը։ Հասակակիցներիս հետ միասին բակ մտա։ Տղաները մի ակնթարթում հավեսով քանդեցին թե բակը, թե տունը։ Նկուղում, ձեղնահարկում գտած մրգերը մի հատ կծում ու միմյանց վրա էին շպրտում, կոմպոտներն էին խմում։ Ամեն ինչ խառնվել էր։ Ամենուրեք մանկական խաղալիքներ էին (դրանք պահվում էին որպես հիշատակ Խ․-ի մանկության մասին։ Մորաքույր Ն․-ն թույլ չէր տալիս անգամ դիպչել դրանց), կոշիկներ, գրքեր, կարի մեքենա, տարբեր կտորներ էին գցած։

Շան ձայնը բակում հավաքված անծանոթ մարդկանց վրա հաչալուց կտրվել էր։ Տղաներից մեկը նրան կապից արձակեց ու փողոց դուրս թողեց։ Քեռի Կարապետին փայտե արկղերի հետևում գտան։ Նա իր ձեռքի աշխատանքի հետևում էր թաքնվել։ Բայց արկղերը ատաղձագործին չփրկեցին։ Տղաները Կարապետին քացիներով հարվածեցին, ապտակեցին։ Զինվորական շալվարով մարդը տղաներին մի կողմ հրեց։ Եվ ես մի նոր բառ էլ լսեցի՝ պրովոկացիա։

Տղաները ջարդեցին քեռի Կարապետի պատրաստած փայտե արկղերը։ Պատռեցին ներքնակները, վերմակները, բարձերը։ Գոռացին, սուլեցին, հայհոյեցին։ Եվ Կարապետին իրենցից առաջ գցելով՝ բակից դուրս եկան։ Ահա այսպես էինք մենք մտնում հայերի տներ, հայելիները ջարդում, մրգեր ուտում, կոմպոտ խմում, շներին կապից արձակում ու փողոց դուրս թողնում։ Մոտ երկու ժամվա ընթացքում տարբեր տեղերից 12 տարեց հայերի հավաքեցինք։ Յուրաքանչյուր հնարավորության դեպքում տղաներն առջևից քայլող հայերին քացով հարվածում, ապտակ էին հասցնում։ Երթը գլխավորող զինվորական շալվարով մարդը փորձում էր տղաներին ինչ-որ բան բացատրել, խանգարել նրանց հայերին հարվածել, նրանց մի կողմ էր հրում։ Զինվորական շալվարով մարդը հաճախ էր կրկնում իմ նոր լսած բառը՝ պրովոկացիա․․․ պրովոկացիա․․․ պրովոկացիա։

Զինվորական շալվարով մարդը մտավորականի էր նման։ Եթե զինվորական շալվարը քաղաքացիականով փոխարիներ, ես նրան գրականության ուսուցչի տեղ կդնեի։ Այն ժամանակ կարատեի մասին ֆիլմեր էին տարածված։ Շրջանում երեք-չորս տեղում կինոդահլիճներ էին բացվել։ Բոլորը՝ մեծից փոքր, ժամերով կինոդահլիճներում նստած կարատեի մասին ֆիլմեր, մարտաֆիլմեր էին նայում։ Շատերը դասերից փախչում, գնում էին կարատեի վարժաձևեր սովորելու։ Բոլորը դրանով ոգևորված էին։ Այդ թվում՝ ութամյա դպրոցի անբան, կռվարար երեխաները։ Ես երբեք կարատեի հանդեպ հետաքրքրություն չեմ ունեցել։ Ֆիլմեր նայում էի, բայց մտքովս անգամ չէր անցնում կարատեի վարժաձևեր սովորել։ Հնարավոր է՝ հենց դրա պատճառով էլ թիմում ամենապասիվն էի։ Տղաները, կարատեիստների պես, կատվի ձայներ էին հանում, շպագատ իջնում ու, հնարավորության դեպքում, առջևից քայլող հայերի վրա սովորած հնարքները կիրառում։ Այդ առումով ես պասիվ էի։ Բացի դրանից, ականջներումս շարունակ հնչում էին տանը հաց սպասող մորս, քրոջս, եղբորս ձայները։ Այս ամենն արդարանալու համար չեմ գրում։ Պարզապես նկարագրում եմ տեղի ունեցածը։ Մի քանի անգամ մտածել եմ տուն վերադառնալ։ Բայց, ինչպես արդեն նշեցի, ամեն անգամ արկածասիրությունս հաղթում էր անձնազոհությանս։ Պետք է տուն հաց տանեի, հասկանում էի դա, բայց ինչ արած, ցանկությունս իմանալ՝ ինչով ամեն ինչ կավարտվի, ինձ թույլ չէր տալիս տուն վերադառնալ։

Ութամյա դպրոցում ու մեր դպրոցում սովորող տղաների միջև վաղուց թշնամանք կար։ Ութամյա դպրոցի տղաները մեր դպրոցի տղաներին նայում էին որպես «մամայի բալաների», «փափկասունների»։ Յուրաքանչյուր առիթի դեպքում ութամյա դպրոցի անբան ու կռվարար տղաները մեր տղաներին նեղացնում էին, խլում ու պատռում էին նրանց գրքերն ու տետրերը, կեղտոտում էին հագուստը։ Մեր դպրոցի ուսուցիչներն իսկական սովետական ուսուցիչներ էին՝ պարզ, մաքուր, սպեկուլյանտությունից հեռու, աղքատ, փողի մասին չմտածող։ Իսկ ութամյա դպրոցի ուսուցիչներն իսկական կապիտալիստներ էին՝ արձակուրդներին գնում էին Ռուսաստան՝ մրգեր վաճառելու, դասերից հետո շրջանում հարսանիքներին հարմոն էին նվագում, երգում, թամադայի դերում հանդես գալիս, այլ միջոցներով էին փող աշխատում, լավ էին հագնվում, իրենց գոռոզ էին պահում։

Հիմա, չնայած մի խմբում էինք, ութամյա դպրոցի տղաներն ինձ կպնում էին՝ «ուշ տուն չվերադառնաս», «հայրդ կծեծի», «կհիվանդանաս», «վաղը քեզ դպրոց չեն թողնի»․․․ Այդ խայթոցներից հոգնած՝ արեցի այն, ինչի մասին մինչև հիմա զղջում եմ։ Երբ շարժվում էինք փողոցով, ես խմբի վերջից էի քայլում։ Երթը շրջանցելով՝ առաջ գնացի։ Զինվորական համազգեստով տղամարդուց թաքուն՝ ոտքով հետևից մի տարեց հայի խփեցի։ Կյանքիս մեջ առաջին անգամ էի ինձանից մեծ մարդու քացով խփել․․․

Աղմուկը լսելով՝ մարդիկ տներից փողոց էին դուրս գալիս և նայում խմբին, հայերին, ում մենք առաջ գցած տանում էինք։ Առջևից քայլող տարեց հայերը փողոց դուրս եկած մարդկանց մեջ ծանոթ դեմքեր էին փնտրում։ Բայց ծանոթ դեմքերից կորել էր կարեկցանքի ու գթության արտահայտությունը։ Այլևս անհնար էր կանգնեցնել գործընթացը, վերականգնել նախկին հանգիստ համատեղ կյանքը։ Ամեն ինչ սրընթաց ոնչանում, գնում էր։ Ընդամենը երեք-չորս տարի անց շրջանն էլ ամբողջությամբ ավերվելու է։ Դպրոցները, հիվանդանոցները, մանկապարտեզները, շենքերը, ամեն ինչը․․․

Կենտրոնական փողոցով քայլելով՝ շրջկոմի շենք հասանք։ Մեզանից առանձնացած խմբերն ավելի շուտ էին այստեղ հասել։ Մեզ էին սպասում։ Երեք խմբերի անդամները ողջունեցին միմյանց։ Կարծես, իրար էին ողջունում Բելառուսական ու Ուկրաինական ճակատները։ Բոլոր խմբերի բերած հայերին մի տեղում հավաքեցին։ Զինվորական շալվարով մարդկանցից մեկը շրջկոմի շենք մտավ։ Զինվորական համազգեստով մարդը 15 րոպե անց կոստյումով ու փողկապով մի մարդու հետ վերադարձավ։ Այդ մարդը շրջանի ղեկավարներից մեկն էր։ Բանակցություններ սկսվեցին։ Խումբը պահանջեց, որ հայերն անհապաղ լքեն շրջանը։ Զինվորական շալվարով մարդը, մեզ վրա ցույց տալով, ասաց․ «Հազիվ սրանց պահեցի»։ Շրջկոմի շենքից հինգ միլիցիոներ դուրս եկավ։ Միլիցիոներները մեզ հրամայեցին տներով ցրվել։ Ոչ ոք տեղից չշարժվեց։ Մարդիկ այլևս միլիցիոներներից չէին վախենում։ Միլիցիոներները հայերին շրջկոմի շենք լցրեցին։ Տղաները սկսեցին հայհոյել, գոռալ, սուլել, նրանցից մեկն անգամ գետնից երկաթի կտոր վերցրեց ու շրջկոմի շենքի կողմ նետեց։

Զինվորական շալվարով մարդն ու սև կոստյումով մարդը կանգնած էին շրջկոմի մուտքի մոտ՝ աստիճաններին, ու բարձր խոսում էին․

- Հայերը պետք է այս գիշեր լքեն շրջանը։

- Հիմա դա անհնար է։

- Տղաները չեն ցրվի։ Մինչև հայերը չլքեն շրջանը, մենք այստեղ նստելու ենք։

- Ես ձեզ խոստանում եմ։ Վաղը հայերը շրջանից դուրս կգան։

- Ո՞վ է երաշխավորում նրանց անվտանգությունը։ Եթե վաղը նրանց հետ մի բան պատահի, Ժողովրդական Ճակատի երեսով են տալու։

- Դուք մի՛ անհանգստացեք։ Արդեն ուշ է։ Տղաներին ասա՝ թող տներով ցրվեն։

- Մինչև հայերը չլքեն շրջանը, մենք ոչ մի տեղ գնացողը չենք։ Մեզ պրովոկացիայի մեջ մի՛ ներքաշեք։

- Խոստանում եմ ձեզ։ Վաղը հայերը կգնան։ Վաղը հայերը շրջանից դուրս կգան։ Արդեն ուշ է։ Ցրվե՛ք տներով։

- Այսօր հայերը չորս մարդու ականջ են կտրել։ Ամո՛թ հայերին շրջանում պահողներին։ Ամո՛թ նրանց, ում քեռիները հայ են։

Մենք գոռացինք․ «Ամո՛թ, ամո՛թ, տականքներ»։ Տղաներից մեկը քարով շրջկոմի շենքի լուսամուտներից մեկը կոտրեց։ Շենքից երկու միլիցիոներ դուրս եկավ, բայց կոստյումով տղամարդը նրանց հետ վերադարձրեց։ Կոստյումով տղամարդը զինվորական շալվարով մարդուն շենք հրավիրեց՝ զրուցելու։ Զինվորական շալվարով մարդն ասաց․

- Մենք ժողովրդից թաքցնելու ոչինչ չունենք։ Ինչ ասելիք ունեք, այստեղ ասե՛ք։

- Ցրվե՛ք տներով։ Ուշ է։ Մի՛ սադրեք մեզ։ Մեզ պրովոկացիայի մեջ մի՛ ներքաշեք։

- Հայերը պետք է այս գիշեր լքեն շրջանը։ Մինչև հայերը չլքեն շրջանը, մենք այստեղից ոչ մի տեղ գնացողը չենք։

Խումբը նորից կատաղեց։ Ոմանք առաջարկեցին շենքը գրոհել։ Այդ պահին հրապարակ «ՈՒԱԶ» մակնիշի ռազմական մեքենա եկավ։ Մեքենայից սաղավարտներով ու ինքնաձիգներով ռուս զինվորներ դուրս եկան և աստիճանի վրա շարվեցին։ Սպան զինվորական շալվարով մարդուն աստիճաններից իջեցրեց ու ցածր, շատ ցածր ձայնով մեզ հրամայեց ցրվել։ Բոլորն իրար վրա նայեցին։ Իրավիճակը լրջանում էր։ Սպան կրկնեց հրամանը։ Բոլորն ամաչում էին տեղից շարժվել։ Ամեն մեկը սպասում էր, որ մեկ ուրիշը առաջինը կենթարկվի հրամանին։ Ութամյա դպրոցի տղաներն ուշադիր ինձ էին նայում։ Ինձանից՝ որպես խմբի ամենապասիվ անդամից, սպասում էին, որ ես առաջինը բոլորից կառանձնանամ, կվախենամ ու կլացեմ։ Բոլորը լուռ էին։ Եթե գոնե մեկը խմբից հեռանար, բոլորը քիչ-քիչ տներով կցրվեին, բայց ամոթից ոչ ոք տեղից չէր շարժվում։ Սպան երրորդ անգամ ցրվելու հրամանը կրկնեց։ Ոչ ոք տեղից չշարժվեց։ Սպան ձեռքը դեպի պատյանը տարավ ու ատրճանակը հանեց։ Ձեռքը բարձրացրեց ու մի քանի անգամ օդ կրակեց։ Տղաներն աղմուկ բարձրացրին։ Բոլորը վազեցին՝ ուր պատահի։ Ես Մշակույթի տան մոտ դեկորատիվ թփի հետևում թաքնվեցի։ Հացը կրծքիս սեղմելով՝ վախեցած թփի հետևից դուրս նայեցի հրապարակի կողմ։ Զինվորները զինվորական շալվաներով երեք մարդկանց թևից բռնած ռազմական մեքենա մտցրեցին։ Զինվորները հարբած էին։ Կեսօրին նրանք մոլորված ու զորամասում հայտնված մի հորթ էին մորթել ու կերել։ Սպան շրջկոմի շենք մտավ, իսկ զինվորներով ու զինվորական շալվարներով մարդկանցով մեքենան գիշերվա լռության մեջ լքեց հրապարակը։

Դեկորատիվ թփի հետևից դուրս եկա։ Կարծես, ոչինչ էլ չէր պատահել։ Հայհոյող, սուլող տղաներն անհետացան։ Ծնկներս էի թափ տալիս։ Եվ հանկարծ ինձ ինչ-որ մեկը հետևից քացով տվեց։ Շրջվելով՝ մի ապտակ էլ ստացա։ Գիշերվա մթին դժվար էր ճանաչել ինձ հարվածած մարդուն։ Ես նրան ճանաչեցի, երբ սկսեցի գոռալ ու հայհոյել։ Հորեղբորս որդին էր։ Նա շրջանի հայտնի դեմքերից էր։ Մի փոքր մեքենա ուներ՝ «Զապ»։ Շրջանի յուրաքանչյուր բնակիչ օրը մի քանի անգամ այդ մեքենային հանդիպում էր։ Հորեղբորս որդին մեքենան եղևնու պես զարդարել էր։ Մեքենայի սրահում ժպտացող աղջիկների նկարներ էր փակցրել, հայելուց խաղալիք ոզնի, արջուկ, նապաստակ էր կախել։ Հետևի ապակին տարբեր թռչունների գունավոր փետուրներով էր զարդարել։ Մեր շրջանում շատ բլուրներ կան։ Ուրախ եղևնու նման այդ փոքր մեքենան ոչ բոլոր դիքերով կարող էր անցնել, և իմ եղբորորդին դրանք մեքենան ետ տալով էր հաղթահարում։ Որովհետև «Զապի» շարժիչը ոչ թե առջևի, այլ հետևի մասում է գտնվում։ Այն ժամանակ այդ առիթով շատ անհամ անեկդոտներ կային։

Իմ եղբորորդին, թեև շարժիչների լավ վարպետ էր, ոչ մի տեղ չէր աշխատում։ Նրա ամենամեծ զվարճանքը այդ փոքր մեքենայի վրա տարբեր տեխնիկական փորձարկումներ անցկացնելն էր։ Անչար, ուրախ, գույները համադրելով լավ հագնվել փորձող այդ տղան թութակի էր նման։ Յուրաքանչյուր շրջանում նման կերպարներ կան։ Նա կարծում էր, որ դուր է գալիս աղջիկներին, բայց իրականում աղջիկները պարզապես ծիծաղում էին նրա վրա։ Ամառ-ձմեռ վզին շարֆ էր լինում։ Նա թանկ սիգարետներ էր ծխում։ Հորեղբայրս մեծ բեռնատար մեքենա էր վարում։ Ամեն անգամ, երբ խմում էր, ասում էր․ «Ուր գնամ, ամեն անգամ էդ անբանին եմ հանդիպում։ Էդ անբանը ոչ մի տեղ չի աշխատում, չգիտեմ՝ որտեղից է բենզին ճարում։ Էս անբանի մեքենան ոնց-որ ոչ թե բենզինով, այլ մեզով է աշխատում»։

Իրականում հորեղբորս որդին հենց հորեղբորս բաքից էր բենզին գողանում։ Հորեղբայրս ամեն երեկո խմում էր։ Սարսափելի էր խմում։ Նա սպիրտը ջրի հետ էր խառնում, մեջը լիմոն գցում։ Բանկան իր առջև էր դնում ու սկսում խմել։ Կռիվ չէր սարքում։ Կնոջը չէր ծեծում։ Երեխաներին չէր տանջում։ Միայն երբեմն որդու անբանությունից էր գանգատվում։ Թունդ խմելուց հետո բեղերն էր ոլորում ու ուժեղ ճչում։ Առողջ օրգանիզմ, հսկա մարմին ուներ։ Հարևանները նրա ճչոցին ընտելացել էին։ Ուժեղ հարբելուց հետո հորեղբայրս ձմերուկն ուտում էր, ձմերուկի կեղևը գլխարկի պես գլխին հագցնում։ Հետագայում նրա այդ սովորությունն ինձ էլ փոխանցվեց։ Ձմերուկ ուտելն ու կեղևը գլխարկի պես գլխիս հագցնելը իմ ամենասիրած զվարճանքներից է։ Շատ ափսոս, որ նման կերպ զվարճանալ միշտ չի ստացվում։ Նախ՝ ձմերուկները գնալով փոքրանում են։ Երկրորդ՝ ռեստորաններն ու սրճարանները շարունակում են ամենուրեք բնությունը զավթել․․․

Երբ հորեղբայրս խմում ու ճչում էր, նա նման էր թզուկների աշխարհում հայտնված Գուլիվերին։ Ձմռան ամիսներին նա բացում էր պատուհանն ու ճչում։ Նրա քրտնած գլխից գոլորշի էր բարձրանում։ Իր երկար, ծանր մեքենայով հեռավոր շրջաններ բեռ էր տեղափոխում։ Մի անգամ այնպես պատահեց, որ ինձ էլ հետը տարավ։ Նրա վարորդ ընկերներն ինձ լավ ընդունեցին։ Ինձ համար շատ կոնֆետներ, թխվածքաբլիթ, վաֆլի գնեցին։ Վաֆլիները չկերա։ Փոքր ժամանակվանից վաֆլի չեմ սիրում։ Վաֆլիները բերեցի, քրոջս տվեցի։ Վարորդները շատ բարյացակամ մարդիկ էին։ Մինչև գնում ու հետ էինք գալիս, հորեղբայրս ուղիղ տասներկու անգամ մեքենան կանգնեցնում ու հաց էր ուտում։ Ես այդ թիվը հստակ հիշել եմ։ Սրճարանում հորեղբորս ճանաչում էին։ Հորեղբայրս ինձ էլ էր ստիպում շատ ուտել։ Չնայած կուշտ էի, նրանից վախենալով, ստիպված էի սեղանին դրված բոլոր կերակրատեսակները համտեսել։ Ես ու եղբայրս ամեն երեկո հորեղբորս տուն էինք գնում։ Նա խմում էր։ Մենք էլ նստած սպասում էինք՝ երբ է բեղերն ոլորելու ու ճչալու։ Հետո հորեղբայրս ինձ ու եղբորս ասում էր, որ բռունցքներով խփենք իրեն։ Ես ու եղբայրս բռունցներով հարվածում էինք նրա փորին, մեջքին։ Ինչքան էլ ուժեղ, ամբողջ ուժով բռունցքներով նրա փորին ու մեջքին հարվածեինք, նա ճչում էր ու պահանջում, որ ավելի ուժեղ խփենք։ Մենք էլ մինչև ուժասպառ լինելը ծիծաղում էինք։ Նրան բռցքահարելը գեղեցիկ զբաղմունք էր։ Հորեղբորս բռնցքահարելիս ուրախ արջուկների էինք նման։ Հորեղբայրս բացում էր լուսամուտն ու ճչում։ Հետո բակում մի քիչ զբոսնում էր ու գնում քնելու։ Ուժեղ խռմփացնում էր։ Երբեմն այնքան շատ էր խմում, որ երկու-երեք օր քնում էր։ Ոչ ոք չէր կարողանում նրան արթնացնել։ Դրա պատճառով նրան մի քանի անգամ աշխատանքից ազատել էին։ Բայց քանի որ լավ վարորդ է, կրկին հետ էին ընդունում։ Երբ հորեղբայրս խմում ու քնում էր, հորեղբորս որդին նրա մեքենայից բենզին էր գողանում։ Գողացած բենզինը նրան փոքր մեքենայով ամբողջ օր թրև գալու համար հերիքում էր։ Հորեղբորս որդու փոքր մեքենան շատ քիչ բենզին էր ծախսում։ Իսկ հորեղբայրս, երբ խմում էր, միշտ ասում էր․ «Ուր գնամ, ամեն տեղ էդ անբանին եմ հանդիպում։ Էդ անբանը ոչ մի տեղ չի աշխատում, չգիտեմ՝ որտեղից է բենզին ճարում․․․»։

Հորեղբորս մտքով երբեք չէր անցնի, որ որդին բենզինն իր երկար, ծանր բեռնատար մեքենայից է գողանում։ Երբեք չէր անցնի։ Նրա երկար, ծանր մեքենայի համար հինգ-տասը լիտր բենզինը ոչինչ էր։ Բայց այդ գողացած հինգ-տասը լիտրով հորեղբորս որդին ամբողջ օր շրջանով մեկ երթևեկում էր։ Երբեմն նա մեզ՝ երեխաներիս, իր մեքենայի մեջ էր լցնում ու շրջանում ման տալիս։ Մեզ համար պաղպաղակ էր գնում։ Գետ էր տանում՝ ձուկ բռնելու։ Մենք էլ, երբ աղջիկների նկարներ էինք գտնում, նրան էինք տալիս։ Եթե նկարներից մեկը նրան դուր էր գալիս, այն մեկ այլ աղջկա նկարի վրա էր կպցնում։ Որովհետև մեքենայի սրահում նկար կպցնելու տեղ չէր մնացել։ Երբ նրան աղջկա պատկերով նկարը դուր էր գալիս, մեջս հետաքրքրություն էր առաջանում։ Տեսնես աղջիկների պատկերով ո՞ր մի նկարը նորով կծածկի։ Որքան էլ հետաքրքիր էր, դա ինձ համար բարդ գործընթաց էր։ Նա շատ հանգիստ իրեն դուր եկած պատկերով նկարը հին նկարներից մեկի վրա էր կպցնում։ Մենք՝ երեխաներս, նրան շատ էինք սիրում։ Նա մեզ համար զվարճանքի աղբյուր էր։ Պատկերացրեք՝ դպրոցից դուրս եմ գալիս ու տղաների հետ փողոցով գնում, հանկարծ նրա փոքր մեքենան ճամփի ոլորանից դուրս է գալիս։ Ես գոռում էի։ Նա, ինձ տեսնելով, կանգ էր առնում, ու ես՝ դպրոցական դասընկերներիս աչքի առաջ, Նոր տարվա եղևնու պես զարդարված մեքենան էի նստում։ Չնայած դպրոցից մինչև մեր տուն հեռավորությունն այդքան էլ մեծ չէր․․․

Մարդը, որին ես սիրում էի, կեսգիշերին Մշակույթի տան մոտ ինձ քացով խփում էր ու ապտակում։ Շրթունքս պատռվեց։ Բերանումս արյան համ էի զգում։ Նա շատ բարկացած էր։ Գոռում էր, հայհոյում։ Երբեք չէի մտածի, որ նրան այս վիճակում կտեսնեմ։ Այն էլ՝ առանց մեքենայի։ Կարծես, ինքն էլ զգաց, որ շրթունքս պատռվել է։ Մշակույթի տան դիմաց ծորակից բարակ հոսող ջրով լվացվեցի։ Պատռված շրթունքս նրան մի փոքր մեղմացրեց․

- Սրիկա, ո՞ւր ես։ Բոլորը քեզ են ման գալիս։ Հերդ հարբած ա։ Ամբողջ տոհմն ընկած քեզ ա ման գալիս։ Ո՞ւր ես, այ ստոր, ո՞ւր ես։ Հերդ հարբած ա։ Քեզ ա սպասում։

- Շրջանից հայերին ենք քշում․․․

Խոսքս կիսատ մնաց։ Չնայած արդեն հագուստս էի թափ տալիս, մի հատ էլ քացով խփեց։

- Քաք ես կերել։ Ո՞ւր ես, այ ստոր, ո՞ւր։ Հերդ հարբած ա։ Քեզ ա սպասում։ Ո՞ւր ես, այ ստոր, ո՞ւր։ Հերդ հարբած ա։ Քեզ ա սպասում։

Օձիգիցս բռնեց ու մի հատ էլ հետևից քացով խփեց։ Ամայի փողոցներով էինք քայլում։ Ես ոչինչ չէի ասում։ Նա հայհոյում էր, խոսում, ինձ խելք էր սովորեցնում, երբեմն էլ, ուժեղ բարկանալով, էլի քացով խփում էր։ Այդպես գետն անցանք։ Նրան առանց մեքենա տեսնելն իսկական սենսացիա էր։ Հետաքրքրասիրությունս այնքան էր ինձ խեղդում, որ հարցրեցի․

- Մեքենադ ո՞ւր ա։

- Բակում։

- Բա ինչի՞ ես առանց մեքենա։

- Էսօր ցերեկը Վագիֆի հորթը մոլորվել էր ու զորամասում հայտնվել։ Վագիֆն ինչքան էլ աղաչեց, զինվորները հորթին մորթեցին ու կերան։ Բոլորը հարբած են։ Մեքենաները կանգնեցնում ու բոլորի փաստաթղթերն են ստուգում։ Վախենում էի՝ մեքենաս խլեն։

Վերջերս շրջան տեղափոխված զորամասը պրոֆտեխուսումնարանում էր տեղակայված։ Զինվորների կարգապահությունը կաղում էր։ Այդ զորամասը իբր պետք է հասարակական կարգը պահպաներ, բայց զինվորներն ամեն օր խմում ու օդ էին կրակում։ Առաջ մարդիկ իրենց անասուններին պրոֆտեխուսումնարանի շրջակայքում էին արածեցնում։ Զորամասի տեղակայումից հետո պրոֆտեխուսումնարանի շրջակայքում անասուններին արածացնելն արգելեցին։ Նրանց, ովքեր այդ կանոնը խախտում էին, բռնում ու ծեծում էին կամ էլ նրանց ոչխարին կամ հորթին բռնում ու մորթում էին։ Ավտոկայանին հասնելով՝ տեսանք, թե ինչպես է կայարանի հրապարակում մի ռազմական մեքենա պտույտներ կատարում։ Դատելով պտույտների արագությունից, անգամ երեխան կարող էր կռահել, որ վարորդը հարբած է։ Մենք վազեցինք ու մսի խանութի հետևում թաքնվեցինք։ Երբ մեքենան հեռացավ, շարունակեցինք ճանապարհը։

Դիքն անցնելով ու տանը մոտենալով՝ կրակոցների ձայներ լսեցինք։ Բակում ես լվացվեցի ու պատրաստվեցի հերթական անգամ ծեծվելուն։ Վախենալով տուն մտա։ Իհարկե, սիրտս ուժեղ բաբախում էր։ Հորեղբորս որդին վզիցս բռնել էր։ Կարծես՝ պիտի ինչ-որ տեղ փախչեի։ Ծեծված մայրս՝ մազերը խառնված, նստած էր գետնին։ Լացում էր։ Աչքի տակն ուռած ու կարմրած էր։ Վաղը կկապտի, ու մայրս, աչքի տակի կապտուկից ամաչելով, երեք-չորս օր աշխատանքի չի գնա։ Երկու եղբայրներս ու քույրս մորս մոտ էին կանգնած։ Միջնակ եղբորս ձեռքում գիրք կար։ Հարյուր տոկոս, հարբած հայրս նրա դասերն էր ստուգել ու օրագիրը նայել։ Զայրացած հորս ջարդած ամանեղենի բեկորները գետնով մեկ թափված էին։ Հեռուստացույցի վրա կարմիր թավշյա կտոր էր գցած։ Երբ հայրս բարկանում էր, արգելում էր մեզ «Ռադուգա» մակնիշի գունավոր հեռուստացույց նայել։ Տատիկիս բերած թոնրի հացը լցված էր սեղանին։ Իսկ ես՝ հացը գրկած, կանգնած էի շեմին։ Մայրս ու երեխաներն ինձ վրա ատելությամբ էին նայում։ Մորս ծեծվելու, եղբորս դասերը անսպասելի ստուգելու պատճառը ես էի։ Երևում է՝ եղբայրս դասը չէր սովորել։ Քթի տակ բանաստեղծություններ էր կրկնում։ Շրթունքների շարժումից գուշակեցի՝ ինչ բանաստեղծություն էր կրկնում։ Եղբայրս Ալի Քերիմի «Փոստատար» բանաստեղծությունն էր անգիր անում։ Մորս ծեծվելու ժամանակ վերնաշապիկի կոճակները պոկվել էին, և նա ամոթից ձեռքով օձիքն էր պահում։ Այնքան զբաղված էր վերնաշապիկի օձիքը պահելով, որ լացում էր՝ չնկատելով քթի ծայրից կախված խլինքը: Պատուհանի վրայի դեղին վարագույրներից, մորս լացից, վախեցած, սարսափով բանաստեղծություն անգիր անող եղբորս տեսքից սիրտս կծկվում էր։ Լուսամուտի անկյունում ժամանակից շուտ արթնացած ճանճ էր տզզում։ Հորս մի ոտքին կոշիկ կար, մյուսը բոբիկ էր։ Կոշկաքուղերն արձակվել էին։ Դա վկայում էր այն մասին, որ շատ էր խմել։ Հորս դիմաց՝ սեղանին, օղու շիշ ու երկու թթու վարունգ էր դրված։ Օղին կիսով չափ խմված էր, վարունգներից մեկը՝ կծած։ Հայրս բաժակը մինչև եզր լցրեց։ Բաժակը կզակին մոտեցնելով՝ նա երկար նայում էր մեջը, կարծես այնտեղ կարդում էր այն բառերը, որոնք պետք է ինձ ասի։ Ահավոր տեսարան էր։ Ինձ այնպիսի սարսափ պատեց, կարծես գիշերով գերեզմանոցի միջով եմ քայլում։ Հայրս մինչև վերջին կաթիլն օղին խմեց ու թթու վարունգը կծեց։ Հետո նորից բաժակը լցրեց։ Նորից բաժակը կզակին մոտեցրեց և երկար բաժակի մեջ նայեց։ Այդ տեսարանն ինձ ոչնչացնում էր։ Մորս ծեծվելու, երեխաների վախի համար ինձ մեղավոր էի զգում։ Հորեղբորս որդին վզիցս բռնել էր, ինչպես ահավոր հանցագործի։ Եթե ծեծվեի, տան ծանր մթնոլորտի լարվածությունը կվերանար։ Ինձ մի երկու անգամ կխփեին, և հետո ամեն ինչ տեղը կընկներ։ Հայրս սիգարետ կպցրեց ու այնքան խորը քաշեց, որ սիգարետի կեսը մոխրի վերածվեց․

- Էս սրիկային որտեղի՞ց գտար։

- Շրջկոմի մոտ։ Հայերին էին շրջանից վռնդում։

- Սրիկա, ո՞ւր էիր։ Մարդիկ քեզ են սպասում, իսկ դու շան պես թրև ես գալիս։ Պատրաստվիր, քեզ խնձորենու վրա կախելու եմ։

Մեր բակում շատ խնձորենիներ կային, բայց մի խնձորենին հատուկ առաքելություն ուներ։ Այդ ծառը բաղնիքի մոտ էր տնկած։ Երբ հայրս ոչխար էր մորթում, մսեղիքն այդ ծառին էր կախում ու կաշին քերթում։ Ամեն անգամ հարբելիս նա մեզ վախեցնում էր նրանով, որ խնձորենու վրա կկախի ու մեր կաշին կքերթի։ Չնայած տան ծանր մթնոլորտին, ինձ այդ ծառից կախված պատկերացրեցի։

Ինձ խնձորենու վրա չկախեցին։ Կաշիս չքերթեցին։ Հայրս սիգարետը թթու դրած վարունգի վրա հանգցրեց ու ինձ մոտեցավ։ Հորեղբորս որդին վզիցս պինդ բռնել էր։ Ես անգամ չփորձեցի փախչել։ Աչքերս կկոցելով՝ սպասում էի, որ ինձ կծեծեն․

- Ու՞ր էիր թափառում, ա՛յ շուն, շան որդի։

Դեմքիս ստացած հարվածից արդեն պատռված շրթունքս կրկին արյունահոսեց։ Շրթունքիցս հոսող արյունը լարվածությունը թուլացրեց։ Վախեցած երեխաները միաբերան լացեցին։ Մորս ցածր լացը հեկեկոցի վերածվեց, բայց նա մեզ չմոտեցավ։ Չէր կարող մոտենալ։ Եթե մոտենար, նորից կծեծվեր․․․ Մինչև 17 տարեկանը վառ կարմիր շրթունքներ ունեի։ Շրթունքներիս կարմրությունից ամաչում էի։ Տղաները վրաս ծիծաղում էին։ Ասում էին, որ շրթներկով եմ ներկում։ Իսկ աղջիկներն ասում էին․ «Երանի մենք էլ քո շրթունքներից ունենայինք»։ Եթե նրանք իմ պես շրթունքներ ունենային, ինչ ղալաթ էին անելու։ Մեր դպրոցում, թաղամասում մի տարօրինակ օրենք կար։ Կռվի ժամանակ ում մոտ առաջինն էր արյուն գալիս, նա պարտված էր համարվում։ Ես կռվարար երեխա չէի, բայց երբեմն ստիպված էի կռվել։ Առաջին հարվածից շրթունքս պատռվում էր, արյունը կզակով հոսում էր։ Երեխաները մեզ բաժանում էին, արյունը սրբում ու տուն ճանապարհում։ Շրթունքներիս պատճառով բոլոր ծեծկռտուքներից պարտված էի դուրս գալիս։ Անգամ ամենաթույլ տղաներն ինձ հեշտությամբ հաղթում էին։ Շրթունքս անգամ ամենաթույլ հարվածից էր պատռվում։

Հորեղբորս որդին իմ ու հորս միջև կանգնեց։ Հայրս ուզում էր նրան էլ խփել, բայց երեխաները գոռացին։ Հայրս ձեռքն իջեցրեց։

- Հերիք ա։ Ես էլ եմ նրան ծեծել։ Երեխեքին մի՛ վախեցրու։ Արդեն ուշ ա։ Գնա, քնի։

- Էս սրիկային որտեղի՞ց գտար։

- Մշակույթի տան մոտից։

- Շուն, շան որդի, ո՞ւր էիր թափառում։ Մարդիկ տանը հաց են սպասում, իսկ դու շան պես թափառում ես։ Պատրաստվի՛ր, քեզ խնձորենու վրա կախելու եմ։ Կաշիդ քերթելու եմ։

Հորեղբորս որդին չթե մթերացանցը ձեռքիցս վերցրեց ու ինձ տնից բակ հանեց։ Բակում ծորակից հոսող ջրով լվացվեցի։ Մեր շունը վախից ինչ-որ տեղ թաքնվել էր։ Ամեն անգամ, երբ հայրս հարբած էր տուն վերադառնում, շունը թաքնվում էր։ Մի քանի անգամ շանը կանչեցի, բայց նա թաքստոցից դուրս չեկավ։ Տան դուռը բացվեց։ Հորեղբորս որդին բակ դուրս եկավ․

- Գնացի՛նք մեր տուն։ Տնեցիքին ասել եմ։ Չանհանգստանա՛ս։ Հերդ արդեն պառկել ա։

Շունը, լսելով հորեղբորս որդու խոսքերը՝ «հերդ արդեն պառկել ա», իր թաքստոցից՝ լողավազանի հետևից, դուրս եկավ։ Մոտս վազեց ու սկսեց ձեռքերս լիզել։ Բակից դուրս եկանք ու հորեղբորս տուն ուղևորվեցինք։ Շունն էլ մեզ հետ էր։ Նա մեկ առաջ էր վազում, մեկ՝ հետ ընկնում։ Հենց որ հնարավորություն լինի, այդ շան մասին կգրեմ։ Հիմա հավես չկա։ Մենք լուռ քայլում էինք ամայի փողոցներով։ Երբ հորեղբորս տան մոտ հասանք, շունը դարպասի մոտ կանգ առավ։ Ես այդ հավատարիմ էակի գլուխը շոյեցի։ Մենք ներս մտանք, իսկ նա տուն վերադարձավ։

***

Նախորդ գլխում ես չնկարագրեցի այն ժամանակների կարգախոսները, անեծքները, կոչերն այնպես, ինչպես կարող էի։ Այն ժամանակների մթնոլորտը նկարագրելը, այն այսօրվա իրականություն տեղափոխելն այժմ անհնար է։ Ես դժվարանում եմ ինձանից տասը տարով փոքր ընկերներիս բացատրել այն, ինչ այն ժամանակ տեղի էր ունենում։ Այն իրադարձությունների ականատեսները գիտեն՝ ես ինչ եմ զգում։ Նրանց, ովքեր այդ իրադարձությունների ականատեսը չեն եղել, չեն եղել դրանց մասնակիցը, այն ժամանակների մթնոլորտը նկարագրելը, կրկնում եմ, անհնար է։ Հիմա սեղանիս մի նկար կա։ «Ազատության» հրապարակն է։ Մեկ միլիոն մարդ՝ ձեռքերը վեր պարզած, տրիբունային են նայում։ Կանայք, տղամարդիկ, տարեց մարդիկ, երիտասարդներ, դեռահասներ, ուսանողներ, ինժեներներ, բժիշկներ, ուսուցիչներ, անբաններ, բանվորներ, վարորդներ, մեքենավարներ, հաշվապահներ․․․ Եռանդուն, բարկացած դեմքերը սպասում էին, որ ինչ-որ հետաքրքիր բան, գեղեցիկ զվարճանք է տեղի ունենալու։ Հայերը Ղարաբաղում, Թոփխանայի անտառում երկու տանձի ծառ էին կտրել։ Մեկ միլիոն մարդ հավաքվել էր հրապարակում ու անիծում էր Ղարաբաղում, Թոփխանայի անտառում երկու տանձի ծառ կտրած հայերին, գոռում էր, բանաստեղծություններ կարդում, փնտրում ու նոր կարգախոսներ գտնում։

Այդ օրերը չտեսած իմ պատանի ընթերցո՛ղ, ինչ-որ բան հասկացա՞ր։ Ինչպե՞ս քեզ համոզեմ, որ երկու կտրած ծառի պատճառով մեկ միլիոն մարդ էր հավաքվել։ Բայց դա իրոք այդպես էր։ Որտե՞ղ են հիմա այդ մեկ միլիոն մարդիկ։ Ինչո՞վ են զբաղվում։ Ինչի՞ մասին են հիմա մտածում։ Նրանց մեծ մասն այսօր չի կարող պատասխանել հարցին․ «Ինչո՞ւ էիք այն ժամանակ հրապարակ դուրս եկել»։ Անձամբ ինձ մի հարց է հետաքրքրում․ «Տեսնես ի՞նչը, ո՞ր խնդիրը կստիպի մեկ միլիոն մարդու հերթական անգամ համախմբվել ու Ազատության հրապարակ դուրս գալ»։

Եկեք մի անեկդոտ պատմեմ։ Երկու հարբած օձ, զրուցելով, ռեստորանից դուրս են գալիս։ Մի օձը մյուսին հարցնում է․

- Ինչո՞ւ են մարդիկ մեզանից այդքան զզվում։

- Մեր ատամները թունավոր են։ Երբ մարդկանց կծում ենք, նրանք մահանում են։

- Իրո՞ք։

- Հարյուր տոկոս։

- Վայ, լեզուս կծեցի։

Ես այդ անեկդոտը Ղազախստանի Թուրքիստան քաղաքում էի լսել ու երկու ժամ ծիծաղել եմ։ Մշուշոտ գլխով հորինված այս անեկդոտի վրա կարելի է միայն մշուշոտ գլխով երկու ժամ ծիծաղել։ Այն ժամանակ՝ նախորդ դարի վերջին, բոլոր գլուխներն էին մշուշոտվել։ Հիմա չմշուշոտված գլուխներով մարդիկ չեն կարող հասկանալ «Ազատության» հրապարակում հավաքված մշուշոտ գլուխներով մարդկանց։ Այն ժամանակ բոլորն էին իրականության զգացումը կորցրել։ Ասում էին, որ մեզ նավթ պետք չէ, մենք միայն սև խավիարի հաշվին կարող ենք հիանալի ապրել։

Այն ժամանակ մի ակադեմիկոս հետաքրքիր հետազոտություն էր անցկացրել։ Նրա հետազոտության արդյունքների համաձայն՝ միայն մատուտակի բուժիչ արմատների վաճառքի հաշվին Ադրբեջանի սահմանների երկայնքով կարելի էր ոսկե լարեր անցկացնել։ Մեկ այլ գիտնական ջրազտիչ սարք էր հնարել։ Նա ասում էր, որ մեզ պետք չեն ոչ նավթ, ոչ սև խավիար, ոչ մատուտակի բուժիչ արմատներ։ Միայն իր հնարած սարքն արտասահմանում վաճառելու հաշվին կկարողանա երկրի բնակչության բարեկեցությունն ապահովել։

Մենք բոլորս հավատում էինք այդ հայտնագործություններին, հետազոտություններին։ Մշուշոտ գլուխներով չէինք կարող չհավատալ, որ մեզ հիանալի ապագա է սպասում։ Հավատում էինք, որ յուրաքանչյուր նորածնի անունով բանկային հաշիվ է բացվելու, որ յուրաքանչյուր երեխա ծննդատնից առնվազն 25 հազար դոլարով է դուրս գրվելու։

Հարևան հանրապետություններում մարդիկ ևս իրականության զգացումը կորցրել էին։ Վրացիներն ասում էին․ ««Բորժոմ» հանքային ջուրը վաճառելով՝ մենք կկարողանանք արաբական շեյխերի պես ապրել»։ Հայերն էլ միանգամայն համոզված էին, որ գրանիտի վաճառքի միջոցով հիանալի ապագա կկերտեն։

Սիրելի ընթերցող, եթե քեզ չծիծաղեցրեց վերը շարադրած անեկդոտը, այն նորից մշուշոտ գլխով կարդա։ Անպայման կծիծաղես։ Այն ժամանակ բոլոր գլուխները մշուշոտ էին։ Մարդիկ իրականության զգացումը կորցրել էին։ «Ազատության» հրապարակում հավաքված մեկ միլիոն մարդկանց, այն ժամանակվա երազանքների ու կարգախոսների վրա ոչ ոք ծիծաղելու իրավունք չունի։ Ո՞ր մի ուսանողը կարող էր հանգիստ նստել լսարանում, երբ հրապարակում մեկ միլիոն մարդ էր հավաքված։ Միայն սրիկաները, չափազանց զգուշավոր մարդիկ և ի ծնե ստրուկները։

70 տարի շարունակ կուտակվող էներգիան հանկարծակի պայթեց ու առաջին հերթին ոչնչացրեց իրականության զգացումը։ Հանկարծ սկսեցինք մեր պատմական հերոսներին հիշել։ Խորհրդային ժամանակներում նկարահանված պատմական ֆիլմերն արագացրեցին խորհրդային պետության անկումը։ Չնայած իրենց պատմական հերոսների մասին մարդիկ իմացան խորհրդային ժամանակներում նկարահանված ֆիլմերի, խորհրդային ժամանակներում գրված գրքերի շնորհիվ։ Օրինակ, Բաբեկը։ Նախորդ գրքումս այդ մասին գրել էի։ «Բաբեկ» բառը մինչև 20-րդ դարի սկիզբ որպես հավատուրացության հոմանիշ էր գործածվում։ Ասում են՝ Բաբեկը խալիֆայության վեց բանակ է ջախջախել։ Մահմեդական երկրում ոչ ոք չէր կարող իր երեխային Բաբեկ կոչել՝ կրոնի թշնամու անունով։ Համենայնդեպս, հիմա իմ ճանաչած մարդկանցից ոչ մեկի նախնիների մեջ Բաբեկ անունով մարդ չկա։ Խորհրդային ժամանակ Բաբեկի մասին վեպեր են գրվել, երկու մասից բաղկացած ֆիլմ է նկարահանվել։ Բաբեկին բանաստեղծություններ էին նվիրում։ Բաբեկի անունով փողոցներ էին անվանում։ Բաբեկը մեծ հռչակ ձեռք բերեց։ Ադրբեջանում տասը մարդուց մեկի անունը Բաբեկ է։

Այն ժամանակ հրապարակում հավաքված մեկ միլիոն մարդ հաճախ տրիբունայից ելույթ ունեցողներից լսում էր սրով սեղանին հարվածող Բաբեկի՝ «Բաբեկ» ֆիլմում ասած խոսքերը․ «Ավելի լավ է մեկ օր ազատ ապրել, քան քառասուն տարի՝ որպես ստրուկ»։

Այդ բառերը լսելով՝ մեկ միլիոն մարդ անմիջապես սկսում էր քրտնել, ողբալ, գրգռվել, գրկախառնվել, իրար արևածաղկի սերմ, կոնֆետներ, տաք կարկանդակներ, մրգեր տալ։ Այն ժամանակ պարզվեց, որ մի շարք աշխարհահռչակ մարդիկ ծագումով ադրբեջանցիներ են։ Օրինակ, Ֆրեդի Մերքյուրին, Դոն Ժուանը․․․ Մի պատմաբան անգամ ապացուցել է, որ Նապոլեոնի համհարզը ադրբեջանցի էր։

«Ազատության» հրապարակում հավաքված մեկ միլիոն մարդը նման զրույցներից բարձրագույն հաճույք էր ստանում։ Դրանց ճշմարտացիությունը մի փոքր կասկածի տակ դնելը դավաճանություն էր համարվում։ Այդ նույն մեկ միլիոնի առջև ելույթ ունեցող հռետորներից մեկն էլ հայտարարել էր, որ ինչ-որ ճապոնական ամսագիր ադրբեջանցի ժողովրդին «տարվա ամենապայքարող ժողովուրդ» է ճանաչել։ Այս նորությունը ողջ երկիրը ցնցեց։ Կոմպոզիտոր Էլմիր Միրզոևն այդ օրերին ևս հրապարակում հավաքվածների մեջ էր։ Էլմիրի խոստովանությամբ՝ երբ ինքը լսել է, որ ադրբեջանցի ժողովուրդը «տարվա ամենապայքարող ժողովուրդ» է ճանաչվել, ուրախությունից հոնգուր-հոնգուր լացել է։

Ի՞նչ ճապոնական ամսագիր է ադրբեջանցի ժողովրդին «տարվա ամենապայքարող ժողովուրդ» ճանաչել, ո՞վ է կարդացել այդ ամսագիրը ճապոներեն լեզվով, և ընդհանրապես, այդ ինչպե՞ս ճապոնացիներն այն ժամանակ իմացան աշխարհի երեսին Ադրբեջան կոչվող երկրի գոյության մասին։ Նման հարցերը ոչ մեկի մտքով չէին անցնում։ Մշուշոտ գլուխները կորցրել էին իրականության զգացումը։ Մշուշոտ գլուխները միայն հերոսական անցյալի ու երջանիկ ապագայի մասին հեքիաթներ էին պահանջում։ Բոլորն անիծում էին խորհրդային իշխանությանը։ Բոլորը մեկի պես ասում էին, որ եթե չլիներ Բաքվի նավթը, խորհրդային կառավարությունը չէր կարող գերմանական ֆաշիզմի նկատմամբ հաղթանակ տանել։ Պատմաբանները դարեր, դարաշրջաններ էին փորփրում, նոր պատմական հերոսներ գտնում, նոր պատմական հերոսների մասին ափալ-թափալ կիսագեղարվեստական, կիսահրապարակախոսական ստեղծագործություններ էին գրում։ Եվ մարդիկ անմիջապես գնում ու կարդում էին մեծ տպաքանակով լույս տեսնող այդ անորակ գրքերը և հետո ուրիշներին փոխանցում։ Վերջերս թերթեցի այն ժամանակ մեծ համբավ ունեցող գրքերից մեկը։ Մտածեցի՝ ինչպե՞ս եմ այդ գիրքը ժամանակին կարդացել, ինչպե՞ս եմ այնտեղ գրվածին հավատացել։

Ամեն դեպքում, այն ժամանակ մարդիկ ապագայից ինչ-որ սպասելիքներ ունեին։ Հրապարակում հավաքված մարդկանց մեծ մասն անկեղծ էր։ Ուստի յուրաքանչյուր հեքիաթ, յուրաքանչյուր երազանք անմիջապես դեպի նրանց սրտեր ճանապարհ էր գտնում։

Դա էր պատճառը, որ լեյտենանտ Շմիդտի անվան մեքենաշինական գործարանի փականագործը «Ազատության» հրապարակում հավաքված մեկ միլիոն մարդու համար հերոս դարձավ ու տրիբունայից սկսեց մեկ միլիոն մարդուն կառավարել։ Նա տրիբունայից բղավում էր․ «Նստե՛ք, կանգնե՛ք, նստե՛ք, կանգնե՛ք․․․»։ Եվ մեկ միլիոն մարդ (այդ թվում՝ իմ ընկեր Էլմիր Միրզոևը) նստում էր և կանգնում։ Հետագայում այդ փականագործը դա հետևյալ կերպ էր մեկնաբանելու․ «Այդ մի միլիոն մարդու մարմինները ժամեր շարունակ ոտքի վրա կանգնելուց թմրում էին։ Ես նրանց կոչ էի անում նստել ու կանգնել, որպեսզի նրանց թմրած մարմիններում արյան շրջանառությունը կարգավորվի»։

Այն ժամանակ տարօրինակ լուրեր էին պտտվում։ Ասում էին, թե լեյտենանտ Շմիդտի անվան գործարանում հատուկ սարքավորումներ կան։ Կոճակը սեղմելով՝ կարելի էր դրանց գործառույթները փոխել։ Օրինակ, սեղմում ես կոճակը, և գնդերիթ արտադրող սարքը սկսում է ինքնաձիգի համար գնդակներ արտադրել։ Ուրեմն՝ զենքի հարցն էլ է լուծված։ Մեզ հետ ոչ ոք չի կարող կատակ անել։ Յուրաքանչյուր երկրի քիթը կճմլենք․․․ Մեկ միլիոն մարդ, ասես, պատրաստ էր հանուն Հայրենիքի զենքի դիմել, հանուն Հայրենիքի մեռնել, հանուն Հայրենիքի իրենց արյունը թափել։

Բացի դրանից, լուրեր էին պտտվում, որ մի ադրբեջանցի գիտնական ինչ-որ նկուղում սարսափելի, գաղտնի, տարօրինակ զենք է սարքում։ Սարսափելի, տարօրինակ զենքը պետք է որ շուտով պատրաստ լիներ։ Անկախությունը «Քինդեր» շոկոլադե ձվիկին է նման։ Շոկոլադի բարակ շերթի տակից խաղալիքի մանր մասերն են դուրս գալիս։ Յուրաքանչյուր ժողովրդի կարող է մի խաղալիք բաժին ընկնել։ Նապաստակ, կրիա, տուն, մեքենա, ձուկ, ծառ․․․ Այն ժամանակ մենք «Քինդեր» շոկոլադե ձվիկի վրայից փայլուն թուղթն էինք հանել։ Վայելում էինք շոկոլադի բարակ համեղ շերտը։ Մեր շոկոլադե ձվիկներից ո՞ր խաղալիքի մանր մասերը դուրս կգան և արդյո՞ք կկարողանանք մանր մասերը ճիշտ հավաքել ու սարքել մեր խաղալիքը։ Այդ ժամանակ նման հարցերը ոչ մեկի մտքով չէին անցնում։ Շոկոլադի բարակ շերտի համը ոչնչացրել էր իրականության զգացումը։

20-րդ դարի 80-ականների վերջի – 90-ականների սկզբի հրապարակի իրադարձությունների մասին մի քանի վեպեր են գրվել։ Թեև դրանց հեղինակները տաղանդավոր մարդիկ են, նրանց գրած վեպերը չեն ստացվել։ Անհաջողության մատնվեցին։ Դրանով ինձ չեմ փորձում ապահովագրել։ Իրոք այդպես է։ Այդ պատճառով այն ժամանակները նկարագրելու անհնարինության մասին էսսեի պես մի բան որոշեցի գրել։ Անգամ 20-րդ դարի ամենահզոր գրողներից մեկը՝ Միլան Կունդերան, իր՝ 1984 թվականին գրված «Լինելիության անտանելի թեթևությունը» վեպում ոչինչ չի գրում այն մասին, թե ինչու չեխ ժողովուրդը փողոցներ, հրապարակ դուրս եկավ։ Իր ամենահայտնի ստեղծագործության մեջ Միլան Կունդերան գրում է 1968 թվականին՝ սովետական տանկերի՝ Պրահա մտնելուց հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին։ Իսկ սովետական զորքերի՝ Պրահա մտնելուց առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունները նա պարզապես «կառնավալ» է անվանում։

Ադրբեջանի քաղաքացի կոմպոզիտոր Էլմիր Միրզոևն այսպես է հիշում 20-րդ դարի 80-ականների վերջի իրադարձությունները․ «1989 թվականի աշունը շատ լավ է դրոշմվել հիշողությանս մեջ։ Հանրահավաքների գագաթնակետն էր։ Չենք սխալվի, եթե այն ժամանակաշրջանը մեր զանգվածային գիտակցության մեջ հեղաշրջման ժամանակաշրջան անվանենք։ ԽՍՀՄ հասկացության հանդեպ վստահության ամբողջական կորստին հանգեցրած իրադարձությունների զարգացմանը զուգընթաց՝ յուրաքանչյուր մարդ ստեղծված փակուղուց ելքը տեսնում էր ազգային գիտակցության մեջ, ակունքներին վերադարձի մեջ, ազգային զարթոնքի մեջ։ Հնարավոր է՝ այդ բառերն այսօր ինչ-որ մեկին կարող են կեղծ, անիմաստ ու անգամ ծիծաղելի թվալ, բայց այն ժամանակ դրանք մեզ համար խորը և սրբազան իմաստ ունեին։ Ինձ՝ երիտասարդիս համար, այն ժամանակաշրջանը նոր որոնումների ու չտեսնված ոգևորության ժամանակաշրջան էր։ «Նովոե վրեմյա» ամսագրում նոր հրատարակված Սոլժենիցինի «Արշիպելագ ԳՈՒԼԱԳ» վավերագրական վեպն ատելություն արթնացրեց ոչ միայն խորհրդային կայսրության, դրա սիմվոլիկայի, կեցության հանդեպ, այլ ընդհանրապես յուրաքանչյուր ձախ գաղափարի հանդեպ։ Ի դեպ, ցավոք սրտի, այդ ստեղծագործությունը մեր մայրենի լեզվով դեռևս չի թարգմանվել․․․

Ինչ վերաբերում է այն ժամանակվա ձգտումներին, ապա մենք կարծում էինք, որ ազգային բուրժուազիա կունենանք։ Մենք թուրքիզմի լիարժեք կայացման համար հին թուրքական աստվածների վերականգնման կարևորության մասին էինք լուրջ մտածում։ Պոետները ԱզՏՎ-ով լացում էին, մարդիկ հանրահավաքներին բղավում էին, չայխանաների փիլիսոփաները գուշակումներ էին անում՝ «թուրքական ռասայի զարթոնքը կարող է ուժեղ վախեցնել Եվրոպային»։ Որոշ մարդիկ էլ տարօրինակ աշխարհաքաղաքական միության՝ թուրքա-գերմանա-ճապոնական եռանկյունու մասին էին խոսում։ Վարկածներ էին պտտվում այն մասին, թե աշխարհի բոլոր լեզուները ծագել են թուրքերեն լեզվից։ Լուրջ քննարկվում էր, որ «կոլբասա» բառը «qol basa»-ից («սեղմել թևքի մեջ») է ծագել , իսկ Կամչատկա նշանակում է «gəmi çatdı» («նավը հասավ»)։ Ոմանք ավելի հեռուն էին գնում և լուրջ քննարկում էին՝ «Որտե՞ղ պետք է լինի Թուրանի մայրաքաղաքը»։ Եղել են մարդիկ, ովքեր լուրջ հետազոտություններ էին անցկացնում այն մասին, որ անկախություն ձեռք բերելուց հետո Ադրբեջանը միայն իր բնական պաշարների հաշվին իր ողջ տարածքը 5 միլիմետր հաստությամբ ոսկով կպատի։ Մի խոսքով՝ համազգային էյֆորիայի ժամանակաշրջան էր»։

Հայաստանի քաղաքացի Լուիզա Պողոսյանն այսպես է հիշում 20-րդ դարի 80-ականների վերջի իրադարձությունները․ «Հանրահավաքների չէի գնում ու, հետևաբար, հանրահավաքները վատ եմ հիշում։ Միայն ամենասկզբում եմ երկու անգամ գնացել։ Ես այլ հետաքրքրություններ ունեի։ Որտեղի՞ց իմանայի, որ ապագայում գրականությունն իմ օգնության կարիքը կունենա։ Սպիտակի երկրաշարժն ինձ համար ավելի նշանակալից իրադարձություն էր։ Ընկերներս գնացել էին այնտեղ, տեսել էին դիակները, ուժեղ վախեցել էին ու հետ վերադարձել, չկարողացան այնտեղ մնալ։ Բացի դրանից, իմ մերձավորներց ոչ ոք Ղարաբաղ չէր գնացել, մարտերին չէր մասնակցել։ Մի անգամ հանրահավաքին մարդկանց մեջ էի կանգնած, բոլորը բռունցքներն էին պարզել։ Չկարողացա ինձ ստիպել բռունցքս պարզել․․․ Եթե չեմ սխալվում, հենց այդ ժամանակ բուհերում ղարաբաղյան հարցի արդար լուծման համար նստացույցեր սկսվեցին։ Մենք լսարաններ չէինք մտնում ու նստում էինք շենքի առջևի աստիճանների վրա։ Դա մեզ համար մեծ զվարճանք էր։ Չէ՞ որ սովորական օրերին դա խուլիգանություն էր համարվում։ Մեր ֆակուլտետում աղջիկները քիչ էին։ Բոլորը քարե աստիճանների վրա էին նստած։ Դեկանն եկավ ու ասաց, որ «աղջիկներին չի կարելի սառը քարի վրա նստել»։ Նա մեզ խնդրեց աստիճաններից բարձրանալ։ Ասաց, որ կմրսենք, որ դա ոչ մի դեպքում չի կարելի անել։ Որ մենք ապագա մայրեր ենք։ Իհարկե, մենք նրան չլսեցինք։ Դեկանը բարձրացավ ֆակուլտետ ու մեզ համար տարեց դասախոսների աթոռներից բարակ բարձեր բերեց։ Նա հասավ նրան, որ մենք բարձերի վրա նստենք, ու գոհունակ տեսքով հեռացավ։

Մի անգամ երիտասարդները դեպի Մուսալեռ հայրենասիրական երթ կազմակերպեցին։ Ես հագա հորս ջինսերը։ Հայրս ջինսեր էր գնում, իսկ երբ դրանք մաշվում էին, էլ չէր հագնում։ Նա նիհար էր, և այդ պատճառով ջինսերն իմ հագով էլ էին լինում։ Միայն թե նա ավելի բարձրահասակ էր, և ես շալվարի ոտքերը ծալում էի։ Մի հատ էլ նարնջագույն հարավսլավական վերնաշապիկ ուներ։ Հայրս նարնջագույնը չէր սիրում ու այդ վերնաշապիկը չէր հագնում։ Ես հագա նրա ջինսերը, նարնջագույն վերնաշապիկն ու երթի գնացի։ Այդ օրը ես նարնջագույն վերնաշապիկը պատահաբար էի հագել, բայց անմիջապես հերոս դարձա։ Ինձ ամենակենտրոնում կանգնեցրին՝ մեծ տրանսպարանտի տակ։ Բոլորն ինձ ընգծված համակրանքով ու բարեկամաբար էին վերաբերվում, կարծես, ազգային արժեք լինեի։ Իմ վերնաշապիկն առաջին հանրապետության ու դաշնակների դրոշի գույնի էր։ Այդ օրը մարդիկ, ում հետ ես մինչ այդ չէի շփվում, դարձան իմ ընկերները։ Ես ինքս էլ հպարտ էի ու ինձ զգում էի, ինչպես ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ դրոշով աղջիկը․․․

Այն ժամանակ բոլոր զրույցներն այն մասին էին, որ Ղարաբաղը մեր հողն է։ Մի խոսքով՝ բոլոր դասերին պատմություն էինք անցնում։ Եթե դասախոսները պատմության հարցերում այդքան էլ ուժեղ չէին, նրանց փոխարեն ակտիվ աշակերտներն էին խոսում։ Մեզ բարձեր բաժանած դեկանը մի անգամ զինվորական համազգեստ էր հագել։ Ասում էին՝ նա Ղարաբաղ զենք է տանում։ Հիշում եմ նաև պատմական ֆակուլտետից մի տղայի սպանությունը Ղարաբաղում։ Նաիրի Հունանյանը, ով ավելի ուշ խորհրդարանում ահաբեկչական գործողություն էր իրականացրել, համալսարանական հանրահավաքներից մեկին ելույթ ունենալով, ասել էր, որ մահացած ուսանողին պետք է փոխարինեն մյուսները, մեկի փոխարեն ռազմաճակատ պետք է հարյուրավոր մարդիկ գնան։ 90-ական թվականներին Երևանում պատերազմն արդեն զգացվում էր․․․ Ղարաբաղից եկած տարեց փախստականները մուրացկանություն էին անում փողոցներում։ Մարտերում զոհվածների դիակները հանգիստ բերում ու հանձնում էին ընտանիքներին։ Խոսակցություններ կային, որ մարտերում զոհվածների թիվը զգալիորեն գերազանցում է պաշտոնական վիճակագրությանը։ Մարդիկ զոհերի մասին ոչ թե տխրությամբ, այլ ոգևորվորությամբ էին խոսում։ Նրանք, կարծես, ուրախանում էին մեր այդ կորուստներին․․․»։

Վրաստանի քաղաքացի Իրաքլի Չիխլաձեն այսպես է հիշում այն ժամանակները․ «Մի տեսարան հստակ եմ հիշում։ Նրանից հետո, երբ մեծերը, հանրահավաք անցկացնելով, հրապարակից ցրվում էին, սկսվում էր երեխաների հանրահավաքը։ Նրանց առաջնորդները տրիբունաների վրա էին բարձրանում ու ելույթ ունենում։ Յուրաքանչյուր ելույթից հետո երեխաները ծափահարում էին ու գոռում։ Չեմ հիշում՝ ինչի մասին էին խոսում փոքրիկ առաջնորդները։ Այն ժամանակ լրագրողական գործունեությունս նոր էի սկսել։ Շատ եմ ափսոսում, որ փոքրիկ առաջնորդների ելույթները դիկտոֆոնի վրա չեմ ձայնագրել։ Դա իմ լրագրողական գործունեության մեջ թույլ տված ամենամեծ սխալն է»։

***

Երկու մայրաքաղաքներում՝ Երևանում ու Բաքվում, տեղի ունեցող տևական բազմամարդ հանրահավաքները չէին կարող չազդել Ղարաբաղում ապրող հայերի ու ադրբեջանցիների վրա։ Երկար տարիներ միասին ապրած երկու էթնոսները ոգևորված դեպի զենք, դեպի զինվորական հագուստ նետվեցին։ Մարդիկ ռուս զինվորներին մուրաբա, օղի, մթերք էին տալիս ու դրա դիմաց զինվորական համազգեստ ձերք բերում։ Զինվորական համազգեստ կրելը տղամարդկանց հետաքրքիր էր թվում։ Քչերի մտքով կարող էր անցնել, որ «ՏՈԶ-8» որսորդական հրացանից սկսված հակամարտությունը իսկական դիմակայության կվերածվի, և գործի կդրվեն ինքնաձիգեր, բազմափողանի գնդացիրներ, ռումբեր, տանկեր, ռազմական ուղղաթիռներ։ Հակամարտության առաջին օրերին գիշերները «ՏՈԶ-8» հրացանից միմյանց վրա կրակող հայ ու ադրբեջանցի երիտասարդները հաջորդ օրը չայխանայում նստած թեյ խմելով զրուցում էին, թե գիշերը ով քանի գնդակ է կրակել, որ կողմ է կրակել։ Մի հետաքրքիր ներկայացում էր սկսվել։ Մարդիկ, կարծես, մտածում էին՝ եկեք որսորդական հրացանից միմյանց վրա կրակենք, իսկ վաղը կշարունակենք միասին խաղաղ ապրել։

Մի կողմից էլ՝ ամերիկյան մարտաֆիլմերն էին մարդկանց խրախուսում զինվորական հագուստ հագնել ու զենք վերցնել։ Պատահական չէ, որ հետագայում, երբ պատերազմը թեժացավ, երկու կողմերի ստեղծած գումարտակների հրամանատարները ամերիկյան մարտաֆիլմերի հերոսների անուններն էին որպես մականուն վերցնում՝ «Ռեմբո», «Կոբրա», «Տերմինատոր»։

Կարատեի մասին ճապոնական ֆիլմերը երեխաներին կտրում էին դասերից ու դրդում կարատեի պարապմունքի գնալ։ Երեխաները դպրոցում արդեն նախկինի պես դասական ձևով չէին կռվում։ Կարատեով զբաղվող երեխաները, Բրյուս Լիի պես ձայներ հանելով, դաժանաբար միմյանց դեմքերն էին ջարդում։ Երեկոյան երիտասարդները շրջանում սահմանված պահակակետերում խարույկ էին վառում և մինչ առավոտ կրակի մոտ նստում։ Նրանցից յուրաքանչյուրը խարույկի մոտ իր ձեռք բերած զենքով էր գալիս։ Դանակ, կացին, որսորդական հրացան, «ՏՈԶ-8», երկաթե ծայրով փայտի կտոր․․․

Հարևան բակերից տղաները, կարծես, մրցումների մեջ էին մտել․ մի բակի ջահելները չէին ուզում հետ մնալ մյուս բակի ջահելներից։ Դրա համար ամենաանպետք տեղերում պահակակետեր էին բացում, պահակակետերի շուրջ երիտասարդներ էին շրջում։ Նրանց թվում էր՝ մի շատ կարևոր հանձնարարություն են կատարում։

Զինվորական հագուստով երիտասարդները հաճախ փայտ էին վառում, տախտակ չեղած ժամանակ էլ պահակակետի շուրջ անվադողեր էին վառում։ Անվադողերի սև կծվահամ ծուխը իրավիճակին ավելի շատ դրամատիզմ էր հաղորդում, պահակակետերում կանգնած ջահելներն իրենց վրայից ծխի հոտ առնելուց հաճույք էին ստանում։

Մինչև լուրջ մարտերի սկսվելը դեռ երկու տարի կար, իսկ շրջանում իրավիճակը իսկական մարտի դաշտ էր հիշեցնում։ Յուրաքանչյուր փողոցում՝ պահակակետեր, զինվորական հագուստով մարդիկ, վառվող անվադողեր․․․ Պահակակետի տակ որևէ լուրջ բան չհասկանա՛ք։ Ճանապարհի երկու կողմում հողի մեջ խրված հենագերաններ` միացած պարանով կամ լարով․ ահա և ողջ մտահղացումը։

Գիշերներն այստեղ խարույկներ էին վառում ու նստում։ Երբ մեքենա էր մոտենում, պարանը կամ լարն արձակում էին ու թողնում, որ մեքենան անցնի։ Ոչ փաստաթուղթ էին ստուգում, ոչ մեքենայի սրահը, ոչ էլ բեռնախցիկն էին նայում։ Ստուգելու կարիք էլ չկար: Փողոցում բոլորն իրար ճանաչում էին։ Պահակակետերում կանգնած տղաները անցնող մեքենաների համարներն անգիր գիտեին: Երբեմն վարորդները պահակակետերում կանգնած տղաներին կոնֆետ, միրգ, սիգարետ էին հյուրասիրում։ Եվ դա նրանց էլ ավելի էր ոգևորում։

Հենց սկսում էր լուսանալ, տղաները ցրվում էին տներով՝ քնելու։ Կեսօրից հետո դուրս էին գալիս շուկա, փողոց ու իրենց ուռած աչքերով, շորերից եկող կծվահամ ծխի հոտով ցույց էին տալիս, որ գիշերը պահակակետում են անցկացրել: Պարապությունից պահակակետերում կանգնած երիտասարդները մրցակցում էին՝ ում խարույկն է ավելի վառ: Այդ մրցակցության մեջ մտնող երիտասարդները ձեռքերն ընկած փայտը, ռետինն ու ցանկացած վառվող առարկա խարույկի մեջ էին նետում։ Երբեմն՝ պահակակետերի միջև լարվածություն առաջանալու պարագայում, պահակակետում կանգնած երիտասարդները կարող էին իրենց թաղամաս այլ թաղամասից մեքենա չթողնել։

Տատիկիս բակում մի տղամարդ էր ապրում։ Նրա անունը չգիտեի: Մաշկի անհավանական սև լինելու պատճառով բոլորը նրան «Նեգր» էին անվանում։ Այդ Նեգրն իր տան առջև սեփական պահակակետ էր սարքել: Ճանապարհի երկու կողմերում երկու հենագերան էր տնկել ու լարով ճանապարհը փակել էր։ Գիշերները խարույկ էր վառում, մի երկու երիտասարդ գլխին հավաքում ու մինչև առավոտ չէր քնում: Անընդհատ ծխում էր։ Երբ գիշերը փողոցով մեքենա էր անցնում, Նեգրը վարորդից սիգարետ էր ուզում ու հենագերաններից կապած լարն արձակում։

Նման գիշերներից մեկը, մինչ Նեգրը փորձում էր հենարանից լարը հանել, մոտեցող մեքենան, դիտմամբ կամ պատահաբար, բարձր արագության վրա պահակակետն անցավ։ Ինչպես հետո ականատեսներն էին պատմում, վարորդը հարբած էր։ Այդ գիշեր ես տատիկիս մոտ էի մնացել։ Լարը, որը մեքենան՝ ոչ խորը հողի մեջ թաղված հենարանների հետ միասին, մոտ 20 մետր իր հետևից տարավ, կտրել էր Նեգրի մատը։ Ամբողջ փողոցը գիշերվա լռությունը ճեղքող Նեգրի ոռնոցի վրա դուրս էր վազել։ Նեգրը, պոկված մատը մյուս ձեռքով բռնելով, անդադար գոռում էր։ Պահակակետում իր հետ կանգնած տղաները, ծեծելով վարորդին, ջարդեցին մեքենայի բոլոր ապակիներն ու լուսարձակները։ Նրանց ձեռքից մի կերպ փրկված վարորդը փախավ ու մթության մեջ կորավ։ Նրա հետևից ոչ ոք չվազեց։ Երևի, շրջանի մյուս ծայրում էր ապրում: Հակառակ դեպքում՝ թաղամասի տղաներից գոնե մեկը նրան կճանաչեր։

Նեգրը անդադար գոռում էր։ Հարևաններից մեկը տուն վազեց՝ «շտապ օգնություն» կանչելու, բայց մի երեք րոպեից վերադարձավ ու ասաց, որ հեռախոսները չեն աշխատում։ Հեռախոսների չաշխատելը իրավիճակը լրջացրեց։ Հարևան անցակետերի տղաները, բոլոր մյուս թաղամասերի անբան ու արկածներ որոնող բնակիչները, լսելով կատարվածի մասին, սկսեցին տատիկիս թաղամասում հավաքվել։ Վերջապես անպետք պահակակետերից մեկում արյուն թափվեց, անգամ պահակակետում հերթապահող մարդու մատն էր պոկվել։ Նեգրին մեքենաներից մեկը նստեցրին ու հիվանդանոց տարան։ Մինչ նա՝ ցավից գոռալով, մեքենա էր նստում, ինչ-որ մեկը գոռաց․ «Նրան ասե՛ք՝ ճանապարհին մատը չկորցնի»։

Տեղի ունեցած արյունոտ միջադեպը՝ Նեգրի մատի պոկվելը, մարդկանց վրա դրական էր ազդել։ Թեև խոսքի մեջ բոլորը կարեկցում էին, իրականում մարդիկ ուրախանում էին այդ լուրջ իրադարձության կապակցությամբ։ Ինչ-որ մեկն ասաց, որ, հավանաբար, մեքենայի վարորդը հայ էր, հետախուզման էր դուրս եկել։ Մեկ ուրիշն առաջարկեց այրել վարորդի թողած մեքենան: Բայց Նեգրի լացող հարևանները թույլ չտվեցին այրել մեքենան։ Մարդիկ հագենալու չափ խոսեցին, տարբեր վարկածներ հնչեցրեցին, գոռացին, փնթփնթացին, վերջապես, հոգնելով, տներով ցրվեցին։ Իսկ Նեգրը երկար ժամանակ վիրակապած ձեռքով էր ման գալիս։ Նա յուրաքանչյուր հանդիպածին հավեսով պատմում էր իր հետ տեղի ունեցածի մասին, ընդ որում՝ ամեն անգամ տարբեր կերպ էր պատմում։ Կատակ բան չէ․ այն գիշեր հերթապահելու ժամանակ մատը կորցրել էր։ Կյանքում առաջին անգամ Նեգրը ուշադրության կենտրոնում էր հայտնվել: Փորձում էր իր ողբերգությունից առավելագույնը քաղել։ Թեև Նեգրի վերքն արդեն վաղուց սպիացել էր, նա շարունակում էր վիրակապով ման գալ։ Երբ պատերազմ սկսվեց ու սկսեցին ինքնապաշտպանական գումարտակներ ձևավորվել, Նեգրը զինվորական համազգեստ չհագավ։ Որովհետև իր մատը նա կորցրեց հարաբերականորեն խաղաղ ժամանակ։

Գյուղերում լուրջ մարտերի սկսվելու հետ` պահակակետերի ժամանակաշրջանն ավարտվեց։ Այլևս ոչ ոք գիշերները հավաքվելու ու խարույկի մոտ ծխելու ցանկություն չուներ։ Իրոք, ծիծաղելի կլիներ անվտանգ վայրերում անպետք պահակակետեր բացել ու հերթապահել, երբ գյուղերում արդեն մարտեր էին գնում․․․

Հակամարտության ամենասկզբում ամեն մեկը փորձում էր զենք սարքել, զենք հայտնագործել, զենք գտնել։ Հորեղբորս որդին անգամ մտածում էր Նոր տարվա եղևնու պես զարդարված իր սիրած մեքենան հնգալից հրացանի հետ փոխանակել։

Մեր թաղամասում Է․ անունով մի երիտասարդ էր ապրում։ Կարելի է ասել՝ նա ի ծնե հանցագործ էր։ Շներին բռնում էր ու, նրանց վրա նավթ լցնելով, վառում՝ քսի տալով ուրիշների դաշտերի, խոտանոցների վրա։ Կամ շան պոչից ներկի բանկա էր կապում ու շվացնելով փողոցով լարում։ Շանը թվում էր՝ իրեն մի սարսափելի գազան է կրնկակոխ հետապնդում։ Նա մեր թաղամասից բավական հեռու էր վազում ու, ուժասպառ լինելով, ընկնում։ Մեր թաղամասում դողացող ու պոչը կծկած մի քանի շներ կային։ Այդ շները, Է․-ի զվարճանքներին չդիմանալով, խելագարվել էին։ Եթե մայրը Է․-ին խնդրում էր հավ մորթել, նա ետնաբակ էր գնում ու պոկում էր հավի գլուխը։ Է․-ն կատուներին բռնում էր ու դանակով փորերը բացում։ Երեխաներին ծեծում էր։ Դպրոց չէր գնում։ Բոլորին զզվեցրել էր։ Բայց չգիտես ինչու նա ինձ ձեռք չէր տալիս, չնայած սովորող ու խնամված երեխաներին ատում էր։ Նրա հայրը բանտում էր նստած։ Հայրս նրանց տունը շատ էժան, գրեթե ձրի էր սարքել։ Հնարավոր է՝ հենց դրա համար Է․-ն ինձ չէր ծեծում։

Մի օր հանկարծ զգացինք, որ արդեն մի շաբաթ է՝ Է․-ն տնից դուրս չի գալիս։ Ուղիղ մի շաբաթ էր՝ ոչ մեկին չէր ծեծում, կռիվներ չէր սադրում։ Ծեծված երեխաների մայրերը սովորաբար Է․-ենց բակ էին գնում, ու կանանց միջև կռիվ էր սկսվում։ Հայհոյանքը, բղավոցը, անեծքը ողջ թաղամասով տարածվում էր։ Հետո ամեն ինչ հանդարտվում էր, Է․-ենց բակ բողոքելու եկած ծեծված երեխայի մայրն էլ գզգզված մազերով, ճանկռած ու կարմրած դեմքով հեռանում էր։ Արդեն մի շաբաթ է՝ թաղամասում հանգիստ էր։ Տարօրինակ էր․ նման հանգստություն հազվադեպ էր լինում։

Հետո լսեցինք, որ Է․-ն հրացան է սարքում։ Վերջապես Է․-ն տանից դուրս եկավ: Զենքը ցույց տալու ու փորձարկելու համար երեխաներին գլխին հավաքեց։ Մենք բոլորս վախեցած նրա ձեռքի զենքին էինք նայում։ Է․-ն ռուս զինվորներից գնած զինվորական շալվար էր հագել: Նա շատ հանգիստ կարող էր իր հրացանից երեխաների վրա կրակել․ նրանից ամեն ինչ սպասելի էր։ Մեր թաղամասից չորս կիլոմետր հեռավորության վրա Գուրու Գոբու կոչվող մի տեղամաս կար։ Ամառն այդ վայրում օձեր են վխտում։ Տարբեր խոտաբույսեր ու մոշ հավաքելու համար անտառ գնալիս պետք է Գուրու Գոբուով անցնեինք։ Այդ վայրից բոլոր երեխաները վախենում էին։ Բայց ոչ Է․-ն։ Գուրու Գոբուով անցնելիս նա խմբից առանձնանում, կորում թփերի հետևում, հետո վերադառնում էր՝ օձը ձեռքին, ու մեր հետևից ընկնում՝ մեզ լեղաճաք անելով։ Տղաները՝ վախից սփրթնած, փախչում էին, իսկ Է․-ն երեխաներին վախեցնելուց հաճույք էր ստանում։ Մի լավ ուրախանալուց հետո Է․-ն օձին սպանում, կամ թփերի մեջ էր գցում։ Ոչ աղերսանք, ոչ պաղատանք նրա վրա չէր ազդում։

Մի խոսքով, երեխաներին գլխին հավաքելով, Է․-ն սեփական ձեռքով պատրաստած զենքն էր ցուցադրում։ Հրացանի տեսքով և «ՏՈԶ-8»-ի գնդակներով կրակող պարզունակ սարք էր։ Հրացանի տեսքով ռանդած տախտակի վրա Է․-ն ինչ-որ կենցաղային սարքից կտրած փողի կտոր էր ամրացրել: Իսկ ձգված ռետինի միջոցով փողի կտորի մեջ տեղադրված գնդակը մի սուր մեխ էր պահում․ ահա այսքանը։ Է․-ն ռետինը ձգեց ու գնդակը փողի մեջ մտցրեց։ Մատը ձգանի վրա պահելով՝ մեզ վրա նշան բռնեց։ Ինքնաշեն զենքը՝ անգամ առանց ձգանը քաշելու, կարող էր յուրաքանչյուր պահ կրակել։ Մենք չորս կողմ վազեցինք ու քարի, ծառի հետևում թաքնվեցինք։ Է․-ն ծիծաղեց։ Երեխաները խնդրում, աղաչում էին, բայց նրա վրա ոչինչ չէր ազդում։ Նա մի փոքր մեղմանում էր միայն այն ժամանակ, երբ ինչ-որ մեկը սկսում էր բանտում նստած նրա հոր անունով երդվել։ Այս անգամ էլ օգնեց․ Է․-ն զենքն իջեցրեց։ Մենք մեր թաքստոցներից դուրս եկանք։ Է․-ն թիրախ էր փնտրում, որ կրակի։ Թաղամասով իջանք։ Դաշտի մի հատվածում սագեր էին արածում։ Է․-ն զենքը բարձրացրեց ու սագերի երամի ուղղությամբ կրակեց։ Կրակոցի ձայնից սագերը ցիրուցան եղան։ Մի սպիտակ սագ էլ գետնին թպրտում էր։ Մենք էլ վախից տարբեր կողմեր վազեցինք։

15-20 րոպե անց Է․-ի տնից թաղամասով մեկ գոռոցներ, հայհոյանքներ, անեծքներ սփռվեցին։ Է․-ի սպանած սագը կայարանի հացի խանութի վաճառող Ն․ մորաքրոջ սագն էր։ Իմանալով, որ սագին Է․-ն է սպանել, նա եկել էր Ս․ մորաքրոջ հետ կռվելու։

Այնպիսի մթնոլորտ էր ստեղծվել, որ բոլորը ձգտում էին զենք ձեռք բերել, անգամ երեխաները։ Է․-ն սկսեց զենք սարքել ու 5-10 մանաթով երեխաներին վաճառել։ Դրա համար անհրաժեշտ ռետինը նա դեղատնից էր գնում։ Իսկ գնդակները ռուսական դպրոցում էինք առնում՝ զինղեկ մուալիմ Ռ․-ից, ով կայարանի տիրում փող էր աշխատում։ Մի անգամ, երբ նա կրակելու համար նշաններ էր տեղադրում, կայարանամերձ թաղամասի տղաները նրա մեջքին էին կրակել, ինչից հետո նա նրանց այլևս տիր չէր թողնում։ Վերջիններս որպես վրեժ նրա հանգիստ, խնամված, դաստիարակված թոռանն էին նեղացնում։ Հենց փողոցում նրանց աչքով էր ընկնում, կեղտոտում էին նրա շորերը, պատռում դասագրքերն ու տետրերը ու մի քանի անգամ քացի տալիս։

Է․-ն սարքել ու երեխաներին բավական շատ զենք էր վաճառել։ Թաղամասում բոլոր երեխաներն իրենց սեփական զենքն ունեին։ Տարօրինակ բան է զենքը։ Զենքով անգամ Գուրու Գոբուով հանգիստ էինք անցնում, այլ ոչ թե նախկինի պես՝ վախենալով։ Մի անգամ գիշերը հայրս ինձ օղու ու սիգարետի հետևից ուղարկեց։ Երբ նախկինում նման բան էր լինում, ես ատում էի թե հորս, թե սիգարետ վաճառողին, թե գինու-օղու գործարանի աշխատակցին։ Երբ գիշերը միայնակ փողոցով էի քայլում, յուրաքանչյուր ծառ, յուրաքանչյուր քար վիշապի, ջինի էր վերածվում։ Է․-ից զենք գնելուց հետո այլևս գիշերները օղու ու սիգարետի գնալիս չէի վախենում։ Հակառակը՝ նման գիշերային զբոսանքներն ինձ դուր էին գալիս։ Սիգարետ ու օղի առնելու գնալիս փողոցում մի քանի անգամ օդ էի կրակում։ Բայց կատուներին ու շներին ձեռք չէի տալիս, որովհետև մի անգամ տատիկս ինձ ուժեղ վախեցրել էր։ Ինչպես տատիկս էր պատմել, հիվանդանոցում պահակ աշխատող մի տղա շան վրա էր կրակել, և այդ շան անեծքը նրա ընտանիքի վրա էր թափվել՝ տունն էր այրվել, և նրա հայրը, մայրը, քույրը և եղբայրը մոխիր էին դարձել։

Նրանից հետո, երբ տղաները սեփական զենք ձեռք բերեցին, փողոցային կատուների ու շների համար սև օրեր սկսվեցին։ Մեր շրջանում ոչ ոք տանը կատու չէր պահում: Կատուները կիսավայրի կենսակերպ էին վարում։ Բավական էր տղաներից մեկի աչքով ճանապարհին կատու ընկներ, անմիջապես սկսում էր կրակել, և գնդակներից մեկը հիմնականում կատվին դիպչում էր։ «ՏՈԶ-8»-ի գնդակը չէր սպանում, այլ միայն վիրավորում էր։ Տղաները կրակում էին՝ որտեղ պատահի՝ ծառերի մրգերի, կատուների, շների վրա, գիշերները կրակում էին աստղերի վրա: Երբեմն՝ ընտանի թռչունների՝ սագերի, հավերի ու բադերի վրա նախ կրակում, հետո՝ մորթում էին։

Ինչպես արդեն ասացի, տատիկիս պատմությունից վախեցած՝ կենդանիների վրա չէի կրակում։ Փողոցային շներն ու կատուները մարդկանցով բնակեցված տարածքները լքում, նորակառույց թաղամաս էին փախչում։ Այնտեղ երիտասարդ ընտանիքներ էին բնակվում։ Կատուների ու շների վրա կրակողները քիչ էին։ Նոր թաղամասի երեխաները դեռ շատ փոքր էին։ Իսկ մեր թաղամասում իսկական փողոցային մարտեր էին ընթանում։ Դպրոցից վերադառնալով՝ տղաները պայուսակները տանն էին գցում, վերցնում զենքն ու փողոց էին դուրս գալիս։ Հետագայում այնքան էինք լպիրշացել, որ գնում էինք Գիզիլ գայա կոչվող վայր ու կռիվ-կռիվ էինք խաղում։ Թաքնվում էինք քարերի հետևում ու միմյանց վրա կրակում։ Այնքան էինք կրակոցների ձայներին ընտելացել, որ չէինք էլ մտածում, որ ինչ-որ մեկը կարող է վնասվել։ Ամայի վայրում գնդակների սուլոցն էլ ավելի պարզ էր լսվում, իսկ գնդակների՝ քարերին ու ժայռերին դիպչելը մեզ աննկարագրելի հաճույք էր պատճառում։ Գիզիլ գայա կոչվող վայրից միայն երեկոյան կողմ էինք տուն վերադառնում։

Մի անգամ՝ կռիվ-կռիվ խաղալու ժամանակ, գնդակներից մեկը Է․-ի ոտքին դիպավ։ Վախից սկսեցինք լացել։ Ոչ ոք չէր ուզում վազել ու Է․-ի մորը կատարվածի մասին հայտնել։ Է․-ն ինքն էլ ուժեղ վախեցել էր: Լացում էր: Խնդրում էր, որ իրեն հիվանդանոց հասցնենք։ Հետո, հերթով շալակելով նրան, տուն հասցրինք։ Է․-ն տանն ասել էր, որ զենքն իր ձեռքում է կրակել։ Չնայած դրան՝ տանը մեզ բոլորիս ծեծեցին։

Յուրաքանչյուր պատերազմ ինչ-որ բանով հիշվում է։ Յուրաքանչյուր պատերազմ իր խորհրդանիշն ունի։ Ղարաբաղյան պատերազմն իմ հիշողության մեջ կտրած ականջով է դրոշմվել։ Անձամբ ինձ համար հենց կտրած ականջը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմի խորհրդանիշ։ Ինքնաշեն պարզունակ պատրույգավոր զենքը, որսորդական հրացաններն աստիճանաբար տեղը զիջում էին լուրջ զենքին, ինքնաձիգերին։ Դիրքերի համար լուրջ մարտերի մեկնարկի հետ մեկտեղ՝ երկու կողմերում էլ գերիներ հայտնվեցին։ Այլևս անհնար էր կանգնեցնել գործընթացը։ Փորձնական ներկայացումն ավարտվել էր, սկսվել էր իսկական գործողությունը։ Հանգիստ, անհոգ կյանքն անցյալում էր մնացել։ Երկու կողմերն էլ հասկանում էին, որ նախկին հարևանությունն այլևս անհնար է։ Իսկական մարտերի սկսվելու հետ մեկտեղ՝ հակառակ կողմը գերի ընկածի ականջն էր կտրում։

Ինչի՞ց սկսվեց ականջ կտրելը։ Չգիտեմ։ Միայն կարող եմ ասել, որ նախորդ դարի սկզբի հայ-մահմեդական պատերազմի ժամանակ մահմեդականները գերի ընկած հայ գեներալ Անդրանիկի ականջը կտրել էին։ Եվ հնարավոր է՝ հայերը, վրեժխնդիր լինելով իրենց ազգային հերոսի համար, Ղարաբաղյան պատերազմում մահմեդականների ականջներն էին կտրում։ Տեղային պատերազմում կողմերից մեկը հեշտությամբ կրկնում է մյուսի գործողությունները։ Ականջ կտրելու ծիսակարգը մարդուն կտտանքների ենթարկելու նպատակ չուներ։ Դա անում էին գերիին նվաստացնելու, անարգելու համար։ Շատ դեպքերում գերիի ականջը կտրելուց հետո նրան բաց էին թողնում։

Այն ժամանակ գերիի ականջը կտրած զինվորն այդ ականջը ծակում, թելի վրա էր հագցնում, վզից կախում էր ու բոլորի առջև պարծենում։ Վզից կախած ականջները մեդալներ էին, որոնցով զինվորներն իրենք իրենց պարգևատրում էին և որոնք այնքան էին կրում, մինչև դրանք փտեն։ Եվ մարդիկ, թելից կախված ականջները տեսնելով, չէին գարշում, չէին վախենում, այլ կտրած ականջներին նայում էին որպես մի աչքաուլունքի, գնդասեղի։ Արյուն, զինվորական համազգեստ, գնդակների սուլոց, մահ՝ այդ ամենը սովորական բան էր դառնում։ Այնպես, ինչպես կտրած ու «մանյակի» թելի վրա շարած ականջները։ Երբեմն շուկաներում, փողոցներում, խանութներում նման «ուլունքներ» կրող զինվորներից հարցնում էին՝ «Որտե՞ղ ես կտրել», և նա պատմում էր՝ ինչպես է մարտը սկսվել, ինչպես էին գրոհների անցնում, ինչպես է կտրվել ականջը, ինչ տեսք ուներ ականջի տերը և ինչպես էր նա, լացելով, աղաչում չանել դա։ Նման զրույցների ունկնդիրներ միշտ գտնվում էին։ Հայտնվելով ուշադրության կենտրոնում, դրանից հաճույք ստանալով՝ զինվորը չէր մոռանում ամեն անգամ տարբեր լրացումներ անել։

Զինվորն ամեն ինչ անում էր, որպեսզի իրեն ուշադրության կենտրոնում պահող վզից կախված ականջները հնարավորինս ուշ փտեն։ Մեր շրջանում Հալվագափանլար կոչվող մի թաղամաս կար։ Կողքը շրջանային գերեզմանոցն էր։ Տոն օրերին հանգուցյալներին այցելողները շիրիմներին քաղցրավենիք, ուտելիք էին թողնում: Մասնավորապես, շիրիմներին լավաշի մեջ փաթաթած հալվա էին դնում։ Նրանց գնալուց հետո այդ ամենը տանում, ավելի շուտ՝ խլխլում էին Հալվագափանլար թաղի դարանակալած երեխաները։ Դրա համար էլ թաղամասը Հալվագափանլար էին անվանում։

Հալվագափանլար թաղամասի երիտասարդ բնակիչներից մեկը հայերի մոտ գերի էր ընկել։ Կարծեմ՝ նրան գերի էին վերցրել, երբ բարեկամների մոտ գյուղ էր գնում։ Հայերը երիտասարդի ականջը կտրել ու չեզոք գոտում բաց էին թողել: Այդ մասին լուրը մեր թաղամաս էլ էր հասել։ Մարդիկ, Հալվագափանլար թաղամասում հավաքվելով, ուզում էին տեսնել ու խոսել երիտասարդի հետ, բայց նա ամաչում էր տանից դուրս գալ ու պատմել՝ ինչպես են իր ականջը կտրել։ Մեր դպրոցում Հալվագափանլար թաղամասից երեխաներ կային։ Մի օր նրանք ասացին, որ կտրած ականջով տղան անհետացել է։ Եվ իսկապես, հասկանալով, որ այլևս շրջանում չի կարող ապրել, կտրած ականջով երիտասարդը գաղտնի հեռացել էր։

Մի անգամ Բաքվում տաքսիով Բուզովնա ավան հյուր էի գնում։ Ես տաքսիից հազվադեպ եմ օգտվում։ Բայց ինձ հրավիրողը խնդրել էր, որ տաքսիով գամ, ու խոստացել էր ինձ համար վճարել։ Եթե ավտոբուսով գնայի, ճաշը կարող էր սառել։ Ճանապարհին նա երկու անգամ զանգահարել ու հարցրել է՝ որտեղ եմ ու քանի րոպեից կհասնեմ։ Նույն հարցը վարորդին տվեցի․

- Քանի՞ րոպեում կհասնենք։

- 15 րոպեում։

- Մոտս գումար չունեմ։ Ինձ դիմավորողն է վճարելու։

- Ես չեմ անհանգստանում։ Կիրթ մարդ ես երևում։ Քանի տարի տաքսի եմ քշում, մարդկանց նայելով՝ հասկանում եմ՝ ով ինչ ճամփի ճամփորդ ա։

Հետո տաքսու վարորդը սկսեց գլխին եկած պատմությունները պատմել։ Ես ճանապարհին էի նայում, երբեմն, որպեսզի ցույց տամ, որ լսում եմ, նրա կողմ էի շրջվում, խոսակցությունը ինչ-որ բանով լրացնում։ Հերթական անգամ վարորդին նայելով՝ նկատեցի, որ աջ ականջը չկա։ Վարորդը, մազերը երկարացնելով, փորձել էր թաքցնել դա: Բայց, ցավոք, խեղճի մազերը նոսրացել էին, և ականջի բացակայությունը թաքցնելն այլևս անհնար էր։ Էլ չէի կարող նրան ուշադիր լսել։ Ամոթ էր, բայց ես ուշադիր նրա նոսրացած մազերին, գլխին էի նայում։ Ակամա հիշեցի պատերազմի առաջին տարիները, գերիների ականջները կտրելը, ականջները թելով վզերից կախած, հերոսի պես շրջող զինվորներին, ամոթից շրջանը լքած Հալվագափանլար թաղամասում ապրող երիտասարդին։

Այն ժամանակ նոր էի կարդացել Հարուկի Մուրակամիի՝ առանց ականջի մարդու մասին «Աստծո բոլոր զավակները կարող են պարել» պատմվածքը․․․

Կարծես՝ վարորդը զգաց՝ որտեղ եմ այդքան ուշադիր նայում։ Նա ընդհատեց իր հետ պատահած դեպքի մասին պատմությունը։ Հետաքրքիր է՝ գուցե նա այն նույնն մա՞րդն է։ Գուցե՝ հարցնե՞մ։ Արդեն տեղ էինք հասնում։ Շատ քիչ ժամանակ էր մնում։ Եթե ականջի մասին չհարցնեի, հետո դրանից շատ կտանջվեի։ Ժամանակին չտրված հարցը, չասված խոսքը, չարված գործողությունն ինձ շատ են տանջում: Բուզովնա մտնելիս ես, ողջ քաջությունս հավաքելով, հարցրեցի․

- Դուք Հալվագափանլար թաղամասում չե՞ք ապրել։

- Չէ։ Էդ որտե՞ղ ա։

- Հեչ։ Մի մարդու նմանացրի։ Պատերազմին չե՞ք մասնակցել։

- Չէ։

Ուրեմն՝ նա չէ։ Նորից նրա նոսրացած մազերին, գլխին էի նայում։ Երևի, հետաքրքրասերները բազմիցս են վարորդին նրա ականջի մասին հարցրել։ Երևի, կարմերես մարդիկ վարորդին նրա ականջի մասին բազմիցս են հարցրել։ Երբ հերթական անգամ նրա կտրած ականջի դատարկ տեղին նայեցի, վարորդն ասաց․ «Իմը հայերը չեն կտրել։ Շունն ա փոքր ժամանակ կծել»։

Դա ասելով՝ վարորդը կամաց ձեռքը բարձրացրեց ու, աջ թշին նստած ճանճին բռնելով, բռունցքի մեջ սպանեց։

***

Չճաշեցինք: Միանգամից եկեղեցի գնացինք։ Եկեղեցին քաղաքի կենտրոնում է գտնվում։ Ես եկեղեցու բակում ծաղիկների մեջ զբոսնեցի։ Լուսանկարվեցի ու եկեղեցի մտա։ Մոմ վառեցի։ Սրբապատկերներին նայեցի։ Թիկնապահները, Արմենն ու Արթուրը բակում ծառի տակ նստած մնացին։ Հանկարծ գլխումս մի միտք ծագեց։ Գրպանիցս մի քանի ադրբեջանական մանաթ հանեցի ու թաքուն գցեցի հանգանակությունների համար արկղի մեջ։ Ժամանակի ընթացքում սևացած սրբապատկերի առջև կանգնած մի աղջիկ այնպիսի տխուր ու կրոնական հարգանքով լի դեմքի արտահայտություն էր ընդունել, որ նրա բերանը կծկվել, պնդուկի չափ էր դարձել։ Ոչ ոք չտեսավ՝ ինչպես եմ հանգանակությունների համար արկղի մեջ փող գցում։ Աստված գիտի՝ խեղճ քահանաներն ինչ կմտածեն, երբ, արկղը բացելով, դրա մեջ ադրբեջանական մանաթներ գտնեն։ Մազերին չգիտես որտեղից կպած սարդոստայնով մի երիտասարդ քահանա ինձ մոտեցավ ու հայերեն ինչ-որ բան ասաց։ Կարծես՝ ինչ-որ խորհուրդ տվեց ինձ։ Սովորաբար քահանաները ծխականներին ինչ-որ խորհուրդներով են մոտենում, որպեսզի իրենց կարևոր առաքելության մասին հիշեցնեն։

Դուրս եկա փողոց։ Հենց այս պահին եկեղեցու դարպասի առջև մեքենաներ կանգնեցին։ Արթուրի գրասենյակում աշխատող աղջիկը Հոլանդիայի քաղաքացու հետ էր ամուսնանում։ Հոլանդացին ինքն էր ինձ հարսանիքին հրավիրել։ Աղջիկը 27 տարեկան էր, հոլանդացին՝ 40-42։ Աղջիկն արդեն հասցրել էր մեկ անգամ ամուսնանալ։ Հոլանդացին անաշխույժ էր թվում, իսկ աղջիկը շուրջն էներգիա էր սփռում, աչքերը վառվում էին։ Մեքենաներից դուրս եկած բուրված, զարդարված, ուրախ մարդիկ լցրեցին եկեղեցու բակն ու եկեղեցին։ Հարսանեկան զգեստի երկայնափեշը առաջին ամուսնությունից նրա 7-ամյա աղջիկն էր բռնել։ Աղջիկն ինքն էլ հարսանեկան զգեստով էր։ Նա շատ էր ուրախանում մոր ամուսնությանը։

Արարողությունը սկսվեց։ Օծանելիքի բույրերը միախառնվել էին։ Միախառնված հոտերն ինձ վրա վատ են ազդում, սկսում եմ ախմախ բաներ մտածել։ Արարողության ընթացքում երկու անգամ գեր, սպիտակամաշկ, գեղեցիկ մի աղջկա հետ հայացքներով հանդիպեցինք։ Այդ աղջկա դեմքին տարօրինակ մեծահոգության հետք կար։ Ձեռքներն ընկածը ականջներից, վզերից կախած պճնված կանանց մեջ նա շատ հասարակ էր նայվում։ Իսկն իմ ճաշակով էր։

Արարողությունն ավարտվեց։ Արթուրի գրասենյակում աշխատող հայուհուն ու հոլանդացուն ամուսիններ հայտարարեցին։ Եկեղեցուց դուրս եկանք ու, մեքենաներ լցվելով, հարսանյաց տուն գնացինք։ Ուժեղ սովածացել էի։ Ճանապարհին մտածում էի՝ ինչ եմ ուտելու ու խմելու։ Որոշեցի, որ գինի եմ խմելու։

Մարդիկ մեքենաներից դուրս եկան ու հարսանյաց տան երկրորդ հարկ բարձրացան։ Ես միանգամից վերև չբարձրացա։ Մտա զուգարան, ինձ մի լավ դատարկեցի։ Սառը ջրով լվացվեցի ու ինչ-որ ժամանակ հայելու մեջ դեմքիս նայեցի։ Վատ տեսք չունեի։ Թիկնապահը դռան հետևում էր կանգնած։ Վերև՝ երկրորդ հարկ բարձրացա։ Հարսանիքը սկսվեց։ Ես, վարորդը, Արթուրը, Արմենը, հրեական ծագումով ֆրանսուհին ու Կովկասով թափառող մի քանի ամերիկացիներ մի սեղանի շուրջ նստեցինք։ Ամերիկացիները օղի խմեցին, իսկ ես, Արմենն ու Արթուրը՝ գինի։ Արթուրն ինչ-որ տեղից 10 լիտր տնական գինի էր հայթհայթել։ Արտակարգ գինի էր։ Ավելի լավը պատկերացնելը հանդգնություն կլիներ։ Նախ ես, ածուխի վրա խորովված բադրիջանը, լոլիկն ու բիբարը խառնելով, ինձ համար աղցան պատրաստեցի։ Աղցանն ուտելուց հետո ափսես փոխեցի։ Այդ պահին եփած հավ մատուցեցին։ Ափսեիս մեջ արագ կրծքամիս դրեցի, վրան աղ ավելացրեցի։

Հարսանիքը թափ առավ։ Մեր և թշնամական երկրի հարսանիքների միջև ոչ մի տարբերություն չգտա։ Նույն ուտելիքը, նույն երգերը, նույն դեմքերը, նույն պարերը․․․ Չնայած հայերեն չեմ հասկանում, մոտավորապես կռահում էի, ինչի մասին էին խոսում հյուրերը՝ խոսափողները վերցնելով ու հարսին ու փեսային դիմելով։

Հավի կրծքամիսը կերա։ Այդ պահին մատուցողները խորովածի տաք կտորներ սեղանին շարեցին։ Հարսանիքն էլ ավելի մեծ թափ էր առնում։ Հոլանդացին հաճախ տեղից բարձրանում ու լուսանկարում էր հարսանիքի հյուրերին, երաժիշտներին, հարսին։ Գինին քիչ-քիչ սկսում էր ազդել մեզ վրա։ Մի քիչ էլ խմեցինք, ու ես, Արթուրն ու Արմենը եկանք եզրակացության, որ աղջիկն ամուսնանում է ոչ թե հոլանդացու, այլ նրա անձնագրի հետ։ Ամբողջ հարսանիքի ընթացքում դա էինք կրկնում։ Անգամ հոլանդացու անձնագրի կենացը մի քանի անգամ խմեցինք։ Հետո Արմենն իմաստության պոռթկում ունեցավ, ու նա այսպիսի կենաց ասաց․ «Թո՛ղ գա այն օրը, երբ մեզ հետ էլ մեր անձնագրերի համար կամուսնանան»։

Կովկասով թափառող ամերիկացիները տեղերից բարձրացան ու սկսեցին պարել։ Նրանք ուզում էին կովկասցիների նման պարել ու դրա համար շատ ծիծաղելի ու միևնույն ժամանակ հետաքրքիր էին նայվում։ Ամբողջ հարսանիքը նրանց վրա էր նայում։ Արթուրը, Արմենն ու ես շարունակ խմում էինք։ Մենք մեր թեման գտել էինք՝ անձնագիրը։ Ավելի հեռուն գնացինք ու սկսեցինք ոչ վայել բաներ խոսել։ Ամեն մեկս մի դասախոսություն կարդաց հարսանիքին հետևող գործընթացի՝ ամուսնական առաջին գիշերվա մասին։ Մեր զրույցը, կարծես, հաճույք էր պատճառում հրեական ծագումով ֆրանսուհուն։ Նա շարունակ ծիծաղում էր։ Լավ, փարթամ կուրծ ուներ։ Շատ բարակ բլուզ էր հագել։ Երբ ուսերին գցած թափանցիկ շարֆը թուլանում, ընկնում էր, կուրծքը կիսով չափ դուրսն էր մնում։ Մինչ նա շարֆն էր ուղղում, ես ագահորեն նրա կրծքին էի նայում ու պայուսակիս մեջ գցած «Կարմիր կամիկաձե» պահպանակների մասին հիշում։ Նկատելով՝ որտեղ եմ նայում, Արմենը մի քանի անգամ ինձ աչքով արեց։ Ես գլուխս էի թափ տալիս։ Հազիվ էի ինձ զսպում, որ ձեռքս չպարզեմ ու նրա կուրծքը չսեղմեմ։ Աղջկան հարցրեցի․

- Երևի, փոքր ժամանակ շատ ես կաղամբ կերել։

- Ինչո՞ւ։ Ինչի՞ց վերցրեցիր։

Հայացքով նրա կրծքին ցույց տալով՝ ասացի․

- Շատ մեծ է։

- Հա, մեր ցեղում բոլորինը մեծ է։ Բոլորի մոտ է էդպես։ Կոլեջում ես ամենամեծ կուրծքն ունեի։ Առաջ ամաչում էի։ Հետո ընտելացա։ Իսկ հիմա ինձ էլ դուր է գալիս։

- Լավ է։ Լավ է։ Էսպես ավելի լավ է։ Քեզ սազում է։ Պետք է։ Պետք է։

Այդ պահին Արթուրի գրասենյակի աշխատակցուհիներից մեկը հրեական ծագումով ֆրանսուհուն պարի հրավիրեց։ Աղջիկը հրավերն ընդունեց ու տեղից բարձրացավ, ու կրծքի մասին մեր հիանալի զրույցը կիսատ մնաց։ Ես խորովածի մի կտոր վերցրեցի ու ջղայնացած՝ ատամներս մեջը խրեցի։ Հարսանիքն ավելի մեծ թափ էր առնում։ Մենք կրկին Հոլանդիայի քաղաքացու անձնագրի մասին մեր կարծիքները հայտնեցինք ու գինի խմեցինք։ Հոլանդացին տեղը չէր մնում, անընդհատ հյուրերին, երաժիշտներին, հարսին էր լուսանկարում։ Թմբլիկ, սպիտակամաշկ, համեստ աղջիկը, որին քիչ առաջ եկեղեցում էի տեսել, մոտեցավ մեր սեղանին ու ինձ պարի հրավիրեց։ Այսքան անծանոթ մարդու մեջ պարելու համար պետք է չափից դուրս շատ խմած լինեի։ Էդ սահմանին դեռ չէի հասել։ Աղջկան բացատրեցի, որ դեռ էդքան խմած չեմ, որ ամաչում եմ և պարել չեմ կարողանում։ Բայց որ շուտով անպայման կպարենք։ Ընդ որում՝ երբ դանդաղ երաժշտություն հնչի։ Աղջիկը ուրիշ քաղաքից էր եկել։ Հարսի բարեկամներից էր։ Շատ պոզիտիվ դեմք ուներ։ Նրան ազատ աթոռներից մեկի վրա ցույց տվեցի։ Աղջիկը նստեց։ Արթուրը մաքուր բաժակի մեջ գինի լցրեց։ Աղջիկը ժողովուրդների բարեկամության մասին մի քանի բառ ասաց։ Ասաց, որ ժամանակին միմյանց դեմ արյունահեղ պատերազմներ մղած ժողովուրդներն այսօր Եվրամիության դրոշի ներքո հարմարավետ, հաշտ ու համերաշխ ապրում են։ Եվ կգա ժամանակը, երբ մենք էլ կմոռանանք բոլոր սարսափները, արյունահեղությունը և միասին համերաշխ կապրենք։ Ես արդեն հոգնել էի ժողովուրդների բարեկամության, խաղաղության մասին զրույցներից ու կենացներից։ Բայց թմբլիկ, սպիտակամաշկ աղջիկն այնքան վստահ ու այնպիսի բարությամբ էր խոսում, որ ես բաժակի միջի գինին մինչև վերջին կաթիլը խմեցի։ Նա ամենևին նման չէր արտասահմանյան կազմակերպությունների կողմից անցկացվող սեմինարների, կոնֆերանսների, միջոցառումների բանկետներին խաղաղության ու ժողովուրդների բարեկամության մասին ելույթներ ունեցող կեղծ խաղաղարարներին։ Նա ինձ շնորհակալություն հայտնեց հարսանիքին գալու համար: Իմ քաջությունը բարձր գնահատեց։

Գինին գլխիս էր խփել։ Նայում էի նրա դեմքին ու մտածում․ եթե պատերազմ սկսվի, ու ես զինվորական համազգեստ հագնեմ, ի՞նչ եմ անելու, եթե նրան հանդիպեմ, ինչպե՞ս եմ վարվելու։ Աղջիկը նախապատերազմյան շրջանի մասին էր խոսում։ Ասում էր, որ շուտով խաղաղություն կհաստատվի։ Ես չէի հակաճառում։ Փոխարենը՝ սիրտս թախիծով էր լցվում։ Գուցե՝ մի օր նորից միասին կապրենք, բայց նախկին հանգիստը, բարյացակամությունը վերականգնել այլևս հնարավոր չի լինի։ Արթուրը բաժակները լցրեց։ Նորից հոլանդական անձնագրի կենացը խմեցինք։ Աղջիկն անձնագրի մասին մեր զրույցից ոչինչ չհասկացավ։ Դանդաղ մեղեդի հնչեց։ Պարելու պահը հասունացել էր։ Տեղերիցս բարձրացանք ու պարահրապարակ դուրս եկանք։ Ես նրա թմբլիկ ձեռքը վերցրեցի ու գոտկատեղից գրկեցի։ Աղջկան գիրությունը սազում էր։ Նրան այլ կերպ պատկերացնելը մեղք կլիներ։

Ես առանց ամաչելու պարում էի։ Նրա մարմինը, ձեռքերը դրական էներգիա, բարի զգացումներ էին արձակում։ Չէինք խոսում։ Միմյանց դեմքին էինք նայում։ Երաժշտությունը դադարեց։ Իրար շնորհակալություն հայտնեցինք։ Նա իր սեղանի մոտ գնաց, իսկ ես առաջին հարկ իջա։ Մաքուր օդին ծխեցի։ Մտա զուգարան ու սառը ջրով լվացվեցի։ Թշերս կարմրել էին։ Մաքուր օդին մի հատ էլ սիգարետ ծխեցի ու սրահ վերադարձա։ Կովկասով թափառող ամերիկացիները լրիվ հարբել էին։ Հրեական ծագումով ֆրանսուհին իր բարակ բլուզի օձիքն էր շոյում։ Շարֆը բացվել էր։ Մեծ կուրծքը կրկին կիսով չափ մերկացած էր։ Մի հարսանիքին նստած՝ մեկ այլ հարսանիքի մասին հիշեցի․․․

Գալյայի հետ ինտերնետով էի ծանոթացել։ Սկզբում գրականությունից էինք խոսում։ Շատ կարդացած աղջիկ էր։ Ամեն օր մի քանի ժամ գրվում էինք։ Լուսանկարներ էինք փոխանակել։ Շատ զարմացա՝ իմանալով, որ նա Հենրի Միլլեր է կարդացել։ Սովորաբար Հենրի Միլլերը կանանց դուր չի գալիս։ Իսկ Գալյան նրան սիրում էր։ Գրականությունը և, հատկապես, Հենրի Միլլերը, մեզ մտերմացրին։ Մենք միմյանց հետ շատ անկեղծ էինք։ Ես հնարավորինս ազնիվ պատասխանում էի նրա հարցերին, նրան չէի խաբում։ Գալյան մի խոշոր ընկերությունում մենեջեր էր աշխատում։ Լավ աշխատավարձ էր ստանում։ Շիկահեր էր ու կապուտաչյա։ Մենակ էր ապրում։ Մի օր նա ինձ իր համարձակ նկարներից ուղարկեց ու հրավիրեց իր քաղաք՝ Ակտոբե։ Ես պատասխանեցի, որ առայժմ չեմ կարող գալ, փող չունեմ, կգամ, երբ փող կգտնեմ։ Ընդամենը մեկ շաբաթ անց Գալյան ինձ փող ուղարկեց։ Արկածասեր մարդու համար դա երկնքի պարգև էր։ Անմիջապես տոմս գնեցի։ Գալյայի համար նվերներ գնեցի։ Գեղեցիկ պայուսակ, շարֆ ու փոքրիկ գորգ։

Ղազախստան նավով գնացի։ Ճանապարհին փոթորիկ վրա հասավ։ Մարդիկ տագնապած էին։ Շատերի սիրտը սկսեց խառնել։ Ես էլ, ճոճվող տախտակամածին կանգնած, ինքս ինձ հայհոյում ու անիծում էի։ Հետո պարզվեց, որ մեր նավը նավահանգստում չեն ընդունում։ Հետս վերցրած մթերքը վերջացել էր։ Շոկոլադը, թխվածքաբլիթը, խաշած հավը կերել էի։ Իսկ մենք դեռ կանգնած էինք ծովում ու սպասում էինք՝ երբ նավահանգիստը մեզ կընդունի։ Նավահանգիստը նոր էին վերանորոգել։ Ղազախական կողմը չէր ցանկանում նավն ընդունել քամոտ եղանակին։ Այն կարող էր վնասել նավահանգիստը։ Ահավոր սովածացել էի։ Նավաստիների ճաշարան գնացի։ Ճաշարանի գեր աշխատակցուհին սիսեռով ապուրն ինձ վրա տասը դոլարով վաճառեց։ Անգամ Բաքվի ամենաթանկ ռեստորաններում սիսեռով ապուրը տասը դոլար չարժե։ Գեր կինը գիտեր, որ մենք ուրիշ ճար չունենք։ 24 ժամ մնացել էինք ծովում ու սպասում էինք, թե երբ մեզ կընդունեն։ Նավաստիների ճաշարանում երեք անգամ սիսեռով ապուր կերա։ Բաժինը՝ տասը դոլար։ Վերջապես նավն ընդունեցին։ Մեծ դժվարությամբ ափ դուրս եկանք։ Մաքսատանն էլ մեզ երկար պահեցին։ Որովհետև մաքսատան աշխատողներն ուղևորներից մեկի պայուսակում թմրանյութ էին գտել։ Այդ էշի պատճառով բոլոր մնացածին էլ խուզարկեցին։

Ակտաուից Ակտոբե գնացքն արդեն մեկնել էր։ Ես ստիպված եղա մի օր Ակտաու քաղաքում մնալ։ Շատ թանկ, կրիմինալ քաղաք է։ Մութն ընկնելուց հետո այստեղ զբոսնելը վտանգավոր է։ Դրա համար հյուրանոցից դուրս չէի գալիս։ Կյանքումս այդ հյուրանոցից վատ հյուրանոց չէի տեսել։ Մարմնավաճառների ձայները թույլ չէին տալիս քնել։ Ողջ գիշեր մինչ առավոտ նրանք գոռում էին, երգում, հաչում, մլավում։ Հյուրանոցի աշխատակցուհին ինձ համառորեն մարմնավաճառ էր առաջարկում։ Ես հրաժարվեցի։ Ասացի, որ հոգնած եմ։ Բայց կինը պոկ չէր գալիս։ Ասաց, որ եթե հոգնած եմ, մերսում կանեն, ու կարգի կգամ։ Գլուխս ազատելու համար հյուրանոցի մոտ գտնվող գարեջրատուն գնացի։ Մի բաժին նրբերշիկ, ապխտած ձուկ, գարեջուր վերցրեցի։ Երրորդ բաժակն էի վերջացնում, երբ հարևան սեղանի շուրջ մարդկանց միջև վեճը կռվի վերածվեց։ Գարեջրով բաժակները, շշերը օդ էին թռնում։ Բաժակներից մեկը քիչ էր մնում՝ գլխիս կպներ։ Գարեջրատնից արագ դուրս եկա ու հյուրանոց վերադարձա։ Այն կինը նորից ինձ մոտեցավ ու մարմնավաճառ առաջարկեց։ Հյուրանոցում բոլորը հարբած էին։ Բարակ պատերի հետևից լսվում էր՝ ինչպես են հարբած մարդիկ հայհոյում, ծիծաղում, երգում, հաչում, մլավում։ Միջանցքում կանգնած ծխում էի։ Սենյակներից մեկի դուռը բացվեց։ Սենյակից երկու հարբած կին ու մի տղամարդ դուրս եկան։ Հարբած ղազախն աշխարհում ամենասարսափելի բանն է։ Իրենք էլ են ասում․ «Հենց խմում ենք, շան ու խոզի արանքում մի բան ենք դառնում»։ Ղազախների համար, իրոք, խմելը հարամ է։ Հարբած ղազախը կարող է յուրաքանչյուր պահի քեզ վրա շիշ կամ աթոռ շպրտել։ Հարբած ղազախը դաժան է։ 20 հոգին միանգամից մեկի վրա են հարձակվում ու շանսատակ անում։ Այնտեղ մի օրենք կա։ Կռվի ժամանակ ոչ մի դեպքում չի կարելի ընկնել։ Հենց ընկար՝ քեզ ծեծելով կսպանեն, լավագույն դեպքում, հաշմանդամ կդարձնեն։ Սենյակից երկու հարբած կնոջ հետ դուրս եկած հարբած ղազախը, հասնելով ինձ, կանգ առավ։ Նայեց դեմքիս․

- Կովկասցի՞ ես։

- Այո։

- Աչքերիցդ հասկացա։ Սենց սև, խոշոր աչքեր կովկասցիներն են ունենում։ Իսկ ինչի՞ խմած չես։

- Ինձ չի կարելի։

- Ինչի՞։ Կրո՞ նը թույլ չի տալիս։

- Ես կրոնապաշտ չեմ։ Առողջական խնդիրներ ունեմ։

- Ես էլ առողջական խնդիրներ ունեմ, բայց ամեն օր խմում եմ։ Ուզում ես առողջ մարմնով գերեզման մտնե՞ս։ Գնացինք, գնացինք։ Աղջիկներից մեկին քեզ կտամ։ Որին ուզում ես՝ ընտրի՛։

Ես նայեցի բերանները կես մետր բացած, ոտքերի վրա հազիվ կանգնած աղջիկների վրա։ Նրանցից մեկը բարձրաձայն բղկաց։ Հարբած ղազախը նրան ապտակեց։ Աղջիկը չգոռաց ու չլացեց։ Բարձր ծիծաղեց։ Անգամ եթե մի դույլ օղի խմած լինեի, այս աղջիկների հետ չէի կարողանա քնել։ Հարբած ղազախը նորից ինձ վրա նայեց․

- Ուշադրություն մի՛ դարձրու նրանց վրա, շատ են խմել։ Դե ի՞նչ։ Գնացի՞նք։

- Մերսի, շնորհակալ եմ։ Բայց չեմ կարող գալ։

- Ինչի՞։ Աղջիկները դուրդ չե՞ն գալիս։ Եթե դուրդ չեն գալիս, ուրիշներին կգտնենք։

- Աղջիկները վատը չեն։ Ուղղակի հավես չունեմ։

- Ոնց ուզես։ Ուզում էի քեզ լավություն արած լինել։ Կովկասին իմ կողմից կբարևես։ Չմոռանաս։ Նայի՛, հա, կիմանամ՝ Կովկասին իմ կողմից բարևել ես, թե չէ։

- Անպայման կբարևեմ։

- Իմաց տուր, եթե բան պետք լինի։ Ես ստեղ կլինեմ։ Ուզո՞ւմ ես՝ աղջիկներից մեկը մնա։

- Չէ։ Շնորհակալ եմ։ Ձեր բարևներն անպայման Կովկասին կփոխանցեմ։

Հարբած ղազախն ու աղջիկները, երերվելով, հեռացան։ Ուրախ էի, որ ինձ հաջողվեց այդքան արագ ազատվել նրանից։ Ղազախստանում մինչ այդ ապրել եմ։ Լավ գիտեմ՝ ինչ է իրենից ներկայացնում հարբած ղազախը։ Մեր խոսակցությունն ամենասկզբից լսած կինն ասաց․ «Ընտիր տղա է։ Ամեն օր երկու աղջիկ է բերում»։

Մտա իմ սենյակ ու դուռը փակեցի։ Անիծում էի ինձ իր քաղաք հրավիրած Գալյային։ Պառկեցի ու փորձեցի քնել։ Արդեն քուն էի մտնում, երբ միջանցքում աղմուկ֊աղաղակ բարձրացավ։ Երկու֊երեք տղամարդ գոռում էին, հարբած կանայք՝ ճչում։ Ինձ հետաքրքիր էր՝ ինչ է կատարվում, բայց վախեցա սենյակից դուրս գալ։ Կռիվն ավարտվեց։ Նորից սկսեցի Գալյային անիծել։

Առավոտյան հյուրանոցից դուրս գալուց հետո հանգիստ շունչ քաշեցի։ Տաքսի նստեցի ու Մանգիշլաք կայարան գնացի։ Խանութ մտա, շոկոլադ, երշիկ, թերթեր, հաց, գարեջուր, հանքային ջուր առա։

Մինչև գնացքի մեկնումը երկու ժամ կար։ Նստեցի կայարանամերձ սրճարանում ու, կաթով թեյ խմելով, նայում էի փողոցին։

Դպրոցականների մի խումբ դուրս եկավ դպրոցից։ Երբ սրճարանին մոտեցան, նրանց միջև կռիվ սկսվեց։ Բոլորը մի տղայի գետնին էին տապալել ու աքացի էին տալիս։ Սրճարանի այցելուները, մարդիկ, փողոցում, ծերեր, երիտասարդներ, կանայք հետևում էին կռվին։ Նրանց համար սովորական բան էր, երբ մի ամբողջ խումբ, գետնին տապալելով մեկին, ծեծում է նրան։ Արագ փողոց վազեցի։ Ցրեցի ծեծողներին, բայց նրանք չէին ուզում թողնել գետնին պառկած տղային։ Ես շատ բարկացա ու գազանի պես բղավեցի նրանց վրա։ Նրանք վախեցան իմ լայնացած աչքերից, բղավոցից ու հետ քաշվեցին։ Գետնին պառկած տղայի երկու շրթունքն էլ ճեղքել էր։ Նա դողում ու լացում էր։ Օգնեցի բարձրանալ։ Շրջապատող մարդիկ ինձ այնպես էին նայում, ասես խելագար էի։ Ես նրանց ինչ֊որ չափով զրկել էի հետաքրքիր ներկայացում դիտելու հնարավորությունից։ Ես սարսափած էի։ Կովկասում նման բան անհնարին կլիներ։ Ամեն դեպքում, ինչ֊որ մեկն անպայման պաշտպանում է զոհին, թույլ չի տալիս, որ կռիվը շարունակվի։ Իսկ այստեղ երկար մորուքներով մարդիկ, պիալաներից կում֊կում թեյ ըմպելով, հետևում էին, թե ինչպես երեխաների մի ամբողջ խումբ, ընկերոջը գետնին տապալելով, նրան աքացի է տալիս։ Ես անիծում էի Գալյային նրա համար, որ ինձ նման երկիր է հրավիրել։ Իմ մասին էլ չէի մոռանում։ Ասենք՝ Գալյան տխմար կին է, իսկ դո՞ւ։ Կատակ բան չէ․ նավով ծովը կտրել֊անցել էի։ Բացի դրանից, դեռ պիտի գնացքով գնամ։ Ի դեպ, գնացքում էլ տհաճ պահեր ապրեցի։ Երբ զուգարանից դուրս էի գալիս, ինձ մի հարբած ղազախ կպավ ու հարցրեց․

- Խի՞ էս էսքան հաճախ զուգարան մտնում։ Հենց զուգարան եմ գալիս, քեզ եմ ստեղ տենում։

- Երիկամներիս հետ խնդիրներ ունեմ։

- Ինձ չի հետաքրքրում։ Զզվեցի քեզ ստեղ տենալուց։ Երբ մտնեմ զուգարան, ստեղ ես։ Կովկասցի՞ ես։

- Հա։

- Իսկ ստեղ ի՞նչ ես անում։ Երևի լսել ես, որ մեր կանանց կովկասցիներ են դուրս գալիս։

- Ինձ հյուր են կանչել։

- Ո՞վ։

- Ազգականներս։

- Ահա։ Ուրեմն՝ ազգականներդ ստեղ են ապրում։ Իրանց ասա, որ ստեղ երկար չեն մնա։ Կգա ժամանակ, և Ղազախստանում միայն ղազախներ են ապրելու։

- Կասեմ։

- Ձեզ ճանաչում են իբրև հերոսների։ Բայց իրականում դուք վախկոտ եք։ Բայց պիտի ընդունեմ, որ կովկասցիները շատ առատաձեռն են։ Ես դեռ ժլատ կովկասցու չեմ հանդիպել։ Ուզես խմել՝ մտի մեր կուպե։

- Շնորհակալ եմ։ Դուք էլ շատ առատաձեռն եք։

- Չէ։ Մենք կովկասցիներին չենք հասնի։ Բայց տես, էլ քեզ զուգարան մտնելուց կամ դուրս գալուց չտենամ։ Զզվեցի դեմքդ տենալուց։ Մի անգամ էլ քեզ զուգարանի դիմաց տենամ՝ միանգամից անապատ կշպրտեմ։ Ուզես խմել՝ մտի մեր կուպե։

Լավ է՝ այդ ղազախը հետս երկար չերթևեկեց։ Այլապես ինձ համար շատ ավելի ծանր կլիներ։ Երբ բնական կարիքս հոգալու ցանկություն էի զգում, գլուխս կուպեից դուրս էի հանում և հայացքս միջանցքին գցում։ Արագ վազում էի զուգարան, ափալ֊թափալ գործերս անում ու դեպի կուպե վազում։ Հարբած ղազախից ինչ ասես կարելի էր սպասել։ Ես նախկինում ապրել եմ այդ երկրում ու լավ գիտեմ ղազախներին։

Մի անգամ ավտոբուսով Բիշքեկից Ալմաթի էի գնում։ Մոտավորապես գիշերվա 2-ին ավտոբուսը Ալմաթիի կայարան հասավ։ Մոտեցա տաքսիին։ Խոսեցի վարորդի հետ։ Գնի շուրջ պայմանավորվեցինք։ Հետևը նստեցի։ Որովհետև առջևում՝ վարորդի կողքին, մի կին էր նստած։ Երևի, վարորդի սիրուհին էր, և նրան գիշերներն իր հետ էր ման տալիս։ Համենայնդեպս, ինձ այդպես թվաց։ Այն ժամանակ Երրորդ Այնաբուլագ ավանում էի ապրում։ Կես ճանապարհին վարորդը մոտեցավ բենզալցակայանին։ Ինձանից գումար խնդրեց։ Ասաց, որ մոտը փող չկա ու որ պետք է բենզին լցնի։ Պայմանավորված գնի կեսը տվեցի։ Բայց ուզում էր, որ ամբողջ գումարը վճարեմ։ Այսպես սկսեցինք վիճել։ Հետո հանգստացանք։ Հասնելով Այնաբուլագ ավան՝ խնդրեցի, որ մոտենա ոչ թե այն շենքին, որտեղ ապրում էի, այլ հարևան։ Գումարի կեսը ես վարորդին վճարել էի բենզալցակայանի մոտ։ Երբ տալիս էի մնացած փողը, նա ասաց, որ մենք այլ գին էինք պայմանավորվել։ Ես զարմացա։ Ասացի՝ չէ՞ որ կեսն արդեն վճարել եմ։ Նորից սկսեցինք վիճել։ Երկուսս էլ մեքենայից դուրս եկանք։ Չէի կարող նրան ապացուցել, որ ընդամենը 15-20 րոպե առաջ գումարի կեսը վճարել եմ։ Նա զայրացավ։ Օձիքիցս բռնեց ու դեմքիս հարվածեց։ Առջևում նստած կինը մեքենայից դուրս եկավ։ Նա փորձեց հանգստացնել վարորդին։ Վարորդը վրան գոռաց ու հրամայեց մեքենան նստել։ Հավանաբար, ժամանակին զինվորական էր։ Հրամայական տոնով խոսելը նրա մոտ լավ էր ստացվում։ Կինը, հազիվ դիպչելով նրա ձեռքերին, որոնցով ինձ էր բռնել, խնդրեց բաց թողնել։ Վարորդը գոռաց նրա վրա ու նորից դեմքիս հարվածեց։ Գոռում էր ու ինձանից փող ուզում։

- Ես տեսել եմ։ Ախր նա քեզ կեսը վճարեց, ֊ ասաց կինը։

Վարորդն ինձանից պոկ եկավ ու կնոջը մազերից բռնեց։ Նրան գետնին տապալելով՝ քարշ տվեց, հետո սկսեց գազանաբար ոտքերով խփել՝ գոռալով ու հայհոյելով․

- Պոռնի՛կ, խի՞ ես իրան պաշտպանում։ Դուրդ եկել ա՞։ Պոռնի՛կ, լկտիացել ե՞ս։ Խի՞ ես նրան պաշտպանում։

Օգտվելով առիթից՝ ես փախա մթության մեջ։ Ճիշտ է, որոշ ժամանակ անց խղճի խայթ էի զգում, որ չկարողացա կնոջը ծեծից պաշտպանել, բայց այլ ելք չունեի։ Միայն մեկ անգամ հետ նայեցի։ Վարորդը դեռ շարունակում էր նրան աքացի տալ։ Տուն բարձրացա և ներսից դուռը կողպեցի։ Արագ լոգարան գնացի, սառը ջրով լվացվեցի։ Ջուր խմեցի։ Վախից անգամ լույսը չվառեցի։ Կամաց վարագույրը քաշեցի և բակ նայեցի։ Վարորդը երկար քայլում էր շենքերի արանքներով ու ինձ փնտրում։ Եթե ձեռքն ընկնեի, հնարավոր է, ինձ կսպաներ։ Նա դեռ երկար էր ինձ փնտրում շենքերի արանքներում։ Իսկ ես՝ մութ սենյակում, վարագույրի հետևից, նայում էի փողոցով անցնող մեքենաներին։ Երևի, ինձ վաղն էլ է փնտրելու։ Այդ պատճառով ես ուղիղ երեք օր տնից դուրս չեկա։

․․․ Գալյան ինձ կայարանում դիմավորեց։ Կառամատույցի վրա մենք գրկախառնվեցինք ու համբուրվեցինք։ Նայեցինք իրար։ Գալյան կայարանի մոտ էր ապրում։ Տուն ոտքով գնացինք։ Երբ Գալյան բանալին կողպեքի անցքի մեջ էր մտցնում, տանը շուն հաչաց։ Մտանք բնակարան։ Գալյան ինձ շան հետ ծանոթացրեց։ Ես Գալյային իմ նվերները հանձնեցի։ Հետո լոգարան մտա։ Տաք ջրի շիթի տակ կանգնելով՝ զգում էի, թե ինչպես է հոգնածությունս աստիճանաբար հօդս ցնդում։ Սափրվեցի։ Վրաս օծանելիք ցանեցի, մաքուր ներքնազգեստ հագա։ Ժամանակն էր հատուցում ստանալ ճանապարհին ապրածիս համար։

Լոգարանից դուրս գալով՝ տեսա, որ Գալյան՝ սեղանը գցած, ինձ է սպասում։ Ձուկ էր տապակել։ Ես ինձ առույգ և հանգիստ էի զգում։ Գինի խմեցինք։ Ձուկը շատ համեղ էր։ Շունը կանգնել էր սեղանի մոտ ու մեզ էր նայում։ Երբեմն Գալյան նրան երշիկի կտոր էր շպրտում։ Մենք քիչ էինք ուտում։ Երկուսս էլ ուզում էինք անկողին մտնել։ Վիրտուալ աշխարհում մենք արդեն ամեն ինչ պարզել էինք և այժմ շտապում էինք միաձուլվել իրականության մեջ։ Նա ինձ վրա նայեց ու աչքով արեց։ Ես էլ նրան աչքով արեցի։ Ձուկը կարելի է յուրաքանչյուր պահի ուտել։ Իսկ մենք ուզում էինք իրար ուտել։ Միաժամանակ սեղանից բարձրացանք։ Ննջասենյակ գնացինք։ Շունն ուզում էր մեր հետևից մտնել։ Գալյան դուռը փակեց ու շանը ներս չթողեց։ Շունը, որը սովոր էր յուրաքանչյուր պահի ազատ մտնել ննջասենյակ, իր բողոքն արտահայտեց՝ հաչալով։ Գալյան բարձր բղավեց։ Շունը ձայնը կտրեց։ Հասկացավ, որ եթե կա տղամարդ, շունը ննջասենյակում անելիք չունի։ Մենք հանվեցինք և պառկեցինք լայն թախտի վրա։ Առանց շտապելու, զգուշությամբ շոյում էինք իրար։ Կշտացանք։ Հետո միասին ցնցուղ ընդունելու գնացինք։ Լոգարանից դուրս գալուց հետո նորից պառկեցինք թախտի վրա։ Ես շատ երջանիկ էի։ Գալյան իմ շորերը պայուսակից հանեց ու լվաց։ Հետո համեղ սնկով ապուր պատրաստեց։ Հետո Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին ֆիլմ դիտեցինք։

Այսպես մենք տնից ուղիղ երեք օր դուրս չեկանք։ Չորրոդ օրը Գալյայի ընկերուհու հարսանիք գնացինք։ Գալյայի ընկերուհին երկրորդ անգամ էր ամուսնանում։ Ինչպես և Արթուրի գրասենյակում աշխատող աղջիկը, Գալյայի ընկերուհին առաջին ամուսնությունից երեխա ուներ։ Տղա։

․․․ Արթուրի գրասենյակում աշխատող աղջկա հարսանիքին Գալյայի ընկերուհու հարսանիքը հիշեցի։ Իսկը սլավոնական հարսանիք էր։ Այդ հարսանիքին մասնակցելով՝ համոզվեցի, որ սլավոնացիները աշխարհի ամենաուրախ ժողովուրդն են։ Գալյայի ընկերուհու՝ առաջին ամուսնությունից տղան շատ էր ուրախանում մոր նոր ամուսնությանը։ Տղան ծափ էր տալիս, երբ նորապսակները համբուրվում էին։ Գալյայի ընկերուհիներն ինձ շատ ջերմ ընդունեցին։ Կարծես, հարյուր տարի իրար ճանաչում էինք։ Հարսանիքին գեղեցիկ աղջիկներ կային։ Ամեն ինչ խառնվել էր։ Լավ խմեցինք։ Ահագին պարեցինք։ Հետո հարսանիքի բոլոր հյուրերը հերթով հարսին ու փեսային իրենց նվերները հանձնեցին։ Գալյան էլ նվիրեց՝ երկուսիս կողմից։

Մինչ կեսգիշեր հարսանիքը եռում էր։ Երբ հարսն ու փեսան մեքենա էին նստում, առաջին ամուսնությունից որդին լացեց։ Տատիկը հանգստացնում էր տղային՝ ասելով, որ արդեն մեծ է և այլևս մոր հետ մի սենյակում չի քնելու։ Երեխան դադարեց լաց լինել։ Հարսանիքից դուրս գալուց հետո մենք մինչ առավոտ զբոսնեցինք։ Առավոտյան՝ 7-ի կողմերը, Գալյայի ընկերուհու մոտ հյուր գնացինք՝ գարեջուր խմելու։ Հետո նույն տեղում պառկեցինք քնելու՝ ով որտեղ պատահի։

Առավոտյան արթնանալուց հետո գետի ափ գնացինք։ Այնտեղ էլ գարեջուր խմեցինք։ Հետո շոգեբաղնիք գնացինք, որպեսզի սպիրտը ցնդի։ Մի լավ քրտնել էի։ Գալյան ինձ մեղրով մերսում արեց։ Հետո ավելով շոգեհարեց։ Շոգեբաղնիքից հետո ինձ թռչնի պես թեթև էի զգում։ Կարծես, երկրորդ անգամ ծնված լինեի։ Ես հանդիպել էի փարթամ, առողջ, կրքոտ կնոջ։ Գիշերները մենք ինքնամոռաց միմյանց գուրգուրում էինք, իսկ առավոտները Գալյան ինձ համբույրներով արթնացնում էր։ Այդ կրքոտ կինն առավոտներն անկողնուց դուրս չէր գալիս մինչև վիտամինների իր բաժինը չստանար։ Ինչ լավ է, որ տանն ընտիր բաշկիրյան մեղր կար։ Ամեն օր վաղ առավոտյան երեք գդալ բաշկիրյան մեղր էի կուլ տալիս։ Այլապես ինձ համար հեշտ չէր լինի։ Ինձանից մի բաժին վիտամիններ ստանալուց հետո Գալյան սուրճ էր պատրաստում։ Միասին սուրճ էինք ըմպում։ Նա գնում էր աշխատանքի, իսկ ես՝ քնելու։

Ժամը մեկին արթնանում էի, ուտում և դուրս գալիս շան հետ զբոսնելու։ Շան հետ զբոսնելն այդքան էլ սրտովս չէր, պարզապես, երբ շան հետ էի, ոստիկաններն ինձ չէին մոտենում ու փաստաթղթեր չէին պահանջում։ Այդ քաղաքում շների հետ միայն տեղացիներն էին զբոսնում։ Կովկասցիները սովորաբար տանը շուն չեն պահում։ Ոստիկանությունն այդ մասին շատ լավ գիտեր։ Շունն ինձ ապահովագրում էր ոստիկանների հոգնեցնող հարցերից։ Բացի դրանից, ես հեշտությամբ ծանոթանում ու զրուցում էի աղջիկների հետ, որոնք իրենց շների հետ էին զբոսնում։ Նրանք ինձ շանս մասին հարցեր էին տալիս։ Ես ընդհանուր պատասխաններ էի տալիս։ Կամ շների մասին երբևէ լսած կամ կարդացած պատմություններ պատմում։ Գալյայի շունն ամեն անգամ զբոսանքի գնալուց ուրախանում էր։ Երբ ուշ էի արթնանում, շունն ինձ հաչոցով էր արթնացնում։ Մի անգամ այնքան ջղայնացա, որ թեթևակի խփեցի նրան։ Թեթևակի։ Երբ Գալյան երեկոյան տուն եկավ, շունը գանգատվեց, որ խփել եմ։ Գալյան շատ բարկացավ։ Պարսավեց ինձ։ Ասաց, որ անկախ անձից, բոլոր կովկասցիները գազաններ են։ Անգամ գրողները։ Նրա պարսավանքից հոգնած՝ ես շնից ներողություն խնդրեցի։ Եվ այսպիսով բոլորս հաշտվեցինք։ Երեկոյան 6-ին, 6-անց կես տուն էի վերադառնում։ 7-ին Գալյան վերադառնում էր աշխատանքից։ Մենք սուրճ էինք խմում ու մտնում անկողին։ Հետո ռեստորան կամ կինո էինք գնում։ Այսպես ես երջանիկ ապրեցի 40 օր, 40 գիշեր։ Ոչ բոլորին է բախտ վիճակվում 40 օր ու գիշեր երջանկության մեջ ապրել։ Հետո Գալյան արձակուրդ գնաց՝ Կ․ քաղաք։ Իսկ ես Բաքու վերադարձա։ Մենք այլևս չենք հանդիպել։

- Երբ հարսանիքից դուրս եկանք, արդեն մթնել էր։ Արմենը, Արթուրը և ես մեքենա նստեցինք ու ճամբար եկանք։ Երիտասարդները բեմահարթակում պարում էին։ Ոմանք նստած էին բեմի մոտ՝ աստիճանների վրա, ու գարեջուր էին խմում։ Դպրոցականներն էլ նայում էին պարողներին։ Ես և Արթուրը նստեցինք մեծերի համար նախատեսված մեքենայի հետևի նստատեղին։ Մի կին՝ Լ․ անունով, մոտեցավ մեզ ու ասաց․ «Ոչ մի տեղ մի գնացեք, սպասեք ինձ։ Հինգ րոպեից կվերադառնամ»։

Լ․֊ն մոտ 50-55 տարեկան կին է։ Բժիշկ է։ Նրա ամուսինը պատերազմում է եղել։ Նրանց տան վրա ընկած նռնակը վիրավորել է իրեն և դստերը։ Լ․֊ն ճաշակով է հագնվում։ Օրը երեք անգամ փոխում է զգեստը։ Շատ ցածր ձայնով է խոսում։ Իր յուրաքանչյուր շարժումով ցանկանում է ի ցույց դնել իր ազնվական էությունը։ Նրա նախասիրած գրողը Տուրգենևն է։ Լ․-ն մոտ տասը րոպեից վերադարձավ։ Նրա ձեռքերում կար շոկոլադ, լիկյորի շիշ ու երեք փոքր բաժակ։ Զգեստը փոխել էր։ Տաբատ, սպիտակ շապիկ էր հագել, անգամ տեղին էր համարել ականջներին ինչ֊որ թռչնի փետուրներից ականջօղեր դնել։ Լ․֊ն լիկյորի շիշն ու բաժակները սեղանին դրեց։ Շոկոլադե սալիկը բացեց։

- Եթե քսան տարով երիտասարդ լինեի, գիտե՞ք՝ ինչ կանեի այս ճամբարում։ Այսօր այն օրն է, երբ ես կորցրեցի ինձ համար ամենաթանկ մարդկանցից մեկին։ Եկե՛ք այս լիկյորով խմենք նրա կենացը։ Մի՛ հարցրեք՝ ով է նա։ Չեմ ասի։ Նա ինձ համար շատ թանկ էր։

Լ.-ն լիկյորը բաժակների մեջ լցրեց։ Բաժակները չրխկացրինք։ Այդ պահին Լ․֊ի աղջիկը նրան պատշգամբից կանչեց։ Լ․֊ն բաժակը սեղանին դրեց ու դեպի ճամբարի մասնաշենք գնաց։ Իսկ մենք, նրան չսպասելով, բաժակները չրխկացրինք ու խմեցինք։ Լ․֊ին երկրորդ անգամ էլ չհաջողվեց իր մտերիմ մարդու կենացը խմել։ Հեռախոսը զանգեց։ Լ․֊ն բաժակը սեղանին դրեց ու նայեց հեռախոսահամարին։ Չգիտեմ՝ զանգողն ով էր, բայց կարևոր մարդ էր։ Լ․֊ն զանգին պատասխանեց, բայց հանգիստ խոսել չկարողացավ։ Երաժշտությունը, աղմուկը թույլ չէին տալիս զանգողի բառերը հասկանալ։ Լ․֊ն հեռախոսն ականջին սեղմեց ու արագ քայլերով անտառի կողմ գնաց։ Եթե կարողանար՝ կվազեր։ Վազել նրան թույլ չէր տալիս ազնվականությունը։

Լ․֊ն տեսադաշտից կորավ։ Մենք ծիծաղեցինք։ Բաժակները չրխկացրինք ու խմեցինք։ Վրայից սև շոկոլադ կերանք։ Արմենին հարցրեցի․

- Հետաքրքիր է՝ ո՞վ է այդ թանկ մարդը։

- Կարծես՝ նրա սիրած մարդն էր։ Մի 20 տարի առաջ։

- Ընտիր լիկյոր է։

- Հա, խոսք չկա։

- Երևի` նվեր է։

- Հնարավոր է։ Լ․֊ն ուզում էր մեզ հետ լիկյոր խմել։ Կարող է՝ նրա մոտ այդ օրը ոչ ոք էլ չի մահացել։ Պարզապես հորինել է։

- Նման բան հնարավոր չէ հորինել։

- Օրը հինգ անգամ զգեստ փոխող կանանց համար ամեն ինչ հնարավոր է։ Նա սպասում էր, որ մենք հարցնենք՝ ով էր նրա համար այդ թանկ տղամարդը։ Բայց ես չեմ հարցնի։ Դու էլ մի հարցրու։ Ինչների՞ս է պետք։ Մեկ էլ սկսի լացել, հանգստացնելու հավես չկա։

Լ․-ն, ժպտալով, մեզ մոտ էր վերադառնում։ Մենք մեր զրույցն ավարտեցինք։ Լ․֊ն ասաց․

- Տղաներ, ներողություն եմ խնդրում։ Ընկերս էր զանգում։ Ամեն անգամ այդ օրը զանգում ու սփոփում է ինձ։ Այս անգամ տասներկուսից ուղիղ հինգ րոպե առաջ զանգեց։ Սպասում էի նրա զանգին։ Գիտեի, որ անպայման կզանգի ու կսփոփի։ Շատ հավատարիմ ընկեր է։

Լ․֊ն լիկյորը բաժակի մեջ լցրեց։ Բեմահարթակում պարողների վրա նայեց ու ասաց․

- Եթե 20 տարով երիտասարդ լինեի, գիտե՞ք՝ ինչ կանեի։

- Ի՞նչ կանեիք,֊ հարցրեցի։

- Այս ճամբարում բոլորն ինձ կսիրահարվեին։ Ամեն օր ձեզանից մեկն ինձ սեր կխոստովաներ․․․ Տղաներ, այսօր այն օրն է, երբ ես ինձ համար թանկ մարդու եմ կորցրել։ Եկեք այդ լիկյորով նրա կենացը խմենք։ Մի՛ հարցրեք՝ ով է։ Չեմ ասի։ Ինձ համար շատ թանկ մարդ էր։

Բաժակները չրխկացրինք։ Լ․֊ին կրկին չհաջողվեց իր համար թանկ մարդու կենացը խմել։ Հարսանիքից հարբած, ուրախ ու առույգ վերադարձած Արթուրն անսպասելիորեն Լ․֊ին հետևից գրկեց։ Լ․֊ն ստիպված եղավ բաժակը սեղանին դնել, որպեսզի լիկյորը չթափվի։ Արթուրն անդադար հաճոյախոսում էր, գովաբանում Լ․֊ին։ Լ․֊ն այդ գովասանքներից հալչում էր։ Սկսեց սեթևեթել։ Եթե Արթուրը գովասանքների չափաբաժինն ավելացներ, երևի, Լ․֊ն ամբողջությամբ կհալչեր։ Արթուրը Լ․֊ի թևը մտավ ու նրան դեպի մասնաշենք ուղեկցեց։ Արմենը ծիծաղեց։ Մենք լիկյոր խմեցինք։ Վրայից սև շոկոլադ կերանք։ Լ․֊ն իր համար թանկ մարդու համար մի գրամ լիկյոր անգամ չկարողացավ խմել։

Ում հետ չի պատահում։ Նման բաներ ինձ հետ էլ են պատահել։ Մի աղջիկ ինձ իր տուն էր հրավիրել։ Աղջիկը «Նարիմանով» կայարանի մոտ մեկ սենյականոց բնակարանում էր ապրում։ Երբ եկա, ամեն ինչ արդեն պատրաստ էր։ Սեղան նստեցինք։ Գինի խմեցինք։

Աղջիկը լանջաբացվածքով խալաթ էր հագել։ Երբ կնոջ վրա դժվարությամբ հանվող զգեստ է, դա բարդացնում է գործը։ Որոշ կանայք դիտմամբ են դժվարությամբ հանվող զգեստ հագնում, որպեսզի հանվելու ժամանակ հիմարություններ խոսեն։ Իսկ խալաթը շատ հարմար էր։ Բացի դրանից, դա ազդանշան էր։ Խալաթն ինձ համարձակություն է հաղորդում։ Մենք գինի խմեցինք ու նստեցինք դիվանի վրա։ Աղջիկը սկսեց իր կյանքից պատմել։ Գլուխս նրա գոգը դրեցի։ Երբեմն հարցեր էի տալիս, որպեսզի ցույց տամ, որ լսում եմ նրան։ Գլուխս բարձրացրեցի, ու սկսեցինք համբուրվել։ Կրծքին դիպչեցի, և այդ պահին դուռը ծեծեցին։ Աղջիկը տեղից բարձրացավ։ Իրեն կարգի հրավիրեց ու դուռը բացեց։ Գազի մարդն էր։ Ինչ֊որ բան ասաց, ինչ֊որ բանի մասին պատմեց։ Խորհուրդ տվեց։ Սենյակ մտավ ու գազօջախը զննեց։ Ինչ֊որ հիմարություններ էլ դուրս տվեց ու գնաց։ Մենք նորից սկսեցինք համբուրվել։ Քաղաքավարության կանոններն ինձ թույլ չէին տալիս նրան անմիջապես մերկացնել։ Ստիպված էի համբուրվել։ Այն պահին, երբ նրա կրծքին դիպչեցի, դուռը կրկին ծեծեցին։ Այս անգամ հարևանությամբ բնակվող ուսանողուհին էր։ Եկել էր կաթսա խնդրելու։ Կաթսան վերցրեց ու գնաց։ Նորից սկսեցինք համբուրվել։ Համբուրվում, համբուրվում, համբուրվում էինք․․․ Համբերությանս աստիճանն արդեն ցուցաբերել էի։ Արդեն իրավունք ունեի նրա կրծքին դիպչելու։ Հենց փորձեցի, նորից դռան թխկոց լսվեց։ Իրար նայեցինք։ Նման զավեշտական տեսարաններ ֆրանսիական ֆիլմերում են հանդիպում։ Պայմանականություն, որը վերածվում է իրականության․ այդպես է դա կոչվում։ Նման պահեր ինձ վրա հետևյալ կերպ են ազդում․ 1. Ծիծաղում եմ․ 2. Բարկանում եմ․ 3. Հանձնվում եմ։

Այս անգամ դուռը ծեծողները քրիստոնյա միսիոներներ էին։ Նրանք, տներով շրջելով, կրոնական գրականություն էին բաժանում։ Տղան ու աղջիկը գորովալից դեմքերով պատմում էին այդ գրքերի մասին։ Ուրիշ անգամ նրանց հետ կզրուցեի։ Կարելի էր նաև թեյ հյուրասիրել։ Բայց նման հանգամանքներում ես ի վիճակի չէի լսելու վերին օգնության մասին նրանց դասախոսությունները։ Իսկ միսիոներները, քաղցր ձայնով մեծախոսելով, փորձում էին մեր մեջ հետաքրքրություն արթնացնել։ Մի կերպ նրանց ճանապարհեցինք։ Նստեցինք դիվանին։ Կարծես, անհայտ մի ուժ ծիծաղում էր մեզ վրա․ «Այսօր ձեզ չի հաջողվի սիրով զբաղվել»։

Սկսեցինք համբուրվել։ Զգուշորեն, սրտատրոփ։ Արդեն համակերպվել էինք մեր ճակատագրի հետ։ Կարող էի միանգամից գործի անցնել։ Բայց դա այդքան էլ լավ չէր լինի։ Մարդը ջանք է թափել, սեղան է գցել։ Խալաթ է հագել։ Տունը կարգի բերել։ Գինի առել։ Ուրեմն՝ ամեն ինչ պետք է կիրթ ձևով լիներ։ Իսկ ի՞նչ անել, եթե թույլ չեն տալիս ամեն ինչ կիրթ ձևով անել։ Ժամը եկավ։ Կարող էի նրա կրծքին դիպչել։ Երբ դա արեցի, դուռը նորից ծեծեցին։ Այս անգամ գնչուհիներ էին։ Ուզում էին բախտ նայել։ Շատ ջղայնացա, գնացի խոհանոց և, դանակ վերցնելով, գնչուհիների վրա գնացի՝ հայհոյելով նրանց։ Գնչուհիները վախեցած փախան։

Սիգարետ կպցրեցի։ Աղջիկը նույնպես։ Լուռ ծխում էինք։ Գինին ցնդել էր։ Երկուսս էլ շփոթված էինք։ Կարող էինք ռոմանտիկ օր անցկացնել, բայց չստացվեց։ Նստեցինք դիվանին։ Այս անգամ նա սկսեց ինձ համբուրել։ Ուզում էր շփոթությունը թուլացնել։ Անհայտ մի ուժ ծիծաղում էր մեզ վրա․ «Այսօր ձեզ չի հաջողվի սիրով զբաղվել»։ Կինը վերնաշապիկիս կոճակներն արձակեց և ձեռքի ափը կրծքավանդակիս մազածածկույթի վրայով անցկացրեց։ Հորիցս երեք բան եմ ժառանգել․ 1. Ցածր հասակ․ 2. Մազոտ մարմին․ 3. Հարբուխը ծանր տանելը։

Աղջիկը չէր ցանկանում ենթարկվել իրավիճակին։ Նա շոյում էր հորիցս ժառանգած մազածածկույթս։ Իսկ ես մի քիչ հորս մասին սկսեցի մտածել։ Հետաքրքիր է՝ նա ինչպե՞ս կվարվեր նման իրավիճակում։ Կմնա՞ր, թե՞ կհեռանար։ Իսկ այս աղջիկն ինչպե՞ս կվարվեր։ Ավելի լավ է նրանից հարցնել։

- Իմ տեղը դու կմնայի՞ր, թե՞ կհեռանայիր։

- Ես կմնայի։

Մենք սկսեցինք կատաղի համբուրվել։ Շրթունքները սկսեցին մղկտալ։ Բայց նրա կրծքին մոտենալ վախենում էի։ Թվում էր՝ նրա կրծքի ու տան դռան միջև ինչ֊որ անտեսանելի կապ կար։ Բավական էր՝ նրա կրծքին դիպչեի, դուռն անմիջապես ծեծում էին։ Վախվխելով, նրբանկատորեն ափս նրա կրծքին դրեցի։ Հա սպասում էի, որ դուռը կծեծեն։ Բայց ոչ՝ վտանգն անցավ։ Դուռը չծեծեցին։ Համարձակությունս հավաքեցի։ Դուռը լռում էր։ Ավելի համարձակորեն գործի անցա։ Այո, դուռն այդպես էլ չծեծեցին, բայց փոխարենը զգեստապահարանից մի մեծ կապիկ խաղալիք գետնին ընկավ։ Սենյակի մեջտեղում անսպասելիորեն գետնին ընկած խաղալիքն ինձ շատ վախեցրեց։ Բարձրացա ու ոտքով հարվածեցի կապիկին։ Հայհոյեցի միսիոներներին, գազի մարդուն, ուսանողուհուն, գնչուհուն։ Սիգարետ կպցրեցի։

Պայմանականության՝ իրականության վերածվելն իր պտուղները տվեց։ Ես ծիծաղեցի, ուժեղ բարկացա և հանձնվեցի։

- Ես գնամ։

- Գնա՛։

Խղճացի նրան։ Մարդը ջանք է թափել, սեղան է գցել։ Խալաթ է հագել։ Տունը կարգի բերել։ Գինի առել։ Մենք պետք է միասին ռոմանտիկ օր անցկացնեինք։ Բայց ի՞նչ անել, եթե չի ստացվում։ Դռան մոտ կանգնած՝ իրար էինք նայում։ Քաղաքավարության համար նրան գրկեցի։ Մազերը շոյեցի։ Պարանոցը համբուրեցի։ Քաղաքավարության համար մի երկու սփոփող բառ ասացի։ Նա էլ ինձ մի երկու սփոփող բառ ասաց, պարանոցս համբուրեց։ Այսպես, համբուրվելով, դիվանի մոտ գնացինք։ Նստեցինք։ Խալաթի գոտին արձակեցի․․․ Բարձրացա ու կտրուկ հանվեցի։ Բանակում ծառայության 4 տարին, 6 ամիսն իրենց գործն արել էին։ Քչերն ինձ հետ կարող էին մրցակցել արագ հանվելու գործում։ Աղջիկն էլ ներքնազգեստը հանեց։ Անիծվի՛ ռոմանտիկան։ Պրոլետարիատն՝ ուր, ռոմանտիկան՝ ուր։ Աղջիկը պառկեց դիվանին։ Ես նրա վրա պառկեցի։ Մեզ վրա ծիծաղող անհայտ ուժի՝ «Այսօր ձեզ չի հաջողվի սիրով զբաղվել», նկատմամբ հաղթանակին 10-15 րոպե էր մնացել։ Աղջիկը ոտքերը բացեց։ Հենց ուզում էին սկսել, փողոցից սարսափելի ձայն լսվեց։ Մենք չկարողացանք անհայտ ուժի նկատմամբ հաղթանակ տանել։ Փողոցում երեխաներ էին բղավում, կանայք էին ճչում։ Բարձրացա, մերկ մոտեցա պատուհանին, վարագույրները մի կողմ քաշեցի։ Երկու մեքենաներ էին իրար մեջ մխրճվել։ Մեքենաներից մեկում կին ու երեխաներ կային։ Մեքենաները ահագին ճխլտվել էին։ Բոլորը՝ երեխաներ, կանայք, տղամարդիկ, վազում էին դեպքի վայր։ Բոլորը գոռում էին, խորհուրդներ էին տալիս, ուզում էին ճխլտված մեքենայի դուռը բացել։ Աղջիկն էլ դիվանից բարձրացավ ու պատուհանին մոտեցավ։ Վարագույրի հետևում թաքնվելով՝ նայում էինք գոռացող մարդկանց։ Դեպքի վայր հասավ ճանապարհային ոստիկանությունը։ Հետո «Շտապ օգնության» մեքենան եկավ։ Ծռմռված մեքենայի դուռը կտրելով՝ վարորդին դուրս հանեցին։ Մարդիկ բարձր գոռում էին։ Կարծես թե, վարորդն արդեն մահացած էր։ Մենք ուզում էինք ռոմանտիկ օր անցկացնել։ Եվ ահա թե ուր հասանք։ «Այսօր ձեզ չի հաջողվի սիրով զբաղվել» ճչացող ուժը թույլ չտվեց մեզ անել դա։ Պատուհանից հեռացա ու դանդաղ հագնվեցի։ Սիգարետ կպցրեցի։ Աղջիկը՝ դիվանին մերկ նստած, արդեն ծխում էր։ Այնքան հիասթափված էինք, որ այլևս մերկությունից չէինք ամաչում։

- Ես գնամ։

- Գնա՛։

․․․Երաժշտությունն անջատեցին։ Երեխաները գնացին մասնաշենք՝ քնելու։ Լ․ խանումի բաժակի լիկյորը երկուսիս մեջ կիսեցինք ու խմեցինք։ Ճամբարի վրա լռություն էր իջել։ Պատշգամբում երկու երիտասարդներ կանգնած ծխում էին։ Վերջացնելով՝ ծխուկները ներքև նետեցին։ Ինչ֊որ մեկն անմիջապես գոռաց նրանց վրա։ Լողավազանի մոտ շարժվեցինք։ Աղբյուրի ջրով լվացվեցի։ Վարորդ Արթուրը՝ լողավազանի մի կողմում պառկած, գարեջուր էր խմում։ Մեքենայի լուսարձակներն արտացոլվում էին ջրում։ Վարորդ Արթուրը գարեջրի շշերը աղբյուրի ջրի տակ դրեց, որը լողավազան էր հոսում։ Մեզ գարեջուր առաջարկեց։ Հարսանիքին գինի էի խմել, հետո՝ լիկյոր։ Գարեջուր էլ խմեի, խելքս կկորցնեի։ Երեք տարբեր խմիչք խառնելը վտանգավոր է։ Արմենն էլ գարեջրից հրաժարվեց։ Վարորդ Արթուրը սկսեց բանակի մասին իր հուշերից պատմել։ Բանակում ծառայությունն իմ ամենաատելի թեմաներից է։ Որքան փորձեցի թեման փոխել, Արթուրը չհասկացավ։ Նա կանգ չէր առնում։

- Ինձ թվում է՝ ես շատ երկար եմ ապրում։ Շատ եմ ծերացել։ Շատ եմ հոգնել։

- Խնդրում եմ, էլ մի՛ պատմիր, ֊ Արթուրին ասաց Արմենը։

Մի քիչ ձանձրացել էի։ Թափառող շունը հոտոտում էր լողավազանի մի եզրում դրված աղբամանը։ Աղբամանում թառամած ծաղիկներ էին ու կարմիր կրծկալ։

Աղբյուրի ջրի տակից սառը շշերից մեկը վերցրեցի ու խմեցի։ Հետո հանվեցի, լողավազան մտա։ Գարեջրի շիշն արթնացրեց մարմնումս ննջող ողջ ալկոհոլը։ Գլուխս սկսեց պտտվել։ Ջրի սառնությունը չէի զգում։ «Ա» տառով սկսվող անուններով երկու մարդիկ նայում էին՝ ինչպես եմ լողավազանի սառը ջրում լողում։ Գլխով ջրի մեջ էի սուզվում, պղպջակներ արձակելով, հետո, ափերիս մեջ ջուր հավաքելով, կատաղաբար դեմքիս էի ցփնում։

- Դուրս արի։ Ջուրը սառն է, կհիվանդանաս։

Արմենն էլ նույն բանն ասաց։

- Չի կարելի երկար ջրում մնալ։ Ցուրտ է։ Հիմա խմած ես, չես զգում։ Վաղը ամբողջ մարմինդ ջարդրտվելու է։

Իսկ ինձ կայֆ էր։ Ջրի սառնությունն ընդհանրապես չէի զգում։ Իրականում ջուրը հիասքանչ էր։ Երկնքին նայեցի։ Խոնավությունից ուռած, մի մեծ պաղպաղակ հիշեցնող ամպերը սահում էին գետնից ոչ շատ բարձր։ Ձեռքս պարզելով՝ կարող էի հասնել դրանց։ Հանկարծակի մոլեգնած կայծակն ուռած ամպը կտոր֊կտոր արեց։ Պատառոտված ամպից սկսեց անձրև տեղալ։ Կյանքումս նման խոշոր կաթիլներ չէի տեսել։ Բերանս բացեցի ու անձրևի կաթիլները կուլ տվեցի։ Անձրևն ինձ միանգամից ուրախությամբ լցրեց։ Մինչև վիզս ջրի մեջ էի։ Իսկ գլխիս անձրևի խոշոր կաթիլներ էին ընկնում։ Ինձ շատ երջանիկ էի զգում։

Մի անգամ տղաների հետ քաղաքից դուրս էինք գնացել՝ ման գալու։ Բավական շատ գումար ունեինք։ Լեռան ստորոտին մի ռեստորանում նստեցինք։ Խաշած ու տապակած հավ, ձկան խորոված, միրգ, օղի պատվիրեցինք։ Մատուցողը մաքուր հոնի օղի բերեց։ Մաքուր օդն ախորժակ էր բացում։ Շատ խմեցինք։ Շատ կերանք։ Անեկդոտներ պատմեցինք։ Բանաստեղծություններ արտասանեցինք։ Մեկը մեկիս չէինք նեղացնում։ Բոլորը լավ տրամադրություն ունեին։ Մինչև գիշերվա մեկը խմեցինք։ Ռեստորանից դուրս գալով՝ ճանապարհով իջանք։ Երգեր էինք երգում։ Հետո տղաներից մեկը՝ Ա․֊ն, տաբատը հանեց ու ճանապարհի մեջտեղում բնական կարիքը հոգաց։ Մենք ազատ էինք, լավ տրամադրություն ունեինք։ Հանկարծակի ես գրող Համիդ Հերիսչիից հարցրեցի․ «Համիդ, ի՞նչ ես կարծում՝ երջանկությունն ի՞նչ է»։

Պատասխանը չուշացավ։ Համիդն ասաց․ «Երջանկությունն այս ճանապարհն է։ Երջանկությունն այս երգերն են, որոնք մենք երգում ենք։ Ճանապարհի վրա իր կարիքը հոգացած Ա․֊ն նույնպես երջանկություն է։ Այ, այս օդը։ Երկնքի աստղերը։ Ահա թե որն է երջանկությունը»։

Համիդը դա այնքան վստահ ասաց, որ նրա խոքերից հետո ես ինձ երջանիկ զգացի։ Նրա խոսքերը և ոչ մի վայրկյան ինձ ծամծմված չթվացին։ Չնայած, եթե նույնը հեռուստացույցի էկրանից մի ծեր պոետ ասեր, ես նրա վրա մի լավ կծիծաղեի․․․

Անձրևի խոշոր կաթիլների տակ կանգնած՝ ինձ շատ երջանիկ էի զգում։ Արմենն ու Արթուրը հերթով պահանջում էին, որ լողավազանից դուրս գամ։ Նրանք էլ անձրևի տակ թրջվել էին։ Երկուսի ձեռքում գարեջրի մեկական շիշ կար։

Արթուր վարորդը մեքենան լողավազանին մոտեցրեց։ Լուսարձակների լույսի տակ լողավազանի ջրի մեջ թափվող կաթիլները աննկարագրելի գեղեցիկ էին թվում։ Այդ տեսարանից ոգեշնչված՝ ես բարձր, ամբողջ ձայնովս գոռացի։ Ես չէի մրսում։ Անընդհատ գոռում էի։ Աղջիկները, գիշերվա կեսին գոռոց լսելով, սկսեցին պատշգամբներից դուրս նայել։ Ոմանք ինձ՝ ուժեղ անձրևի տակ լողավազանում գոռացող մարդու վրա պատուհաններից էին նայում։ Ես նրանց գոռում էի, որ իջնեն, կանչում էի լողավազանում լողալու։

Վարորդ Արթուրն ինձ նորից խնդրեց․

- Դո՛ւրս արի։ Ցուրտ է։ Կհիվանդանաս։

- Ես չեմ մրսում։ Ինձ շատ լավ է։ Հավատա, ընդհանրապես չեմ մրսում։

Արմենը նրա հետ համաձայնեց․

- Դու խմած ես։ Ցուրտը չես զգում։ Կհիվանդանաս։

Չէի ուզում լողավազանից դուրս գալ։ Պատշգամբներից ու պատուհաններից ինձ վրա նայող աղջիկներին կանչում էի իջնել ու լողավազանում լողալ, անձրևի տակ քայլել։ Այնքան հարբած էի, որ ո՛չ սառը ջուրը, ո՛չ անձրևն ի վիճակի չէին սթափեցնել ինձ։ Մարդ կյանքում միայն 10-15 անգամ կարող է այդ աստիճան հարբած լինել։ Ո՛չ Արմենը, ո՛չ վարորդ Արթուրն ինձ չէին կարող համոզել։ Լողավազանի եզրին հայտնվեց թիկնապահն ու ինձ խնդրեց ջրից դուրս գալ։

Ասացի, որ հինգ րոպեից դուրս կգամ։ Արմենը պատշգամբներից նայող աղջիկներին հայերենով ինչ֊որ բան ասաց։ Աղջիկներից մեկը սենյակ մտավ ու այնտեղից սրբիչը ձեռքին՝ դուրս եկավ։ Սրբիչը ներքև շպրտեց։ Արմենն այն հազիվ բռնեց։ Թիկնապահն ասաց․

- Դուրս եկեք ջրից։ Մենք ձեր անվտանգության համար պատասխանատվություն ենք կրում։ Ավելորդ խնդիրներ մի՛ ստեղծեք։

Մոտեցա լողավազանի եզրին։ Լուսարձակների լույսը վրաս էր ընկնում․ հրվելով ջրից դուրս եկա։ Ջուրը կիսավարտիքս վրայիցս քաշեց։ Չէի կարող ոչ լողավազան վերադառնալ, ոչ լողավազանից դուրս գալ։ Հետևից ընկնող լույսը կարծես սառեցրել էր ինձ։ Կարծես նկարվելուց լինեի։ Թիկնապահն ինձ օգնեց ջրից դուրս գալ։ Կիսավարտիքս քաշեցի։ Իմ թրջված հագուստը լողավազանի մոտ էր մնացել։ Թիկնապահն ինձ իմ սենյակ ուղեկցեց։

- Հագուստս ներքևում է մնացել։

- Մի՛ անհանգստացիր։ Ոչ ոք չի գողանա, ֊ պատասխանեց թիկնապահը։

Դուռը փակեցի ու մթության մեջ սիգարետ կպցրեցի։ Մերկ անկողին մտա ու մինչև կեսօր քնեցի։

***

Երկու գդալ մեղր կուլ տվեցի ու դուրս եկա։ Երեխաներն ինձ լողավազանի մոտ էին սպասում։ Ես նրանց պետք է պատերազմական գրականության, պատերազմի սարսափների մասին պատմեի։ Ոմանք պառկած էին խոտին։ Մյուսները նստած էին երկաթե խողովակի վրա։ Անուշը նստած էր լողավազանի եզրին ու ոտքերը ջրի մեջ թափահարում էր։ Նա այնքան գեղեցիկ էր թմբլիկ ոտքերով ջրի մեջ խաղում, որ ես վախեցա։ Նրա ոտքերը կարծես գեղեցիկ ձկներ լինեին։ Ինձ թվաց, որ նրա ոտքերը կարող են ձկներ դառնալ ու լողալով հեռանալ։ Երկու օր էր՝ սենյակիցս դուրս չէի եկել։ Ուտելիքս բերում էին։ Անուշն ինձ վրա նայեց ու գլուխը թափահարեց։ Նա կարծես ամաչում էր երկու օր առաջ լողավազանում իմ պահվածքի համար։ Իսկ, գուցե, նա ինձ խղճում էր, որովհետև այդ օրը ես խմել-ջնջվել էի։ Անուշը շորտերով էր։ Ես կարող էի ժամերով կանգնած նայել՝ ինչպես է նա գեղեցիկ ձկներ հիշեցնող ոտքերով ջրի մեջ խաղում։ Այդ ոտքերը ստեղծված էին ջրում խաղալու, ցողով պատված բացատներով քայլելու համար։ Լողավազանի եզրին նստած ու զուլալ ջրում ոտքերով խաղացող Անուշը նման էր ջրից դուրս եկած ջրահարսի։ Չեմ կարողանում այդ պատկերը մոռանալ։ Բազմաթիվ անգամներ եմ հիշել ու, երևի, դեռ բազմաթիվ անգամներ հիշելու եմ։

Ինձ տեսնելով՝ երեխաները շուրջս հավաքվեցին։ Աղջիկներն ինչ֊որ բան էին փսփսում, տղաները խորամանկորեն քթի տակ ծիծաղում էին։ Ինչպես արդեն ասել եմ, ես նրանց պետք է պատերազմական գրականության, պատերազմի սարսափների մասին պատմեի։ Այն ամենից հետո, ինչ ես երկու օր առաջ արել եմ լողավազանում, դժվար էր լուրջ և հանդիսավոր տեսք ընդունել։

Ես նրանց խորհուրդ տվեցի հետևյալ ստեղծագործությունները կարդալ․

Ա․Բարբյուս - «Կրակը» վեպը,

Է․Հեմինգուեյ - «Հրաժեշտ զենքին» վեպը,

Է․Մ․Ռեմարկ - «Արևմտյան ռազմաճակատում անփոփոխ է» վեպը,

Ռ․Օլդինգթոն - «Հերոսի մահը» վեպը,

Մ․Շոլոխով - «Խաղաղ Դոնը» էպոպեան։

Գրականությունն էլ ինձ օգնության հասավ։ Ես, ինչպես կարողացա, թվարկված ստեղծագործությունների մասին պատմեցի։ Արթուրի գրասենյակից աղջկա հետ ամուսնացած հոլանդացին ինձ շարունակ լուսանկարում էր։ Երեխաները, փորձելով ի ցույց դնել իրենք գիտելիքները, սկսեցին հարցեր տալ և դրանով խնդիրս հեշտացրեցին։ Չնայած հարցերն անբովանդակ էին, նրանք, միևնույն է, զրույցի համար պայմաններ էին ստեղծում։ Պատերազմական գրականության մասին պատմելու խնդիրը մի կերպ գլուխ բերեցի։ Հիմա պետք էր պատմել մեր պատերազմի մասին, այն սարսափների, որոնց ես բախվել եմ։ Դա անիրագործելի էր։ Չգիտեի՝ ինչից սկսել։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա չի ստացվում գրել, այն ժամանակ չէի կարող խոսել այդ մասին։ Չափազանց ծանր վիճակում էի հայտնվել։ Ումի՞ց սկսել։ Ինչի՞ց սկսել։ Ինչպե՞ս սկսել։ Լողավազանի շուրջ պտտվող մի մեղու ինձ մոտ եկավ։ Դրանով իսկ ինձ օգնության հասավ։ Մեղուն ինձ մի արտասովոր դեպքի մասին հիշեցրեց։

Հայկական ռումբերից մեկը մեր թաղամասում ապրող Օ․ քեռիի բակ էր ընկել։ Նա չորս որդի ուներ։ Ռուսաստանում ծառայելուց հետո նրա որդիները տուն չվերադարձան։ Չորսն էլ, ռուս աղջիկների հետ ամուսնանալով, մնացին այն քաղաքներում, որտեղ ծառայել են։ Տղամարդն անընդհատ բողոքում էր․ «Ռուս աղջիկներն ինձ առանց որդիների թողեցին»։ Նա մեծ տուն ուներ, լավ բակ։ Նրա բակը մյուսներից տարբերվում էր կոկիկությամբ, բարեկարգվածությամբ։ Երբ առավոտ կանուխ դպրոց էինք գնում, Օ․ քեռին՝ սեփական բակից քաղած մի փունջ ծաղիկներ ձեռքին, իր տան մոտ մեզ էր սպասում։ Նա ծաղիկները մեզ էր տալիս, որպեսզի դպրոց տանենք ու ուսուցիչներին նվիրենք։ Նրա բակում շատ ծաղիկներ էին աճում։ Տեսակ֊տեսակ։ Իսկ մենք՝ սրիկաներս, Օ․ քեռիից ծաղիկները վերցնում ու իբր տանում էինք ուսուցիչներին։ Բայց իրականում ծաղիկները տեղ չէին հասնում։ Ճանապարհին մենք դրանք գզգզում էինք, փնջերը բացում էինք, ծաղկաթերթերը պոկում ու մի մասը ծամում ու թքում։

Օ․ քեռին մեղուներ էր պահում։ Հայկական ռումբերից մեկը Օ․ քեռիի բակ էր ընկել ու ոչնչացրել փեթակները։ Վախեցած ու կատաղած մեղուները, փեթակներից դուրս գալով, ամբողջ թաղամասով մեկ ցրվել էին։ Այդ օրը մայրս մուրաբա էր եփում։ Երբ ռումբը պայթեց, մենք վազեցինք ու նկուղում թաքնվեցինք։ Կարծում էինք՝ նկուղը մեզ մահից կփրկի։ Մուրաբան կափարիչով փակելու հնարավորություն այլևս չունեինք։ Մայրս եփած մուրաբայով թասը մեր փոքրիկ տան բակում էր թողել։ Այդ օրը հայերը շատ չէին կրակում։ Այնուամենայնիվ, մենք վախենում էինք նկուղից դուրս գալ։ Երբ դուրս եկանք, մի տարօրինակ տեսարանի ականատես դարձանք։ Օ․ քեռիի մեղուները դեռ պտտվում էին մեր բակում։ Կատաղած մեղուները մորս պատրաստած ողջ մուրաբան կերել էին։ Թասը մաքուր էր, ասես այն լպստած լինեին։ Անգամ ամենամոլի տանտիրուհին այսքան մաքուր չէր լվանա։ Տարօրինակ բան է պատերազմը։ Եթե այս ամենն այլ ժամանակ պատահեր, այսինքն՝ եթե խաղաղ ժամանակ ապրեինք, ու եթե Օ․ քեռիի մեղուները մորս ողջ մուրաբան ուտեին, մայրս, անիծելով ու հայհոյելով, կգնար Օ․ քեռիի տուն ու տեղում նրան կխեղդեր։ Բայց հիմա մայրս նայեց մեղուների մաքրած թասին, նայեց ու, բակի աթոռակի վրա նստելով, սկսեց լացել։

Ես այդ պատմությունը երեխաներին պատմեցի, բայց, ինչպես և ենթադրում էի, նրանցից ոչ ոք այս ամենի ողբերգականության ապրումը չունեցավ։ Ինձ հետաքրքրությամբ լսող երեխաները սկսեցին ժպտալ։ Պատերազմին դա հատուկ է։ Իրադարձությունը, որը քեզ ժամանակին սարսափեցրել է, այլ մարդկանց մեջ միայն ռոմանտիկ զգացումներ է արթնացնում։ Նրանից հետո, երբ այդ դեպքի մասին պատմեցի, իմ հին հիվանդությունը զգալ տվեց։ Սկսեցի պատմել մեղուների, մեղրի օգտակարության մասին։ Աղջիկներին խորհուրդ տվեցի ոչ մի քսուկ, հարդարման միջոց չօգտագործել, այլ ընդամենը շաբաթը մեկ անգամ դեմքին մեղր քսել։ Տղաների մեջ ակնոց կրողներ կային։ Նրանց խորհուրդ տվեցի մշտապես մեղր ուտել։ Մեղրը լավացնում է տեսողությունը, ամրացնում աչքի մկանները։ Կոպերին մեղր քսելը վերացնում է հոգնածությունը, աչքերի տակի կապույտը։ Ես միջնադարյան բուժարարի պես էի խոսում։ Ծխողներին խորհուրդ էի տալիս շաբաթը երկու անգամ մեղրով կաթ խմել։ Մեղրի օգտակարության մասին դասախոսությունս երեխաներին ավելի շատ էր հետաքրքրել, քան պատերազմի մասին պատմությունները։ Նրանք ինձ հարցակոխ էին արել։ Ես պատասխանում էի հստակ, անկանխակալ, օբյեկտիվ։ Իմ պատմելուն զուգընթաց՝ հոլանդացի ամուսինը իր նոթատետրում ինչ֊որ նշումներ էր անում։ Ես ասացի, որ մեղրը հրաշագործ միջոց է, որն օգտակար է բոլոր օրգանների համար՝ սկսած մազերից մինչև եղունգների ծայրերը։ Ես նրանց պատմեցի այն ամենը, ինչ գիտեի մեղրի ու մեղուների մասին։ Դասախոսությանս վերջում ես նրանց համոզիչ խորհուրդ տվեցի ամեն օր անոթի երկու֊երեք գդալ մեղր կուլ տալ։ Այսքանով իմ դասախոսությունն ավարտվեց։ Երեխաները սկսեցին ծափահարել։ Արթուրի գրասենյակից հայուհու հետ ամուսնացած հոլանդացին ինձ մոտեցավ ու շնորհակալություն հայտնեց հետաքրքիր դասախոսության համար։ Հետո մենք բոլորս միասին լուսանկարվեցինք՝ ի հիշատակ հանդիպման։

***

Փայտե տան դիմաց կանգ առա։ 5-6 մետր հեռավորության վրա չորս երիտասարդ ծառ էր աճում։ Ծառերի միջև երկու փոքրիկ փոսերն աղբանոցի էին վերածվել։ Փոսերի մեջ հավի բմբուլներ, սոխի կլեպ, սեխի ու ձմերուկի կեղև, նեխած լոլիկ, թուղթ, հին կոշիկներ էին թափված։ Դռան առջև՝ աստիճանների փոխարեն, տափակ գետաքարեր էին շարված։ Այդ փայտե տունը ճամբար գալու պահից գրավել էր ուշադրությունս։ Հետաքրքրվեցի, ասացին, որ փայտե տանը մի տղամարդ է ապրում՝ Բաքվի հայ։ Ու որ նա ճամբարի պահակն է։

Զգուշորեն դուռը հրեցի, դուռն անամոթաբար ճռռաց։ Ներսում մարդ չկար։ Փայտե տան մեջտեղում երկաթե մահճակալ էր դրված։ Ներքնակը, որը շատ վաղուց չէին լվացել, կեղտոտ էր ու բծերով պատված։ Այն հիշեցնում էր աշխարհի քարտեզը։ Մահճակալի սնարին հագուստ էր կախված։ Ցածր քառակուսի սեղանի վրա՝ կեղտոտ, ժանգոտած պղնձաթեյնիկ, ամաններ։ Պատերին՝ ամսագրերից ու թերթերից կտրած օրիորդների նկարներ։ Արևի լույսը դժվարությամբ էր ճեղքում֊անցնում փոշոտ ապակիների միջով։ Ինչպես երևում էր, այս տան մեջ ապրողը սենյակի անկարգությունից ամենևին էլ չէր նեղվում։ Մահճակալի վրա գիրք էր դրված։ Վերցրեցի ու սկսեցի թերթել։ Շատ տողեր գրիչով ընգծված էին։ Հետաքրքիր է՝ հեղինակն ո՞վ է։ Երկրորդ էջը նայեցի։ Տեսա Գորկու՝ լայն բեղերով նկարը։

Հանկարծ բակից շան հաչոց լսվեց։ Շրջվեցի ու դռան շեմին տեսա տան բնակչին՝ ճամբարի պահակին, Բաքվի հային։ Իրար նայեցինք։ Ձեռքս մեկնեցի, նա ամուր սեղմեց։ Սովորաբար մարդիկ նման կերպ ողջունում են իրենց նախկին ծառայակիցներին, համակուրսեցիներին։ Նրա կողմից ձեռքս ամուր սեղմելու մեջ շատ իմաստ կար։

- Բարով ես եկել։

- Շնորհակալ եմ։

- Թող` քեզանից հոտ քաշեմ։ Քեզնից Բաքվի հոտ ա գալիս։

Նա ինձ գրկեց։ Նորից իրար նայեցինք։ Փոշոտ այտով հոսող արցունքն իր հետևից խոնավ ակոսիկ էր թողել։ Տղամարդը գրպանից մեխ հանեց ու աղյուսի օգնությամբ պատին ինչ֊որ ամսագրից կտրած աղջկա նկար մեխեց․

- Էս աղջիկներն իմ ընկերներն են։ Գիշերները նրանց հետ խոսում եմ։ Երբ մարդ մենակ ա մնում, սկսում ա խելքը թռցնել։ Ուշադրություն չդարձնես, կյանքն ա տենց։ Դուրս արի, հիմա կգամ։

Դուրս եկա մաքուր օդին։ Տղամարդը փոքր սեղանը բակ բերեց ու տան առջև դրեց։ Հետո նորից տուն մտավ ու երկար ինչ֊որ բան էր որոնում։ Նա բակ դուրս եկավ՝ բերելով այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է լավ զրույցի համար։ Սեղանին հաց, պանիր, բաժակներ, լոլիկ, վարունգ դրեց։ Նորից իր փայտե տունը մտավ ու երկար ինչ֊որ բան էր որոնում։ Այս անգամ տղամարդը 3-լիտրանոց բանկա բերեց։ Բանկայում գինի էր։ Նստեցինք ինքնաշեն փայտե աթոռների վրա։ Ծեր շունը ննջում էր երիտասարդ ծառերի տակ։ Ճանճերը լավ տեղավորվել էին շան կախ ընկած ականջներին։ Ծեր շունը ճանճերին քշելու ոչ հավես ուներ, ոչ էլ ուժ։ Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց․

- Տնական գինի ա, մաքուր։ Ես տոնից տոն եմ խմում։ Մեկ էլ՝ երբ քո նման հյուրեր են գալիս։ Բարով ես եկել։

Գինին խմեցի ու մի կտոր պանիր բերանս դրեցի։ Նա ասաց․

- Ուզում եք մարդկանց բարիշացնել։ Անօգուտ ա, ուշ ա, ամեն ինչ կորած ա։ Նախկին կյանքը էլ հնարավոր չի վերականգնել։ Անձամբ իմ կյանքը խորտակված ա։ Ոչ մի բան չգիտեմ։ Չգիտեմ՝ ոնց եղավ։ Ով ա մեղավոր՝ էդ էլ չգիտեմ։ Ուղղակի ամեն ինչ կորած ա։

Տղամարդը նորից բաժակների մեջ գինի լցրեց։ Սեղանից լոլիկ վերցրեց ու վրան աղ ցանեց։ Լոլիկի կեսը կծեց ու բաժակը բարձրացրեց․

- Ասում են՝ 2012-ին աշխարհի վերջն ա լինելու։ Մինչև էդ պետք ա հասցնել շատ խմել։ Չեմ ուզում աշխարի վերջը օյաղ դիմավորել։

Նա Տիբեթի բուդդայի պես էր խոսում։ Ամեն արտահայտության մեջ կարծես մի քանի իմաստ էր դնում։

֊ Որտե՞ղ ես էդ մասին լսել։

֊ Տնօրենի սեղանին ամսագիր կար։ Էնտեղ եմ կարդացել։ Տնօրենը ամսագրերը կարդում, հետո ինձ ա տալիս։ Իսկ ես աղջիկների նկարները կտրում ու պատերին եմ կպցնում։ Արի՛ խմենք։ Բարով ես եկել։

Գինին գլուխս քաշեցի, մի մեծ վարունգի վրա աղ ցանեցի ու կերա։ Հիշեցի «Կարմիր կամիկաձե» պահպանակների մասին, որոնք ընկերուհուս նվիրած պայուսակում իրենց պահին էին սպասում։ Հետաքրքիր է՝ կկարողանա՞մ այդ պահպանակները մինչև 2012 թիվն օգտագործել։

- Քիչ ես ուտում։ Տանը ձմերուկ կա, ուզո՞ւմ ես՝ բերեմ։

- Չէ, չեմ ուզում։ Ձմերուկն ու գինին իրար հետ չեն գնում։ Պանիրը բավական ա։ Ընտիր պանիր ա։

- Պանիրը շուկայից եմ առնում՝ մի ծեր կնոջից։ Ինքն էլ ա փախստական, իմ նման։ Ամեն անգամ շուկայում իրար հետ մինիմում 20 րոպե զրուցում ենք։ Ամեն ինչ կորած ա։

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Ես խմեցի ու մի կտոր պանիր բերանս դրեցի։

- Ես սենց թե նենց քեզ կանչելու էի։ Բայց դու ինքդ եկար։ Եթե նախօրոք ասեիր, ինչ֊որ բան կպատրաստեի։ Մի լավ հավ կտապակեի։ Մենակությունից ինչ ասես կսովորես։ Առաջ ուտելիք պատրաստող տղամարդկանցից զզվում էի։ Հիմա ինքս պատրաստում, ինքս ուտում եմ։ Մեկ-մեկ տնօրենն ինձ տնից ճաշ ա բերում։ Լավ կին ա։ Բաքվի հայերին ստեղ չեն սիրում։ Մեզ ասում են, որ մեր արյունը իսկական հայկական չի, խառնված ա թուրքական արյան հետ։ Բայց տնօրենն ինձ երբեք տենց բան չի ասել։ Լավ կին ա։ Մենակ մի անգամ իմ վրա մի լավ ջղայնացավ։ Ես աղջկա նկար էի կտրել թարմ ամսագրից, որը ինքը դեռ չէր հասցրել կարդալ։ Վրես երկար խոսաց։

- Հա, նոր ամսագրից աղջկա նկար կտրելը մեծ մեղք է։ Տարօրինակ է, որ վռնդել։

- Չի վռնդի։ Գիտի, որ ապրելու տեղ չունեմ։ Ճամբարից ոչ մի տեղ չեմ կարա գնամ։ Եթե գնամ, ստիպված պիտի փողոցում քնեմ։ Ինձ խղճում ա։ Ամուսնու ու տղաների հին վերնաշապիկներն ինձ ա բերում տալիս։ Աշխարհում կան լավ մարդիկ։ Եթե մարդ ուրիշին լավություն ա ուզում անի, միշտ էլ առիթ կգտնի։ Խմենք։

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Ես խմեցի ու մի կտոր պանիր բերանս դրեցի։

- Ի՞նչ կասես։ Ժողովուրդները կբարիշե՞ն, ֊ հարցրեց տղամարդը։

- Դժվար։

- Ես էլ եմ տենց մտածում։ Ուշ ա։ Անօգուտ ա։ Ամեն ինչ կորած ա։ Ճամբարի երեխեքն էլ էդ մասին գիտեն։ Չէ՞։ Թե՞ սխալվում եմ։

- Քո կարծիքով՝ ո՞վ ա առաջինը սկսել։

- Չգիտեմ։ Ոչ մի բան չգիտեմ։ Շատ բան ա եղել։ Եթե մի օր բարիշենք էլ, ես էդ արդեն չեմ տենա։ Ինձ մի 5-6 տարի ա մնացել ապրել։ Իմ համար տարբերություն չկա՝ էսօր մեռնել, թե 10 տարի հետո։ Եթե ուզեմ, վաղն էլ կլինի։ Խմենք։

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Ես մինչև վերջ խմեցի, վարունգի վրա աղ ցանեցի ու կերա։ Ինձ դուր են գալիս խոշոր սերմերով վարունգները։ Գինին քիչ֊քիչ սկսում էր ազդել։

- Մենք ապրում էինք Մարդակյանում։ Ես պիոներական ճամբարում էի աշխատում։ Լավ էինք ապրում։ Մարդակյանցիները լավ մարդիկ են։ Ես նրանցից մենակ լավն եմ տեսել։

- Հա, գիտեմ։ Եղբայրս ու քույրս Մարդակյանում վարժարանում են սովորել։

- Մակարենկոյի անվա՞ն։

֊ Հա։

- Էդ վարժարանի տնօրենը ծեր մարդ էր։ Լավ մարդ էր։ Երեխեքին հարազատների պես էր նայում։ Հեսա կասեմ՝ անունն ինչ էր։ Հեսա հիշեմ։ Իսկական սովետական ուսուցիչ էր։

- Եղբայրս իր մասին շատ ա պատմել։ Կարծեմ, անունը «Վ»-ով էր սկսվում։

- Անունը կամ Վագիֆ էր, կամ Վիդադի։ Կհիշեմ։ Շատ խիստ, մաքուր, խղճով տղամարդ էր։

- Ես մի քանի անգամ նրան տեսել եմ, երբ շաբաթ օրերին եղբորս ու քրոջս հետևից էի գնում։ Հետո նրան աշխատանքից հեռացրին։

- Ինչի՞։

- Չգիտեմ։ Եղբայրս ասաց, որ նա մի քանի անգամ եկել էր վարժարան, հեռվից նայել երեխաներին ու լացել։

- Ծանր ա։ Էդ մարդը երեխեքին հարազատների պես էր նայում։ Ես ճամբարում էի աշխատում։ Գիտեի նրան։ Նրան Մարդակյանում բոլորն էլ ճանաչում էին։

- Էդպես էլ կա։ Աստված ողորմի։

- Մահացել ա՞։

- Հա, մահացել ա։ Մեր թաղամասում նրա հեռու բարեկամներից մեկն ա ապրում։ Իրանից եմ լսել, որ մահացել ա։

- Աստված ողորմի։ Նրա տեղը դրախտում ա։ Եզակի մարդ էր։ Խմենք։

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Ես նորից մինչև վերջ խմեցի ու մի կտոր պանիր բերանս դրեցի։ Գլխումս ամեն ինչ մշուշապատվում էր։ Գինին ընտիր էր։

- Մարդակյանում էինք ապրում։ Ես ճամբարում էի աշխատում։ Լավ էինք ապրում։ Երբ դեպքերը սկսվեցին, հարևաններն ասեցին՝ մի՛ գնացեք, մնացե՛ք։ Ես հասկացա, որ մնալն արդեն անհնար ա։ Անիմաստ ա։ Ինչքան էլ դժվար էր հարազատ տունը թողնելը, ես որոշեցի ենթարկվել հանգամանքներին։ Եկանք ստեղ։ Ստեղ էլ շատ բան եղավ։ Ստեղ Բաքվի հայերին վատ են վերաբերվում։ Ասում են՝ ձեր արյունը մաքուր հայկական չի, ձերը թուրքական արյուն ա։ Ավտոբուսներում, հերթերում կպնում են։ Բա սենց ապրել կլինի՞։ Ոչ մեկ չի հավատում, որ հայ ես։ Տղաներս չկարողացան ստեղ ապրել։ Գնացին Ռուսաստան։ Կինս մահացել ա, մենակ մնացի։ Երբ ստեղ ճամբար բացվեց, աշխատանքի ընդունվեցի։ Տղաներս Ռուսաստանից հետ եկան, տունը ծախեցին, փողերը վերցրեցին ու Ռուսաստան վերադարձան։ Ես էլ էդ ժամանակվանից ճամբարում եմ ապրում։ Էնտեղ ճամբարում եմ աշխատել, ստեղ էլ ճամբարում եմ աշխատում։ Ճամբարում աշխատելն իմ ճակատագիրն ա։ Լավ էինք ապրում։ Ափսոս։ Ամեն ինչ կորած ա։ Ամեն ինչ․․․․ Խմենք․․․

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Արտաքինից հանգիստ, ամտարբեր այդ տղամարդու ներկայությունից մոտս տարօրինակ զգացում էր առաջացել։ Ներքին ցավը, զայրույթը խեղդելու փորձերը նրան էլ ավելի թշվառ էին դարձնում։ Ամեն դեպքում, նա իրավունք ուներ այդքան հանգիստ խոսել այն մասին, որ ամեն ինչ կորած է։ Նա շարունակեց․

- Մեկ֊մեկ ինձ թվում ա, որ ոչ մի բան չի էլ եղել։ Ես կատարվածը կամ երազիս մեջ եմ տեսել, կամ ինչ֊որ մեկն ինձ պատնել ա։ Շատ բան ա եղել։ Խմենք․․․

Տղամարդը գինին բաժակների մեջ լցրեց։ Ես լավ հարբել էի։ Սեղանի տակ նայեցի։ Տղամարդը բոբիկ էր։ Նրա ոտների մատները՝ կոշտոտ, ծուռ, այնպես էին շարժվում, կարծես երևակայելի ստեղների վրա էր նվագում։ Կյանքումս այդքան տխուր մատներ չէի տեսել։ Երևի, այդ տխուր, անդադար շարժվող մատների տերը երջանիկ օրերն է հիշում։ Գլուխս բարձրացրի ու դեմքին նայեցի։ Նա շարունակում էր հիշել։

- Էս ամենը չափազանց սարսափելի ա։ Ես քեզ հասկանում եմ,֊ ասացի։

- Սարսափելի չի, ուղղակի կյանք ա։ Հիմա էլ հիշում եմ ծովի հոտը։ Մենակ թե մի անգամ Կասպից ծովի ափով բոբիկ քայլեի, ու կարելի էր մեռնել։ Խմենք․․․

Տղամարդը գինի լցրեց։ Ես հանկարծ մի անտանելի տխրություն զգացի։ Հին ցանկապատի վրայով կատու էր քայլում։ Սիրտս կծկվում էր էն ամենից, ինչին հայացքս էր ընկնում՝ հին ցանկապատ, մոխրագույն կատու, ծեր շուն, որն իր ականջներից ճանճերին քշելու ուժ չուներ։ Իսկ սարերից փչող հանգիստ քամու պոռթկումները դուռն այնպես ճռռացրին, որ լացս եկավ։ Հազիվ ինձ զսպեցի։ Մինչև վերջին կաթիլը գինին խմեցի։

- Տանը շատ գինի կա։ Ինչքան ուզենք՝ կարանք խմենք։ Մեկ ա՝ 2012-ին աշխարհի վերջն ա գալու։ Մինչև էդ պետք ա հասցնել շատ խմել։

Դա ասելով՝ տղամարդը բթամատով մի մեծ մրջյուն վերցրեց ու ակամայից բերանը դրեց։ Այդ ժեստը մատնեց նրա ներքին լարվածությունը։

Փայտե տան հետևում մայոց լսվեց։ Տղամարդը տեղից բարձրացավ ու դեպի ետնաբակ գնաց։ Մի քանի րոպեից նա փայտե տան հետևից դուրս եկավ՝ մի ոչխարի կոտոշներից բռնած։ Տղամարդը ոչխարին պարանով ծառերից մեկից կապեց։ Առանց նստելու՝ գինին բաժակների մեջ լցրեց։

- Էդ ոչխարին պետք ա խոտ տալ։ Ոնց֊որ սոված ա, ֊ ասացի։

- Սոված չի։ Իրիկունը կմորթեն։

Ես ափիս մեջ աղ լցրեցի ու մոտեցա ոչխարին։ Ծառից կապած ոչխարը տաք լեզքով աղը ափիցս լիզեց․․․

***

Ինձ անհրաժեշտ էր մեկուսանալ ու հիշել կյանքիս մի շարք դրվագներ, մարդկանց, ում երբևէ հանդիպել եմ։ Երեք գդալ մեղր կուլ տվեցի ու դուրս եկա։ Աղբյուրի սառնասառույց ջրով լվացվեցի։ Թաց ձեռքերով թևատակերս, կուրծքս սրբեցի ու անտառ գնացի։ Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված տերևները դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։ Ես զբոսնեցի ծառերի մեջ, որոնց անունները չգիտեի։ Շատ լուռ, հարմար տեղ գտա, մեջքի վրա պառկեցի, դեմքով՝ երկնքին։ Ու սկսեցի հիշել․․․

Հիշեցի քեռիիս։ Մենք նրան կայարանից զինծառայության էինք ճանապարհում։ Գիշեր էր։ Կայարանի պայծառ լույսերն ինձ շփոթեցնում էին։ Բերանս բաց՝ նայում էի բեռնատար ու մարդատար գնացքներին։ Տատիկս, մորաքույրերս լացում էին։ Մի շաբաթ առաջ Ռուսաստանից շրջկենտրոն զինվորի դի էին բերել։ Ինչպես էր մահացել զինվորը՝ ոչ ոք չգիտեր։ Բայց այդ դեպքը շատ էր վախեցրել նրանց, ովքեր հարազատներին բանակ էին ճանապարհում՝ ծնողներին, հորաքույր-մորաքույրերին, քույրերին։

Քեռիս թույլ ու նիհար մարդ էր, ով երբևէ կյանքում դժվարություն չէր տեսել։ Քանի որ նա միակ որդին էր, նրա մայրը, այսինքն՝ իմ տատիկը, նրան յուրահատուկ հոգատարությամբ էր պարուրում և նրան ոչ մի բանից չէր զրկում։ Նա հազիվ ժամը 12-ին արթնանում էր։ Փափկասուն էր։ Փոքր տարիքից թանկ սիգարետներ է ծխել։ Միշտ թանկ կոստյումներ է հագել։ Տուն ուշ էր գալիս։ Փողոցում նրան միշտ տարբեր պատճառներով ծեծում էին։ Տանը չէր ասում՝ ով է ծեծել։ Աղունիկներ էր պահում։ Հնդկական ֆիլմերի երգերն անգիր գիտեր։ Մի ժամանակ հավատում էի, որ քեռիս հնդկերեն գիտի։ Հետո հասկացա, որ նա պարզապես երգում է՝ ինչ մտքին գա։ Երբ մայիսմեկյան շքերթի էինք գնում, քեռիս մեզ սպիտակ աղունիկներ էր տալիս։ Անցնելով բարձրաբեմի մոտով՝ աղունիկներին երկինք էին բաց թողնում։ Շքերթից հետո զբոսնելով՝ մենք ոչ թե տուն էինք գնում, այլ տատիկի մոտ։ Բակ մտնելով՝ տեսնում էինք, որ բտած ու հպարտ աղունիկներն արդեն բակում քայլում են։ Քեռիս իր աղունիկներին շատ էր սիրում։ Մի անգամ մի թափառող կատու գողացել ու կերել էր նրա սիրած աղունիկներից մեկին։ Քեռիս այդ կատվին գտավ ու բռնեց։ Ուզում էր կատվի վիզը պոկել, բայց տատիկս թույլ չտվեց։ Հազիվ կարողացավ կատվին փրկել։ Տատիկս ասաց, որ կատվի մեջքը մարգարեն է շոյել։ Ով կատվին ձեռք տա, նրա տանը դժբախտություն կպատահի։ Հետո տատիկս՝ քեռիիս ավելի վախեցնելու համար, այդ թեմայով ինչ֊որ պատմություն պատմեց։ Կրոնի մասին որևէ պատկերացում չունեցող քեռիս վախեցավ ու կատվին բաց թողեց։

Նա շատ էր սիրում հնդկական ֆիլմեր։ Ամեն օր կինոթատրոն էր գնում։ Նույն ֆիլմը մի քանի անգամ դիտում էր։ Հաճախ ինձ էլ էր հետը տանում։ Բունյադ Սարդարովի անվան կինոթատրոնի դիմաց թեյ էինք խմում, հետո արևածաղկի սերմ առնում ու կինոթատրոն գնում։ Ամեն անգամ մուտքի մոտ համր դերձակին էինք հանդիպում։ Նա էլ էր ամեն օր գալիս կինո դիտելու։ Վատ տեսողության պատճառով նա առաջին շարքում էր նստում։ Անբաններն ու կատակասերները սիգարետները ծխում ու ծխուկները նետում էին այնտեղ, որտեղ դերձակն էր նստած։ Զայրացած դերձակը տեղից բարձրանում էր, շրջվում իրեն նեղացողների կողմն ու կիսամութ դահլիճում ձեռքերով վիրավորական ժեստեր ցույց տալիս։ Տղաները միայն քթի տակ ծիծաղում էին, քիչ անց ինչ֊որ մեկը նորից համր դերձակի կողմը ծխուկ կամ սիգարետի դատարկ տուփ էր նետում։ Կինոյի հանդեպ սերը համր դերձակին ստիպում էր հանդուրժել այդ ծաղրանքը։

Կիրակի օրերին երկու ցերեկային ցուցադրություն էր լինում։ Ժամը 12.00-ին ու 15.00-ին։ Ցեկեկային ցուցադրություններին գալիս էին գյուղից շրջկենտրոն զբոսնելու եկածները կամ նրանք, ովքեր գալիս էին շուկայում պանիր, բանջարեղեն, միրգ, հավ, հնդկահավ, սագ կամ բադ վաճառելու։ Տեղացիները շատ հազվադեպ էին ցերեկային ցուցադրության գնում։ Համր դերձակը կարող էր միայն կիրակի ցերեկը հանգիստ կինո դիտել։ Գյուղի տղաները նրան չէին ճանաչում, ցերեկային ցուցադրությունների ժամանակ նրան ոչ֊ոք չէր տանջում։ Քեռիս միշտ ասում էր, որ համր դերձակն ինչ֊որ վատ հիվանդություն ունի և շուտով կմահանա։ Ես նրան խղճում էի․․․

Ասում էին՝ քեռիս մինչև վեցերորդ դասարան լավ է սովորել։ Հետո հանկարծ դադարեց սովորել, սկսեց դասերից բացակայել, պարապ թափառել, սիգարետ ծխել։ Եվ ահա մենք կայարանում բանակ էինք ուղարկում այդ անբանին, ով հազիվ ժամը 12-ին էր արթնանում։ Տատիկս, մորաքույրերս լացում էին։ Ինչ խոսք, իմ թույլ, պարապությանը սովորած, նիհար քեռուն բանակում հեշտ չի լինի։ Ես ոչ մի կերպ չէի պատկերացնում՝ ինչպես է ժամը 6-ին արթնանալու։ Գնացքի մեկնելուն քիչ ժամանակ էր մնում։ Որքան մեկնելու ժամանակը մոտենում էր, այնքան տատիկս ու մորաքույրներս ավելի բարձր էին լացում։ Մի շաբաթ առաջ շրջկենտրոն բերված զինվորի դին նրանց շատ էր վախեցրել։ Իսկ քեռիս անդադար ծխում էր։ Հանկարծ ինձ մի կողմ տարավ։ Ինձ արագ֊արագ, մի քանի անգամ խնդրեց, որ ամեն օր գրեմ իրեն։ Երբ վերադառնա, իմ յուրաքանչյուր գրած նամակի դիմաց 15 կոպեկ կվճարի։ Շատ էր անհանգստանում։ Ի՞նչ զորամաս կընկնի, ո՞ւր կտանեն։ Անորոշությունը նրան վախեցնում էր, ինչպես յուրաքանչյուր մարդու։ Խորհրդային բանակում դեդովշչինա էր տիրում։ Բանակում ծառայություն սկսող յուրաքանչյուր տղա գիտեր՝ առաջին ամիսներին լավ ծեծվելու է։ Նա վագոն մտավ։ Մի քանի րոպեից գնացքը շարժվեց։ Մենք կառամատույցի վրա մնացինք այնքան ժամանակ, մինչև վագոնի լույսերը մթության մեջ կորան։ Տան ճանապարհին տատիկս ու մորաքույրերս տարբեր սրբերի անուններ էին տալիս, ամեն մեկն ինչպես կարող էր, աղոթում էր։ Ժամանակ առ ժամանակ լացում էին։ Մեկը մյուսին հանգստացնում, սփոփում էր, բայց քիչ անց սփոփողն էր սկսում լացել։

Թաղամաս հասնելով՝ Մ. մորաքրոջը հանդիպեցինք։ Մ․ մորաքրոջ եղբայրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում էր մահացել։ Կինը միշտ սև հագուստ էր կրում։ Նրա դեմքը փառավորության լույս էր արձակում։ Իմ կյանքում ամենաբարեգութ դեմքերից էր։ Չնայած նա սև հագուստ էր կրում ու երբեք չեր ծիծաղում, նրան հանդիպելով՝ մարդիկ ակամա ժպտում էին։ Նրա բարեգութ դեմքը մարդու հոգին խաղաղությամբ ու բարեսրտությամբ էր լցնում։

Մ․ մորաքրոջը տեսնելով՝ տատիկս սկսեց հեկեկալ։ Մ․ մորաքույրը տատիկիս գրկեց ու ասաց․ «Զինվորի հետևից չեն լացում»։ Նա այդ խոսքերն այնքան վստահ ասաց, որ տատիկս անմիջապես դադարեց լաց լինել և այլևս չլացեց։ «Զինվորի հետևից չեն լացում», ֊ ես հաճախ եմ հիշում այդ խոսքերը։ Մ․ մորաքրոջ ձայնը շարունակում է հնչել իմ ականջներում։

Մեկ ամսից քեռուցս առաջին նամակը ստացանք։ Բոլորը փոստատարին մաղարիչ տվեցին՝ ով որքան կարող էր։ Տատիկս ատաղձագործ Կարապետի տուն վազեց։ Վերջինս նրա համար քեռուս նամակն ընթերցեց։

Քեռին Ալթայի շրջանում շինջոկատ էր ընկել։ Մենք հարցուփորձ արեցինք․ այնտեղ ծառայած, Ալթայի շրջանը լավ իմացող մարդիկ ասացին, որ այնտեղ շատ ցուրտ է։ Տատիկս սկսեց քեռուս սիգարետ, տաք, բրդյա գուլպաներ, մաքրած ընկույզ, երկար պահպանման ժամկետով քաղցրավենիք ուղարկել։ Խեղճ կինն ամեն շաբաթ քեռուս համար ծանրոցներ էր ուղարկում։ Նա չգիտեր, նրա մտքով անգամ չէր անցնում, որ ուղարկածից ոչինչ քեռուս չէր հասնում։ «Դեդերը», վաղուց ծառայող զինվորները երիտասարդներին ծեծում էին ու խլում նրանց ծանրոցները։

Իմ կյանքում էլ նոր փուլ սկսվեց։ Քեռիիս առաջին նամակից հետո, հասցեն իմանալով, սկսեցի ամեն օր գրել նրան։ Ամեն օր դպրոցից վերադառնալով՝ քեռիիս նամակ էի գրում ու գնում փոստ ուղարկելու։ Փոստում բոլորն ինձ արդեն ճանաչում էին։ Փոստում աշխատող աղջիկներին դուր էր գալիս, որ ես, շրջկենտրոնի մյուս տղաների համեմատ, մաքուր էի հագնվում ու նրանց համեմատ ավելի քաղաքավարի էի։ Փոստում ինձ սիրում էին։ Երբեմն մեր այգու ամենալավ մրգերը քաղում ու տանում էի փոստում աշխատող աղջիկներին։ Նրանք էլ ինձ կոնֆետ, շոկոլադ էին հյուրասիրում։ Քեռիիս ամեն ինչի մասին գրում էի։ Ամեն ինչի։ Այն մասին, թե ինչպես է հայրս հարբում ու մորս ծեծում, ինչպես է մեր հարևան Զ․֊ն իր մեքենան շրջել, հարսանիքների մասին, քելեխների մասին, գնահատականներիս մասին, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վետերան, Բեռլին հասած Ա․ քեռիի մահվան մասին, կինոթատրոններում նոր ֆիլմերի մասին, Օ․ քեռիի չորրորդ որդու՝ Ռուսաստանում ռուս աղջկա հետ ամուսնանալու մասին, այն մասին, թե ինչպես էինք մենք մոշ հավաքում, ձուկ բռնում, թե ինչպես են իմ գլխին ոջիլներ հայտնվել, այն մասին, թե ինչպես է այրվել ցանքատարածքը, ինչպես է չորացել դեղին աղբյուրը, ինչպես են դպրոցում ստուգումներ անցկացրել, այն մասին, թե ինչպես է մեր շունը մի գիշեր կորել․․․

Երբեմն քեռիիս ոչ թե տանն էի գրում, այլ դպրոցում, դասի ժամանակ։ Երբեմն էլ հոգնում էի գրելուց։ Բայց հիշելով քեռիիս հուզված ձայնը, երբ կայարանում խնդրեց անպայման իրեն նամակներ գրել, ես ինձ ստիպում էի թուղթ վերցնել ու ինչ֊որ բան գրել, ինչ֊որ իրադարձություն հիշել, ինչ֊որ բան հորինել։ Դա իմ առաքելությունն էր։ Երբեմն գրելու ոչինչ չկար։ Երբ բակում, թաղամասում ոչինչ չէր կատարվում, ես գրքերում փոքր պատմվածքներ էի գտնում ու, մի քիչ փոփոխելով, դրանք արտագրում ու քեռիիս էի ուղարկում։ Քեռիս այդ պատմվածքները գրքերում չէր կարող կարդալ։ Նա գրքեր չէր կարդում։ Երբեկ գրադարան չէր գնացել։ Այ այսպես, փոքր տարիքից ես գրագողություն սովորեցի։

Քեռին իմ 10-15 նամակներից մեկին էր պատասխանում։ Նամակ ստանալուց հետո ինձ ավելի հեշտ էր նրան գրել։ Ես ավելի մեծ ոգևորվածությամբ էի գրում, ավելի հանգամանորեն ու մանրամասն։ Այսպես ես փոքր տարիքում հասկացա, թե որքան կարևոր է «պատասխանը», որքան դժվար է գրել «առանց պատասխանի»։ Պատասխան նամակներում քեռին գրում էր, որ զղջում է, որ հաճախ անտեղի նեղացրել է տատիկիս, մորս։ Գրում էր, որ բանակից վերադառնալուն պես կսկսի աշխատել, ընտանիքին օգնել։ Գրում էր, որ այլևս տատիկից թանկ կոստյումներ չի ուզի, հաշվի կառնի ընտանիքի վիճակը։ Հեռավորությունը, Ալթայի լեռների ցուրտը նրան դյուրազգաց, զգայուն էին դարձրել։ Նամակներում նա ինձ խորհուրդ էր տալիս լավ սովորել, ռուսաց լեզուն ուսումնասիրել։ Ռուսերենի չիմացությունը քեռիի համար բանակում շատ խնդիրներ էր ստեղծում։ Ես նրան ամեն օր էի գրում։ Գրված նամակների քանակն ու ամսաթիվը նշում էի 12-էջանոց քառակուսի տետրում։ Այսպես ես հաշվում էի հոնորարը, որը ստանալու էի քեռիիցս նրա վերադարձից հետո։ Ծրարի վրա փող չէի ծախսում, տատիկս էր տալիս։ Ուրեմն փողը, ավելի ճիշտ՝ հոնորարը, որը քեռին ինձ կվճարի բանակից վերադառնալուց հետո, իմ մաքուր շահույթը կլինի։ Որքան էլ դա անպարկեշտ է, բայց ես հաճախ էի մտածում այն մասին, թե ինչպես եմ ծախսելու ստացած հոնորարը։ Մայրս և մորաքույրերս գիտեին իմ ու քեռիիս միջև կնքված ջենթլմենական համաձայնության մասին։ Նրանք ինձ համոզում էին ուղարկածս նամակների համար քեռիից փող չվերցնել։ Եվ ընդհանրապես այդ մասին նրան ոչինչ չասել։ Ես լոկ խոսքերով համաձայնում էի, բայց, այնուամենայնիվ, մտածում էի այն մասին, թե ինչպես եմ ծախսելու փողերը, որոնք քեռիիցս կվերցնեմ բանակից վերադառնալուց հետո։ Չէի կարող չմտածել փողի մասին, որը կվերցնեմ քեռիիցս, երբ վերադառնա։ Դա ինձանից անկախ էր ստացվում։ Կարող էի ստացած փողերը տարբեր եղանակներով ծախսել։ Կարող էի ինձ համար հեծանիվ, կոստյում գնել։ Կամ Բաքու գնալ, մորաքրոջս մոտ, և մի լավ ման գալ։ Որքան քիչ ժամանակ էր մնում քեռիիս ծառայության ավարտին, այնքան հուզմունքս ավելի էր մեծանում․ մտքերն այն մասին, թե ինչպես եմ փողերը ծախսելու, հարստացնում էին երևակայությունս։

Վերջապես, քեռիս բանակում ծառայությունն ավարտեց։ Բայց նա տուն չեկավ։ Չգիտես ինչու՝ Նովոսիբիրսկ գնաց։ Ես փոքր տարիքից գիտակցեցի հոնորարի ողջ քաղցրությունը։ Զգում էի մտավոր աշխատանքի գնահատման ողջ կարևորությունը։ Ես սպասում էի, որ քեռին կվերադառնա ու կվարձատրի ինձ գրված նամակների համար։ Բայց նա տուն չեկավ։ Նրա չվերադառնալը, այն, որ նա Նովոսիբիրսկ գնաց, ինձ վհատեցրեց։

Նովոսիբիրսկում քեռին գործարանում աշխատանքի անցավ։ Ռուս աղջկա հետ ամուսնացավ։ Երբ մի քանի տարի անց քեռին տուն վերադարձավ, ես նրան մեր ջենթլմենական համաձայնության մասին չհիշացրեցի․ վաղեմության պատճառով, բացի դրանից, խորհրդային կայսրությունն արդեն փլուզվում էր։ Այդ փողով այլևս ոչինչ հնարավոր չէր գնել։ Այսպես, ես չկարողացա հոնորար ստանալ իմ առաջին ստեղծագործական արտադրանքի՝ գրված նամակների համար։ Առաջին աշխատավարձն այդպես էլ երազանք մնաց։ Եվ առ այսօր ես դեռ իմ գրածի դիմաց նորմալ հոնորար չեմ ստացել։ Բայց քեռիս, ոչ դիտավորյալ, ինձ ստիպեց գրել։ Փոքր տարիքից ես սկսեցի պատմություններ հորինել, մարդկանց ուսումնասիրել, հոնորարը ծախսելու մասին մտածել, իրադարձություններ հիշել, գրագողություն անել։ Մարդ, ով հաշվի չէր առնում ընտանիքի վիճակը և սովորություն էր դարձրել ամեն րոպե տատիկիցս թանկ կոստյում պահանջել, մի անգրագետ անբան ինձ հանկարծ ստիպեց գրել։ Նա ինձ սովորեցրեց գրել։ Նա ինձ գրող դարձրեց։ Անգրագետ անբանն ընդմիշտ կյանքս փոխեց։ Ես հաճախ եմ հիշում այն օրը, երբ նրան բանակ էինք ճանապարհում։ Ինչո՞ւ ինձ ասաց՝ «Ինձ ամեն օր նամակ գրի, յուրաքանչյուր գրած նամակի դիմաց 15 կոպեկ կվճարեմ»։ Ինչպե՞ս դա անվանել։ Ճակատագի՞ր։ Բա՞խտ։ Ոչինչ չեմ հասկանում․․․

Ույղուր Ռաշիդին հիշեցի։ Ձմռանը մի գիշեր ես վիճեցի տանտիրոջ հետ, ում մոտ ապրում էի Ալմաթիում։ Մենք օղի էինք խմում։ Ինչ֊որ հիմար բանի պատճառով վիճեցինք։ Տանտերը գոռաց՝ «Բերանդ փակի՛»։ Ես չլռեցի, պատասխանեցի նրան։ Տանտերը տեղից բարձրացավ ու բռունցքով ուժեղ դեմքիս հարվածեց։ Ես աթոռից ընկա։ Քթիցս արյուն հոսեց, շրթունքս ճեղքել էր։ Տանտերն անմիջապես զղջաց իր արարքի համար։ Սեղանից անձեռոցիկ վերցնելով՝ ցանկացավ դեմքիս արյունը սրբել։ Ես նրա ձեռքը հրեցի։ Արյունը շարունակում էր քթիցս հոսել, բայց ես հագնվեցի ու փոքրիկ պայուսակս ուսովս գցեցի։ Տանտերը լուռ ինձ էր նայում։ Ուզում էր ինչ֊որ բան ասել, բայց չէր կարողանում։ Ինչ եղել է՝ եղել է, խոսելն այլևս անիմաստ էր։ Նա ինձ լավ էր ճանաչում։ Գիտեր՝ ինձ ոչ մի խոսքով, ոչ մի գործողությամբ հետ չէր պահի։ Երբ դռան մոտ շարժվեցի, տանտերը ճանապարհս փակեց․

- Գոնե լվացվի։

- Պետք չի, մի կողմ քաշվի․․․

- Մտածի։ Գնալու տեղ չունես։ Մնա ստեղ։ Հանգստացի։ Մի՛ գնա։ Եթե գնաս, խղճիս վրա կմնա։ Ես քեզ էլ չեմ անհանգստացնի։ Ինքս էլ ուզում եմ ստեղից գնալ։

- Ինձ մի՛ կպի։ Ոչ մի բան մի ասա։ Գիտես, որ չեմ կարող մնալ։ Ուշ ա։

- Մի՛ գնա։ Դրսում ցուրտ ա։ Ախր գնալու տեղ չունես։ Ամեն ինչ մոռացի։ Հաշվի՝ ոչ մի բան չի եղել․․․

Այդ ձմեռը Ղազախստանի Հանրապետության մշակութային մայրաքաղաքում ձյունը մինչև ծնկներն էր հասնում։ Փողոցում այնքան լուռ էր, որ լսվում էր, թե ինչպես են իջնում ձյան փաթիլները։ Այդքան տխուր ձմեռ ու այդքան տխուր իջնող ձյուն կյանքումս չէի տեսել։ Ակամա տխրեցի։ Սիրտս մղկտաց։ Ինձ թվաց՝ բոլոր մարդիկ իրենց անտարբերությամբ որոշել են կամքս փորձել։ Ձյան վրա պառկեցի ու սկսեցի բարձրաձայն լացել, ասես ուզում էի հսկայական, անողորմ քաղաքը քնից արթնացնել։

Մի քիչ լացեցի, ու սիրտս հովացավ։ Ոչ մի սարսափելի բան էլ չկա։ Մեծ քաղաքում ինձ այլևս միայնակ չէի զգում։ Ձյունով դեմքիս արյունը սրբեցի ու գնացի Congress գիշերային ակումբ։ Ռաշիդն ամեն օր գիշերվա ժամը մեկից հետո այդ ակումբում էր։ Այստեղ նրան բոլորը ճանաչում էին։ Ռաշիդը հիանալի պարում էր. երբ պարում էր, բոլորը նրան էին նայում։ Եվ դա Ռաշիդին դուր էր գալիս։ Նա հպարտանում էր դրանով։ Պարելը նրա կյանքի իմաստն էր։ Ալբերտո Մորավիայի «Կյանքը պար է» պատմվածքը կարդալուց միշտ Ռաշիդին եմ հիշում։ Ճաշակով հագնված, բարձրահասակ, հետաքրքիր արտաքինով Ռաշիդի բախտը կանանց հարցում բերել էր։ Նրա կողքին միշտ գեղեցիկ աղջիկներ էին։ 35-40-ամյա կանայք, որոնք շաբաթ և կիրակի օրերին գալիս էին գիշերային ակումբ պարելու և խմելու, Ռաշիդին առաջարկում էին միասին խմել։ Ոմանք նրան նաև անկողին էին առաջարկում։

Ռաշիդի հետ պատահմամբ էի ծանոթացել։ Ես մի ուզբեկուհու հետ էի ապրում, իսկ Ռաշիդը նրա ընկերուհու հետ էր հանդիպում։ Հաճախ քաղաքից դուրս էինք գնում։ Ռաշիդն ու նրա ընկերուհին անընդհատ համբուրվում էին։ Այդ երկար, անկուշտ համբույրներն ինձ զարմացնում էին։ Այն ժամանակ ես չէի սիրում համբուրվել։ Անդադար համբուրվող, միմյանց շոյող մարդկանց չէի հասկանում։ Քաղաքից դուրս մենք խորոված էինք պատրաստում, գարեջուր, օղի խմում, խոտին պառկում։ Ռաշիդի սիրեցյալը շատ գեղեցիկ աղջիկ էր։ Ռաշիդին շատ էր սիրում։ Ամեն տղամարդուն չէ, որ բախտ է վիճակվում կնոջ կողմից այդքան սիրված լինել։ Աղջիկը Ռաշիդին պաշտում էր։ Նրա ամենամեծ երազանքը Ռաշիդից երեխա ունենալն էր։ Իսկ Ռաշիդը երեխա չէր ուզում։

Մի անգամ աղջիկը Ռաշիդին ասաց, որ հղի է։ Ռաշիդը պահանջեց հաջորդ իսկ օրն ազատվել երեխայից։ Նրանք լուրջ կռվեցին։ Ռաշիդն աղջկան ապտակեց. Ռաշիդն աղջկան համոզում էր ընդհատել հղիությունը։ Բայց աղջիկը չէր համաձայնում։ Նրանք օրերով այդ հարցի շուրջ վիճում էին։ Ռաշիդը մի քանի անգամ աղջկան ծեծեց։ Մի գեղեցիկ օր աղջիկն այլ քաղաք տեղափոխվեց, որպեսզի հանգիստ ծննդաբերի։ Ռաշիդը որոշ ժամանակ վշտի մեջ էր։ Հետո կյանքը նախկին հունի մեջ մտավ։

Իմ սիրած աղջիկը՝ ուզբեկուհին, ռուսաց լեզվի ուսուցչուհի էր։ Նա լավ, բարի, կրքոտ աղջիկ էր, բայց այդքան էլ գեղեցիկ չէր։ Մենք ծաղկի խանութում էինք ծանոթացել։ Նա մի անպետք բնավորության գիծ ուներ։ Շատ էր խոսում։ Այնքան շատ էր խոսում, որ ես խենթանում էի։ Խոսում էր առանց դադարների։ Միշտ, ամենուր՝ երբ լողանում էր, անկողնում, երբ ամաններն էր լվանում, երբ հագուստն էր փոխում, անգամ երբ սանրվում էր… Ես խղճում էի նրա աշակերտներին։ Նա կրծկալ չէր կրում։ Կրծկալ կրելն ատում էր։ Մենակ էր ապրում։ Մաքրասեր չէր, տնով չէր զբաղվում։ Շրթունքի վերևում միշտ մազեր կային։ Մեր խմած գարեջրի դատարկ շշերն օրերով մնում էին սենյակի մեջտեղում։ Ինչպես էր այդ աղջիկն ուսուցչուհի դարձել՝ չէի հասկանում։ Երբ սկսում էր խմել, այլևս կանգնել չկար։ Անընդհատ խոսում էր։ Երբեմն խմում էր ու օրերով դասի չէր գնում։ Երբ խմում էր, միշտ «Մեր փողոցում մի աղջիկ կա» երգն էր երգում։ Ինձ դուր էր գալիս, երբ նա ուզբեկերեն էր խոսում։ Եվ ահա նրան աշխատանքից հեռացրին։ Աղջիկն ամենևին չվհատվեց։ Նրան մեկ էր։ Քրոջ մոտ տեղափոխվեց։ Մենք սկսեցինք ավելի հազվադեպ հանդիպել։ Հետո ընդհանրապես դադարեցինք։ Մի անգամ հանդիպեցինք քաղաքում։ Աղջիկն ինձ ասաց, որ պատրաստվում է ամուսնանալ, մի քանի ամսից հարսանիքն է։ Ուղիղ մեկ ժամ՝ փողոցի մեջտեղում կանգնած, իր ապագա ամուսնու մասին էր պատմում։ Ես աղջկան երջանկություն մաղթեցի ու հազիվ հրաժեշտ տվեցի։

Հետաքրքիր է՝ որտեղ են հիմա այդ մարդիկ, ինչով են զբաղվում։

… Ես չսխալվեցի։ Ռաշիդը գիշերային ակումբում էր։ Ես նրան մոտեցա ու ողջունեցի։ Ռաշիդն այդ գիշեր շատ ուրախ էր։ Նա միանգամից հասկացավ, որ ինչ֊որ բան է պատահել։ Ես պարզապես ասացի, որ կռվել ու տանից դուրս եմ եկել։ Նա կովկասցիներին համակրում էր։ Ինձ շատ էր սիրում։ Ռաշիդն ինձ համար գարեջուր պատվիրեց։ Հիշում եմ, նա գրպանից մի տրցակ փող հանեց ու ասաց. «Արխային խմի, փողը կա»։ Անգամ ամենածանր պահերին ես ամենալավ բաներին էի հավատում, հավատում էի, որ լավ մարդիկ կան։ Այդ երեկո Ռաշիդի մեջ իմ փրկչին էի տեսնում։ Նրա ուրախ դեմքն ինձ ապաքինեց։ Ինձ հետ կատարվածը՝ դեմքիս ստացած հարվածը, ճեղքած շրթունքը, քթից հոսող արյունը այնքան հեռու էին թվում։ Ռաշիդը մի շիշ գարեջուր խմեց ու իր սիրած խոսքն ասաց. «10 տարի այսպես ապրենք, տեսնենք՝ հետո ինչ կլինի»։

Նա գնաց պարելու։ Ինչպես միշտ, բոլորը նրան էին նայում։ Ռաշիդը՝ այդ հայացքներից խանդավառված, հիանալի պար ցուցադրեց։ Մենք մինչև առավոտվա 4-ը գիշերային ակումբում պարեցինք ու գարեջուր խմեցինք։ Երկուսս էլ լավ հարբել էինք։ Չորսն անց էր՝ գիշերային ակումբից դուրս եկանք, տաքսի նստեցինք ու տուն գնացինք։ Տուն մտնելով՝ Ռաշիդը, առանց հագուստը փոխելու, պառկեց դիվանի վրա ու քնեց։ Նրա մարմինը սովոր էր հագուստով քնելուն։ Իսկ ես չկարողացա քնել։ Տան մեջ աննպատակ քայլում էի ու, բաժակներն ու ապակե ամանները զարկելով, գիշերվա լռության մեջ լսում էի մատներիս ու ապակու հպումից առաջացող ձայները։ Սառնարանից երշիկ, պանիր հանեցի ու կերա։ Խոհանոցում «Քարավան» թերթ գտա։ Հիշում եմ՝ թերթի մեջ ինչ էր գրված. մի կին խմբագրություն նամակ էր ուղարկել այն մասին, թե ինչպես է իր ամուսնու հետ ծանոթացել։ Մրցույթի շրջանակներում լավագույն նամակի հեղինակը պետք է մրցանակ ստանար...

… Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված ծառերի տերևները, որոնց անունները չգիտեի, դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։ Ես՝ կողքիս վրա պառկած, մեր հարևան Կ.֊ին էի հիշում։ Կ.֊ն ոչ մի տեղ չէր աշխատում։ Նա մեքենաներից լավ գլուխ էր հանում, բայց ոչ մի տեղ չէր աշխատում։ Նա նման էր Մարտին Իդենին։ Թուխ մաշկ, խոշոր ձեռքեր, մկանոտ պարանոց։ Գարնան սկզբից մինչև աշնան վերջը ծառերի տակ էր քնում։ Նրան տան ներսում տեսնելը տարօրինակ էր։ Ասես տան մեջ ոչ թե մարդ, այլ ձի կամ արջ ես տեսնում։ Երբ նա տան մեջ քայլում էր, ամեն ինչ նրա դեմ էր։ Մանրատախտակը ճռռում էր, պահարանում սպասքը զնգզնգում էր, հին կահույքն ասես Կ.֊ից վախենում ու պատին էր սեղմվում։ Կ.֊ն ամբողջ օրը կարդում էր։ Կարդացած գրքերի մասին երբեք չէր խոսում։ Միայն մեկ անգամ, չգիտեմ՝ ինչպես ստացվեց, նա ինձ պատմեց Մոպասանի «Սիրելի բարեկամ» վեպի մասին։ Նա անվնաս մարդ էր, ուշադրություն չէր դարձնում այն ամենին, ինչ կատարվում էր փողոցում։ Հայրս, Կ.֊ին տեսնելով, միշտ ասում էր. «Ինչ է, տղամարդու խո՞սք ես տվել, որ սովետական իշխանության վրա չես աշխատելու»։ Այդպես էլ ստացվեց, խորհրդային իշխանության վերջն եկավ, և Կ.֊ն այդպես էլ ոչ մի տեղ չաշխատեց։

Մի անգամ Կ.֊ի մոտ հյուրեր էին եկել։ Կ.֊ի մայրը բակում մի բադ բռնեց ու նրան տվեց, որ մորթի։ Կ.֊ն ոտքերով բադի թևերին կանգնեց ու դանակը վզով անցկացրեց։ Հանկարծ ինչ֊որ միտք Կ.֊ին շեղեց, ու նա բադին բաց թողեց։ Բադը, արյունահոսելով, բարձրացավ ու սկսեց բակով մեկ պտտվել։ Հետո, թևերը բացելով, Օ. քեռիի տան ուղղությամբ թռավ։ Մենք՝ երեխաներս, ծիծաղից մեռնում էինք։ Իսկ Կ.֊ի մայրը նրան անիծում էր: Օ. քեռիի մոտ վազեցինք։ Դուռը ծեծեցինք։ Օ. քեռին դուռը բացեց, ու մենք բոլորս միասին նրան պատմեցինք՝ ինչ է պատահել։ Օ.-ն մեզ բակ թողեց։ Մենք երկար փնտրեցինք, բայց կիսակտրած վզով բադին այդպես էլ չգտանք։

... Հիշեցի գնդապետին։ Գնդապետը, կայարաններից մեկում վագոն մտնելով, հրամայեց. «Վաշտ, ոտքի՛։ Ես գնդապետն եմ։ Ոտքի»։ Գիշերը բոլորը լավ խմել էին։ Ամբողջ վագոնը քնած էր։ Իսկ ինձ միզելու պահանջն էր արթնացրել։ Գնդապետի ձեռքին՝ բարակ ցելոֆանե տոպրակում, լոլիկ, վարունգ, օղի ու հաց կար։ Միջին հասակի տղամարդ էր։ Ինչ֊որ մեկը քնի մեջ գնդապետին խնդրեց չաղմկել։ Գնդապետը կրկին գոռաց. «Վաշտ, ոտքի՛։ Ես գնդապետն եմ»։ Աղմուկից ուղեկցորդն արթնացավ։ Նա գնդապետին իր սենյակ տարավ։ Երբեմն ուղեկցորդի սենյակից լսվում էր գնդապետի ձայնը. «Վաշտ, ոտքի՛։ Ես գնդապետն եմ»։ Ես դուրս եկա տամբուր՝ ծխելու։ Գնդապետն էլ դուրս եկավ ծխելու։ Ուղիղ, առանց բարևելու հարցրեց.

 - Ինչի՞ են էսքան երկար քնում։

- Գիշերը շատ են խմել։

- Խմել չգիտեն։ Էստեղ հատուկ տեխնոլոգիա ա պետք։

 Կուպեի տոմս չէի գտել։ Պլացքարտային վագոնի տոմս էի գնել։ Ռուսաստանում պլացքարտով երթևեկելը շատ ավելի հետաքրքիր է։ Վագոն տարբեր մարդիկ են մտնում։ Քեզ հետ կարող է ինչ ասես պատահել։ Կյանքդ կարող է փոխվել։ Յուրաքանչյուր կայարան, յուրաքանչյուր ուղևոր իրադարձության հնարավորություն են պարունակում։ Մեկ էլ ինչ֊որ մեկը կիթառ է վերցնում ու սկսում երգել։ Վագոնի պատուհանից Ռուսաստանի լայնարձակ, անծայրածիր տարածություններին նայելով՝ կիթառ ես լսում, ու դրա հնչյունները քեզ հեռու հեռուներն են տանում։ Նախկինում ես ռուս գրողների մոտ բնության նկարագրությունները կարդում էի զուտ որպես բնության նկարագրություն։ Կարծում եի՝ գրողը պարզապես բնությունն է նկարագրում։ Մի անգամ գիշերը գնացքում արթնացա։ Լուսնի ճառագայթը շուրջն ամեն ինչ կաթնագույն էր ներկել։ Այնքան գեղեցիկ էր, որ նկարագրելն անհնար է։ Գնացքը կարծես կաթնային լճի վրա կառուցված ռելսերով էր գնում։ Ափսոսացի, որ ճամփակիցներս այդ պատկերը չեն տեսնում։ Ոչ մեկին չէր կարելի արթնացնել։ Եթե արթնացնես ու ասես. «Վե՛ր կաց, մենք կաթնային լճով ենք գնում», միանգամից այդ «կաթնային լիճը» կշպրտեն։ Լավագույն դեպքում խենթի տեղ կդնեն։ Կեսգիշերին տեսածս պատկերից հետո մի բան հասկացա։ Ռուս գրողները բնությունը նկարագրում էին ոչ պարզապես նրա համար, որ բնություն նկարագրեն։ Նրանք նկարագրում էին այն, ինչ տեսնում էին…

Երեք օր գնդապետի հետ նույն վագոնում էի երթևեկում։ Նա վագոնի բոլոր ուղևորների հետ խմում էր։ Եվ նրա բոլոր բաժակակիցները դրանից հետո քնում էին։ Ինձ էլ առաջարկեց խմել։ Ես տեսնում էի՝ ինչով է դա ավարտվում նրանց համար, ովքեր նրա հետ խմել են։ Այդ մարդու հետ խմելն անհնար էր։ Ամեն անգամ ինձ տեսնելով՝ գնդապետն ասում էր. «Իմ մեջ էլ կովկասյան արյուն ա հոսում։ Մենք պետք ա անպայման խմենք»։ Գնդապետը բոլորին հոգնեցրել էր։ Հարբում էր ու սկսում գոռալ. «Վաշտ, ոտքի՛։ Ես գնդապետն եմ»։ Վագոնի մարդիկ մտածում էին, որ գնդապետը նրա մականունն է։ Հերթական անգամ, երբ գնդապետը սկսեց հրամայել, վագոն մտած ուղևորներից մեկը վրան գոռաց. «Բավական է։ Բոլորին զզվեցրիր։ Դու գնդապետ չես»։ Գնդապետը գրպանից հանեց վկայականը և այդ մարդու աչքերին մոտեցրեց։ Իրոք, գնդապետ էր։ Վագոնի ուղեկցորդուհուն գնդապետն ավագ լեյտենանտի կոչում էր շնորհել։ Նա հաճախ էր հայհոյում, ինչը հատուկ է ռուս սպաներին։ Գնացքի ամեն կայարանում գնդապետը տարբեր վագոններից էր դուրս գալիս։ Եվ նրա ձեռքի ցելոֆանե տոպրակում կրկին հայտնվում էր լոլիկ, վարունգ, հաց ու օղի։ Գնացքի բոլոր ուղևորները գիտեին գնդապետին։ Մենք կատակում էինք, թե նա խմել է մեքենավարի հետ, մեքենավարը քնել է, և գնացքն այժմ ինքն իրեն է գնում։

Կայարաններից մեկում գնդապետը մի կնոջ գտավ։ Կինը գնում էր իր ուսանող դստերը տեսակցելու, բայց այդպես էլ տեղ չհասավ։ Գնդապետը թույլ չտվեց։ Գնդապետը կնոջը խմեցրեց։ Գնդապետը հաճախ կնոջն ասում էր. «Երեք ժամից տուն ենք հասնում։ Կգնանք, լավ կխմենք, հետո կգնանք բաղնիք և հետո կամուսնանանք»։ Եվ իսկապես` գնդապետի հետ գնաց։

Երբ գնդապետը հերթական կայարանում գնացքից իջավ, մենք գոռացինք. «Գնդապետը գնում է, գնդապետը մեզ լքում է, գնդապետը տուն է հասել»։ Մենք բոլորս ուրախ էինք գնդապետի գնալու համար։ Կինը, ում գնդապետն իր հետ էր տանում, երջանիկ տեսք ուներ։ Կանանցից մեկն ասաց. «Աղջկա մոտ էր գնում, իսկ հիմա ամուսնանում է։ Ինչ երջանիկ մարդիկ կան այս աշխարհում»։ Որքան էլ լավ էի ռուսներին ճանաչում, նման բան, այնուամենայնիվ, չէի սպասում։ Ռուսները միշտ էլ կարողանում են զարմացնել։ Ասես, ռուսական ֆիլմ էի նայում։ Ինձ ապշեցրել էր, որ կինը, ով աղջկա մոտ էր գնում, գնդապետի հետ միասին գնացքից իջավ։ Գնդապետի գնալուց հետո վագոնում այնքան լուռ էր, որ մենք բոլորս սկսեցինք ձանձրանալ...

… Հիշեցի իմ կյանքի ամենահամբերատար, ամենահետաքրքիր մարդկանցից մեկին՝ մայորին։ Ռազմական դպրոցի 3-րդ կուրսում էի սովորում։ Մեր գնդի հրամանատար պահեստազորի մայորի էին նշանակել։ Մայորը միջին հասակի, թուխ մարդ էր։ Երբեք չեմ տեսել, որ այդ մարդը հայհոյի կամ նյարդայնանա։ Զինվորականների մեջ չհայհոյող մարդու հաճախ չես հանդիպի։ Դժվար է լինել զինվորական ու չհայհոյել։ Բոլոր հարցերին մայորը միօրինակ պատասխան ուներ։ Օրինակ, մենք հարցնում էինք.

- Ընկեր մայոր, այսօր ի՞նչ ֆիլմ են ցուցադրելու։

- Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես։

- Ընկեր մայոր, ձմեռային համազգեստը ե՞րբ են տալու։

- Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես։

- Ընկեր մայոր, քանի՞ օր են մեզ արձակուրդ տալու։

- Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես։

- Ընկեր մայոր, ինչո՞ւ եք այդքան ցածր կոչումով պահեստազոր անցել։

- Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես...

Մենք՝ կուրսանտներս, մի օր այդ մայորից այլ պատասխան չլսեցինք։ Բոլոր հարցերին նա պատասխանում եր. «Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես»։ Այդ միօրինակ պատասխանը մեզ շատ էր զայրացնում։ Բայց ի՞նչ կարող էինք անել. մենք ենթարկվում էինք այդ թուխ, ամրակազմ մարդուն, ով հարցերին պատասխանում էր «Ի՞նչ իմանամ։ Չգիտեմ։ Ինչպես դուք, այնպես էլ ես» արտահայտությամբ։

Որքան էլ արկածասեր եմ, ներքուստ ինձ միշտ ծեր եմ զգացել։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ես շատ լավ հիշողություն ունեմ։ Հիշում եմ ամեն ինչ։ Ոչինչ չեմ մոռացել, անգամ կյանքումս ոչ մի դեր չխաղացած դեմքեր, դեպքեր, իրադարձություններ…

Ռազմական դպրոցում էի սովորում։ Ինձ ճաշարան վերակարգ էին ուղարկել։ Աստիճաններին նստած ծխում էի։ Կողքիս նստած կուրսանտը նոթատետրի մեջ բանաստեղծություններ էր գրում։ Այն ժամանակ ճաշարան վերակարգ ուղարկվածներին թույլ էին տալիս չստեր հագնել։ Ես նոր էի տնից եկել։ Սեպտեմբերի կեսերն էին։ Շատ էի կարոտում։ Հատկապես երեկոյան էի թախծում։ Կես ժամից մեր ջոկատը պետք է ընթրիքի գար։ Իսկ ես ծխում ու մեր տան մասին էի մտածում: Աջ ոտքիս վրա մոծակ նկատեցի։ Ձեռքս զգուշորեն բարձրացրի ու մոծակին սատկացրի։ Մոծակի՝ միջիցս ծծած արյունը ոտքիս վրա լղոզվեց։ Ես խիստ բարկացա ինձ մտորումներից շեղած մոծակի վրա։ Ծխուկը սեղմեցի ոտքիս այն հատվածին, որը նա խայթել էր։ Այդ պահից հետո ինձ նվազագույնը հազար անգամ մոծակներ են խայթել, բայց ես չեմ կարողանում մոռանալ այն սեպտեմբերյան երեկոն ու մոծակին, որն ինձ խայթեց, երբ նստած էի ճաշարանի աստիճանների վրա։ Ինչո՞ւ են հիշողությանս մեջ այդքան աննշան իրադարձություններ մնում։ Չգիտեմ։

Կարծում եմ՝ դժբախտությունը երկու աղբյուր ունի՝ հիվանդություններն ու խղճի խայթը։

Սկսենք առաջինից։ Ատամներս փտում են։ Տեսողությունս թուլանում է։ Երիկամներս ցավում են։ Ոտքերս սառում են։ Ամեն օր 12.00-ից 18.00-ն ինձ վատ եմ զգում։ Ատամներիս փտելն ինձ շատ է նյարդայնացնում։ Արտաքինին չափազանց մեծ ուշադրություն դարձնող մարդու համար ատամների փտելը սարսափելի բան է։ Ես ատամներս բուժելու համար բավականաչափ կամք ու համբերություն չունեմ։ Զգում եմ, որ այլևս չեմ կարողանում նախկինի պես խմել։ Մարմինս արագ թուլանում ու շարքից դուրս է գալիս։ Գիշերները մի քանի անգամ արթնանում ու զուգարան եմ գնում։ Հետո քնելը դժվար է։ Այս ամենն իմ նյարդերի վրա ազդում է։ Ես առողջ չեմ։ Փորձում եմ մարմնիս խնդիրների մասին չմտածել։ Բայց միշտ չէ, որ ստացվում է։ Բավական է՝ մի շաբաթ մեղր չուտեմ, ձեռքերս ու ոտքերս սկսում են դողալ։ Հիվանդությունը բերում է նրան, որ էլ ավելի ալարկոտ եմ դառնում։ Ես չեմ կարող ապագայի մեջ ներդրում անել։ Վախենում եմ ցավից։ Դրա համար հաճախ ինձ դժբախտ եմ զգում։

Երկու արարքիս համար խղճի խայթ եմ զգում։ Մանրամասնությունների մեջ չմտնեմ, կարճ ասեմ։ Մի անգամ մայրս ինձ այնքան էր բարկացրել, որ ձեռքիս եղած բաժակը նրա դեմքին շպրտեցի։ Բաժակը մի փոքր վնասել էր մորս դեմքը։ Նա ինձ ոչինչ չասաց։ Ես այնքան կատաղած էի, որ այդ պահին ունակ էի սպանել յուրաքանչյուրին, ով կանգնի ճանապարհիս։

Մի անգամ էլ ծեծել եմ մի մարդու, ում անունը չէի ցանկանա հիշատակել։ Ես նրան խփում էի ափերով, բռունցքներով։ Իսկ նա լուռ կանգնել ու ինձ վրա էր նայում։ Հետո լացեց ու ասաց, որ ոչնչում մեղավոր չէ։ Եթե նա ծեծվելու ժամանակ գոռար, հայհոյեր, ինձ հիմա այդքան ծանր չէր լինի։ Ոչ մորս, ոչ այն մարդում, ում անունը չեմ նշում, ես չեմ ասել. «Ներե՛ք ինձ»։ Ես նրանց ասացի․ «Խնդրում եմ, փորձեք ինձ հասկանալ»։

… Մինչ ես պառկած էի զով, աշնան հոտ ոնեցող անտառում, ծառերի մեջ, որոնց անունները չգիտեի, Բաքվում մարդիկ շոգից ու մեքենաների գազաժայթքումներից խեղդվում էին։ Բաքվի շոգի ու փոշու մասին մտքերի ներքո հիշողություններս ավելի լավ էին արթնանում։ Աշնան հոտ ունեցող հով անտառը, բնությունը սրել էին հիշելու ունակությունս։ Հիշեցի մարդկանց, որոնք լքել են այս աշխարհը, բայց իրենց հոտը, ձայնը մնացել է։ Հիշեցի Մեհթի Բայազիդին։ Մեհթի Բայազիդը հաջողակ գրող չէր։ Չնայած 20 տարի գրչով է խաղացել, նա ոչ միայն չի գտել իր մուսան, այլև մատով անգամ դրան չի դիպչել։ Չնայած 20 տարի շարունակ խոսում էր այն մասին, որ գլուխգործոց է գրում, նրա լեգենդար «Ճակատագրի մտրակը» վեպի անգամ մի տող չէր գրվել։ Մի կտոր հաց վաստակելու համար նա օրերով թերթերի համար գեղարվեստա֊փիլիսոփայական լիրիկական հոդվածներ, էսսեներ էր գրում։

Թոքախտից էր տառապում։ Սաստիկ նիհարած էր։ Հազալու ժամանակ արյուն էր թքում։ Չնայած դրան, շարունակում էր խմել։ Նա սիրում էր խմելուց հետո խոսել գրականության մասին, փչացնել մարդկանց տրամադրությունը, կռիվ հրահրել, ապացուցել գոյության անիմաստությունը։ Նա միայնակ էր ապրում մի հյուղակում, որն օրենքի խախտումով է կառուցվել՝ առանց փաստաթղթերի ու թույլտվության։ Անգիր գիտեր ռուս գրականությունը, Դոստոևսկուն։ Նա սիրած արտահայտություն ուներ, որը հաճախ էր կրկնում. «Ես թեև հանճար չեմ, բայց հանճարեղության ճանապարհը լավ գիտեմ»։

Վերջին անգամ Մեհթի Բայազիդի հետ «Գիտությունների ակադեմիա» մետրոյի կայարանի հարևանությամբ գտնվող սրճարանում ենք հանդիպել: Ես միայնակ օղի էի խմում: Երեք բաժին խորոված, պանիր, թթու դրած կաղամբ, տապակած ձուկ պատվիրեցի: Ու ևս 250 գրամ օղի: Մենակ նստել ու կամաց-կամաց խմում էի: Այդ սրճարանում տարբեր տեսակի մարդիկ են հավաքվում: Համալսարանի տարեց դասախոսները, խմել սիրող ուսանողները: Հանկարծ սրճարան մտավ Մեհթի Բայազիդը: Նա փող չուներ ու ուզում էր խմել: Սրճարանում ծանոթ դեմք էր փնտրում: Ինձ տեսավ: Ես նրան կանչեցի: Լրացուցիչ երկու բաժին հավի խորոված, աջիկա, պանիր, կես լիտր օղի պատվիրեցի: Սկսեցինք խմել: Մեհթիի ձեռքերը դողում էին: Նրա մարմինը վերջնականապես թուլացել էր: Ես նայում էի նրա դողացող դաստակներին, բարակ ձեռքերին, ոսկրոտ կրծքին ու մտածում էի. «Ահա այսպիսին է մեր վերջը: Ուրիշ ի՞նչ ավարտ կարող է ունենալ երրորդ երկրի գրողը, եթե նա չինովնիկ չէ: Հետաքրքիր է` որքա՞ն ժամանակ ես դեռ պետք է դիմադրեմ, որ նման կերպ չմահանամ»:

Այո, Մեհթին երկար տարիներ խոսել է գրականության մասին, բայց ոչինչ չի գրել: Նա գիտեր, որ եթե մի բան գրի, ոչ ոք չի կարդա: Նա գիտեր` որտեղ է ապրում: Հնարավոր է` նա իսկապես ունակ էր գլուխգործոց ստեղծել: Պարզապես չէր ցանկանում գրել: Համենայնդեպս, Մեհթին տաղանդավոր էր, կիրթ: Մենք խմում էինք: Մեհթին, սովորության համաձայն, փորձում էր ապացուցել, որ ամեն ինչ անիմաստ է: Նա ասում էր, որ ես չեմ կարողանա հաջողության հասնել: Նա ձայնը բարձրացրեց: Սրճարանի հաճախորդները սկսեցին շրջվել ու մեզ վրա նայել: Չնայած նրանցից շատերն իրար դեմքով ճանաչում էին:

Մեհթին իրեն անիծում էր, որ ժամանակին երկրից չի հեռացել: «Քանի դեռ ուշ չէ, գնա այստեղից: Այստեղ ոչինչ չի ստացվի: Ուրիշ բանով զբաղվելն արդեն ուշ է: Քո ձեռքերը աղջկա ձեռքերի են նման: Դու չես կարողանա այլ բանով զբաղվել: Քո ձեռքերը սովոր են գրչին: Տեսնո՞ւմ ես ինձ: Ասում էի` կարող է այս տարի ամեն ինչ կարգավորվի, մյուս տարի, երևի, ամեն ինչ այլ կերպ կլինի: Այդպես էլ տարիներս անիմաստ անցան: Ահա և վերջն եկավ… Հիմա մահանում եմ: Հենց այսպես: Որտե՞ղ է իմ ցայտող եռանդը, իմ անզուսպ ամբիցիաները, իմ ընթերցած գրքերը, անգիր արած Դոստոևսկին: Ոչինչ էլ չկա: Ես մահանում եմ: Վերջացավ: Կարծում ես`դու ա՞յլ կերպ ես մահանալու: Դու էլ այսպես կմահանաս: Բոլորս այսպես կմահանանք: Քանի դեռ ուշ չէ, գնա այստեղից: Այստեղ գրքեր-տետրեր ոչ մեկին պետք չեն: Ուրիշ տեղ գնա: Ուրիշ տեղ, եթե հայտնի, ճանաչված չդառնաս, գոնե այլ կերպ կմահանաս: Իսկ այստեղ բոլորն իմ պես կմահանան: Ամենաարժեքավոր տարիներս օղու փնտրտուքների մեջ անցան: Ու հիմա էլ հազի և օղու փնտրտուքի մեջ են անցնում: Արյուն թքելով` ես օղի եմ փնտրում: Դու էլ ամենաարժեքավոր տարիներդ օղու փնտրտուքի մեջ կանցկացնես: Նայում ես ինձ ու մտածում, որ դու, երևի, այսպես չես մահանա: Հիմար: Ես էլ էի այդպես մտածում: Բոլորն ասում են, որ Մեհթին անհաջողակ է: Ես անհաջողակ չեմ: Ես կարող էի գրել: Ես միայն մեկ սխալ եմ գործել: Պարզապես այստեղից ժամանակին չեմ գնացել: Չկարողացա գնալ: Մի անգամ պառկեցի քնելու և որոշեցի, որ, առավոտյան շուտ արթնանալով, կսկսեմ գրել: Չկարողացա գրել: Առավոտյան ինձ հազն էր տանջում: Արյուն եկավ: Երկու օր անկողնում մնացի: Ես կարող էի գրել: Չուզեցի: Չուզեցի գլուխգործոցս նվիրել այն մարդկանց, որոնք ինձ սովամահ էին անում: Հիմա՛ր: Ինձ այդպես ուշադիր մի՛ նայիր: Ինձ մի՛ խղճա…»

Նա շատ էր խոսում: Սրճարանի հաճախորդները մեզ էին նայում: Մեհթին քիչ էր ուտում: Սովորության համաձայն` սկսեց ինձ հայհոյել: Խնդրեցի՝ ավելի կամաց դա անի. «Ինչքան ուզում ես` հայհոյի, բայց էնպես, որ ուրիշները չլսեն»: Նա ավելի շատ բարկացավ: Հունից դուրս եկավ: Սկսեց ավելի բարձր հայհոյել: Բարձրացավ, որ ինձ խփի, բայց չկարողացավ: Ընկավ: Ես կանչեցի մատուցողին ու հաշիվը փակեցի: Մեհթիին գետնին պառկած թողնելով` սրճարանից դուրս եկա: Գնացի բուլվար ու երկար քայլեցի ծովի ափով: Տրամադրությունս վերջնականապես փչացել էր: Ես վախենում էի Մեհթիի պես մահանալ: «Ի՞նչ կարելի է անել» հարցի պատասխանն էի փնտրում: Մոտ մեկ ամիս անց ինձ հասավ Մեհթի Բայազիդի մահվան լուրը:

Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս: Հիշեցի հորս ձեռքերը: Նրա ձեռքերից հողի, ցեմենտի, քարի, փայտի ու երկաթի` շինանյութի հոտ էր գալիս: Նրա կոշտացած, մեծ, շինանյութի հոտ ունեցող ձեռքերի ու սպիտակ դեմքի միջև այնպիսի տարբերություն կար, որ երբեմն ինձ թվում էր, որ հայրս դիմակ է կրում: Հայրս, ինչպես կովկասցի տղամարդկանց մեծ մասը, ընտանիքում բռնակալ էր: Շատ էր խմում: Խմելուց հետո մորս էր ծեծում: Մեզ` երեխաներիս, վախեցնում էր` ասելով, որ խնձորենու վրա կկախի: Հորս հանդեպ վերաբերմունքս տրամադրությունից է կախված: Ես չեմ կարողանում նրան ներել այն բանի համար, որ երեխաներին վախեցնում էր, թե խնձորենու վրա կկախի, այն բանի համար, որ մի քանի անգամ ինձ ծեծել է: Իսկ երբեմն ես նրա մասին սիրով եմ հիշում: Սա պարզապես ծնողի հանդեպ երեխայի սեր չէ: Նա մի շատ լավ բնավորության գիծ ուներ: Եթե իմ հայրը չլիներ, այլ, օրինակ, հարևանը, ես, միևնույն է, նրան դրա համար կսիրեի: Հայրս բարձր էր գնահատում գիտությունը, կրթությունը, գրքերը: Նա սիրում էր կարդալ, սիրում էր գրքեր, սիրում էր կարդացող մարդկանց: Ուսուցիչը նրա համար սրբություն էր: Մարդ, ով իր ողջ կյանքի ընթացքում տներ է կառուցել և ով այդքան բարձր է գնահատել գիրքը, գիտությունը, արժանի է հարգանքի: Ով էլ լինի: Հարևան կամ հարազատ հայր: «Կարդալ օրորոցից մինչև գերեզման»` սա էր նրա սիրած արտահայտությունը: Երբ հայրս ինձ օղու էր ուղարկում, ես շատ հազվադեպ էի նրան մանրը վերադարձնում: Երբեմն, երբ նա հարցնում էր, ասում էի, որ գիրք եմ գնել: Նա չէր հարցնում` որտեղ եմ գնել, ինչ գիրք, որքան արժե: Նման հարցեր չէր տալիս: Խմելուց հետո մեր օրագրերն էր ստուգում: Այդ օրը պատմությունից վատ գնահատական էի ստացել: Սովորաբար պատմությունը դասարանում էի սովորում: Լավ հիշողություն ունեի: Մինչ այլ աշակերտները դաս էին պատասխանում, ես հասցնում էի սովորել: Այդ օրը ուսուցիչն առաջինն ինձ հարցրեց։ Ես չկարողացա պատասխանել: «2» ստացա: Հայրս, օրագրիս մեջ տեսնելով գնահատականը, խոժոռվեց.

- Ինչի՞ ես «2» ստացել:

- Սովորել էի: Պատմեցի:

- Իսկ ինչի՞ ուսուսիչը «2» դրեց:

- Չգիտեմ:

Հայրս բարկացավ: Երևի, մորս կծեծի: Ինքս ինձ անիծում էի, որ դասը չէի սովորել: Չնայած պամությունը հեքիաթի պես էի կարդում: Բակի դուռն ուժեղ ծեծեցին: Հայրս բակ դուրս եկավ: Ես, առիթից օգտվելով, վերցրեցի գիրքն ու սկսեցի կարդալ: Հայրս 15-20 րոպեից վերադարձավ: 15-20 րոպեն ինձ բավականացրեց, որպեսզի մի քանի էջ անգիր անեմ: Հայրս վերադարձավ: Օրագիրը վերցրեց ու սկսեց թերթել: Հարցը կրկնեց.

- Ինչի՞ ես «2» ստացել:

- Սովորել էի: Պատմեցի:

- Իսկ ինչի՞ ուսուսիչը «2» դրեց:

- Չգիտեմ:

- Հնարավոր չի, որ դու պատմած լինես, իսկ ուսուցիչը «2» նշանակի:

- Ես չգիտեմ:

- Լավ, կստուգենք: Պատմի՛ր:

Ես անգիր արած դասը պատմեցի: Հայրս սիգարետ կպցրեց: Հետո ասաց կյանքումս լսված ամենախելացի արտահայտությունը. «Դու սովորի, թո՛ղ ուսուցիչը քեզ «2» նշանակի»: Այդ բառերն ինձ շատ են օգնում այն պահերին, երբ ես հոգնած էի, երբ ամեն ինչ ինձ հոգնեցնում էր. «Դու սովորի, թո՛ղ ուսուցիչը քեզ «2» նշանակի»:

Մենք շատ էինք ուրախացել, որ ես Նախիջևանսկու անվան ռազմական ուսումնարան էի ընդունվել։ Իմ հաջողությունը նշելու համար տանը սեղան գցեցին։ Հայրս ինչ֊որ տեղից «Fanta» էր ճարել։ Մենք «Fanta»-ն փոքր կումերով էինք խմում, որ ուշ վերջանա։ Ավելորդ է ասել, որ այն ժամանակ «Fanta»-ն դեֆիցիտ էր։ Չկար։ Շատերը լսել էին այդ ըմպելիքի մասին, բայց երբեք չէին փորձել։ Մենք ուրախանում էինք։ Տնեցիներն ինձ արդեն հրամանատար, գեներալ էին պատկերացնում։ Այդ օրը մենք շատ երջանիկ էինք։ Բակի շունը, մեր երջանկությունից օգտվելով, մտել էր տուն։ Ոչ ոք նրան չնեղացրեց ու տնից դուրս չվռնդեց։ Շունը զբոսնում էր տան մեջ, որը նրան միշտ առեղծվածային վայր է թվացել, ինչ֊որ տեղ կեղտոտած թաթերի հետքերը լղոզում էր գետնին, փորձում էր ամեն ինչ հոտոտել, ամեն ինչ ուսումնասիրել։ Այդ օրը մենք շանը մսի լավ կտորներ էինք տվել։ Շունը հիացած էր։ Ոչ ոք նրան տնից դուրս չէր վռնդում։

Չնայած շրջկենտրոնից շատ տղաներ էին ռազմական դպրոց ընդունվել, նրանց մի մասը զինավարժություններին, զինվորական կյանքին չդիմացավ ու, տունը կարոտելով, վերադարձավ։ Հայրս գիտեր այդ մասին։ Ինձ ռազմական դպրոց ճանապարհելով՝ ասաց․ «Եթե դժվար լինի, չամաչե՛ս, տուն կվերադառնաս»։ Ինձ համար իսկապես շատ դժվար էր։ Շատ էներգիա էի վատնում այնպիսի բաների վրա, որոնք անսովոր էին ինձ համար։ Տառապում էի։ Իմ ամենամեծ խնդիրը ռուսերենի չիմացությունն էր։ Այն ժամանակ ես, շան պես, հասկանում էի, բայց խոսել չէի կարողանում։ Պատմության, գրականության դասերն անգիր էի սովորում։ Բոլոր էջէրը։ Երկրորդ կուրսն ավարտելուց միայն սկսեցի հասկանալ այն, ինչ սովորել էի առաջինում։ Ինձ շատ դժվար էր։ Այն ժամանակ ռազմական դպրոցներում չգրված օրենք էր գործում․ դասախոսները աշխատասերներին չէին կտրում։ Ես միայն աշխատասիրությանս շնորհիվ էի գնահատականներ ստանում։ Մի քանի էջանոց տեքստ էի անգիր պատմում։ Ռուսերեն իմացող տղաները զարմանում էին անգիր անելու իմ ունակության վրա։ Նրանք ծիծաղում էին։ Նրանք համարում էին, որ ամոթ է ռուսերեն չիմանալ։ Ինձ շատ դժվար էր։ Հենց ազատ ժամանակ էի ունենում, ձիթենիների մեջ հանգիստ տեղ էի գտնում։ Մի անգամ, երբ այնտեղ լաց էի լինում, մայոր Կարպովն ինձ տեսավ։ Սկսեց հարցեր տալ․

- Ինչ֊որ մեկը քեզ նեղացրե՞լ է։

- Ոչ։

- Տնի՞ց ես վատ լուր ստացել։

- Ոչ։

- Էդ դեպքում ինչո՞ւ ես լացում։

Ես չկարողացա մայոր Կարպովի հարցին պատասխանել։ Փորձառու սպան էլ ոչ մի հարց չտվեց։ Ինձ հրամայեց զորանոց գնալ։ Այն ժամանակ ես շատ էի սիրում «քնել» հրահանգը։ Ուրախանում էի, երբ «քնել» հրահանգն էր հնչում։ Մտնում էի անկողինս, հիշում մեր տունը, բակը, մտածում այն մասին, թե ինչպես են հասակակիցներս ժամանակն իրենց հայեցողությամբ անցկացնում, և խիստ զղջում էի, որ ռազմական դպրոց եմ ընդունվել։ Քնում էի, իսկ առավոտյան արթնանում սոճիների վրա նստած վայրի աղավնիների երգի ներքո։ Հինգ րոպեից հնչում էր «Վեր կա՛ց» հրահանգը։ Մեր վաշտում կային տղաներ, որոնք ռուսերեն ընդհանրապես չգիտեին։ Բայց այդ տղաները չէին մտահոգվում, ամոթի զգացում չունեին և, իրենք իրենց վրա ծիծաղելով, դուրս էին գալիս իրավիճակից։ Իսկ ես ռուսերենի չիմացությունը մեծ մեղք էի համարում։ Ինձ համար դժվար էր։ Բայց որքան էլ դժվար էր, ես չէի կարող տուն վերադառնալ։ Շրջկենտրոնից մի քանի տղաներ չէին դիմացել ու տուն էին վերադարձել։ Ես տեսել եմ՝ ինչպես են ուսումնարանից փախած տղաներին ծաղրում, ինչպես էին մարդիկ նրանց վրա ծիծաղում։ Եթե տուն վերադառնայի, ես էլ նույն բախտին կարժանանայի։ Հենց այդ պատճառով, որքան էլ դժվար էր, ես դիմանում էի։

Այժմ, երբ գրում եմ այդ տողերը, նայում եմ իմ դուրս ցցված, կլոր փորին։ Եվ հիշում եմ, թե ինչպես էի ժամանակին հեշտությամբ 3 կիլոմետր տարածությունը հաղթահարում։ Զուգաձողերի վրա ինչեր էի անում։ Ինչպես է մարդը փոխվում։ Իմ հավատն էլ չի գալիս։ Հիմա, նույնիսկ եթե վրաս ատրճանակ պահեն, չեմ կարողանա 500 մետր տարածություն վազել։ Երբեմն կոշկաքուղերս արձակվում են, իսկ ես ալարում եմ կռանալ ու կապել դրանք։ Դրա համար փորձում եմ առանց քուղերի կոշիկներ գնել։ Կիրակի օրերին ռազմական ուսումնարանում տարօրինակ մթնոլորտ էր տիրում։ Մենք մարզահագուստ էինք կրում։ Զորանոցում ծխում էինք։ Տղաները տեսամագնիտոֆոն էին ճարում։ Մենք հերթապահում էինք զորանոցի դռան մոտ, որպեսզի սպաների հայտնվելու մասին զգուշացնենք։ Մի անգամ սպաներից մեկը մեզ էրոտիկ ֆիլմ նայելուց բռնացրեց։ Մենք շատ ամաչեցինք։ Ոչ ոք տեղից չշարժվեց, որպեսզի տեսամագնիտոֆոնն անջատի։ Տեղում սառել էինք։ Իսկ էկրանին ինչ֊որ տղամարդ ինչ֊որ կնոջ աջ ու ձախ էր շրջում։ Երկուսն էլ կատուների պես հաճույքից տնքում էին։ Հանգստի օրերին սպաների ու կուրսանտների միջև ընկերական հարաբերություններ էին։ Սպան նայեց մեզ վրա, գլուխը ճոճեց ու ասաց․ «Նայելը՝ նայե՛ք, բայց զուգարան մեկ֊մեկ եք գնալու»։

Ինձ դուր էր գալիս հանգստի օրերին ուսումնարանի մթնոլորտը, կուրսանտների ու սպաների միջև բարեկամությունը։ Այդ պատճառով ես հազվադեպ էի արձակման թուղթ վերցնում ու մորաքրոջս տուն գնում։ Հանգստի օրերին ուսումնարանում մնալը, մարզահագուստով ճաշարան գնալը, վարժահրապարակում ազատ զբոսնելը շատ ավելի հաճելի էր։ Շաբաթ օրերին՝ երեկոյան, տղաների հետ քաղաք կամ Գյունեշլի ավան էինք գնում, մինչև ուժասպառ լինելը քայլում էինք, աղջիկներին էինք խոսացնում, սրճարանում թեյ էինք խմում։ Սիրում էինք խմբով քայլել։ Մեզ հետ ոչ ոք գլուխ չէր դնում։ Անում էինք՝ ինչ մտքներովս անցնի։ Ամենաաչքաբացները գարեջուր էին խմում։ Այդ թվում՝ ես։ Մի շիշ գարեջուր էի խմում ու հարբում։ Ուսումնարան կեսգիշերին կամ առավոտվա կողմ էինք վերադառնում։ Հանգստի օրերին տուն գնացած տղաները մեզ համար նվերներ էին բերում՝ կոնֆետներ, թխվածքաբլիթ, սիգարետ, մրգեր, օդեկոլոն։ Այն ժամանակ կուրսանտների շրջանում մոդայիկ էր օդեկոլոն օգտագործելը։ Ամեն անգամ նոր հոտ էր գալիս։ Մենք օդեկոլոնը ցանում էինք որտեղ պատահի՝ պարանոցին, ձեռքերին, ոտքերին։

Հիմնականում «Ապրիլի 28» կայարանի մոտ գտնվող սրճարան էինք գնում ու այնտեղ կակաո խմում ու նրբերշիկ ուտում։ Երբեմն գնում էի այն սրճարան, որտեք հորաքույրս էր աշխատում։ Այնտեղ հիմնականում դերասաններ էին հավաքվում։ Հետևում էի՝ ինչպես են հեռուստացույցից ինձ ծանոթ մարդիկ օղի խմում, նրբերշիկ ուտում։ Հորաքույրս միշտ խոսում էր դերասանների վրա։ Նրանք հորաքրոջս համոզում էին պարտքով նրբերշիկ, օղի տալ։ Հետո հորաքույրս հազիվ էր նրանցից պարտքը ստանում։ Դրա համար ատում էր նրանց։ Ինձ համար զվարճանք էր դերասաններին այդքան մոտիկից տեսնելը։ Երբեմն նրանք նույնիսկ խոսում էին ինձ հետ։ Ես դրանով հպարտանում էի։ Անհարմար էի զգում, երբ հորաքույրս դերասանների վրա խոսում էր։ Ռազմական ուսումնարան վերադառնալիս տղաների համար նրբերշիկ էի տանում։

Հորաքույրս համոզում էր, որ տուն գնամ։ Բայց ես չէի գնում։ Ռազմական ուսումնարանում հանգստի օրերին շատ զվարճանքներ կային։ Առավել մեծ հաճույք էր զորանոցում մինչև 10-11-ը քնելը, մինչդեռ աշխատանքային օրերին այնտեղ արթնանում ես «Վեր կաց» հրահանգով։ Բացի դրանից, հանգստի օրերին ռազմական ուսումնարանում մնացած կուրսանտներին սպաներն այլ օրերին էլ էին հարգում։ Նույնիսկ քաղաքի տղաներից մի քանիսը հանգստի օրերին տուն չէին գնում, ուսումնարանում էին մնում։

Մի անգամ քաղաքից ուսումնարան էինք վերադառնում։ Շատ էինք կերել, զբոսնել, մրգեր էինք գնել։ Շատ ուրախ էր։ Մենք գոռում էինք, անեկդոտներ էինք պատմում, կռվում։ Իրար շալակ էինք թռնում։ Երբ զորանոց եկանք, հերթապահն ասաց․ «Սեյմուր, հայրդ էր եկել, երկար սպասեց քեզ»։ Հորս գալը տարօրինակ նորություն էր։ Չէ՞ որ 10 օրից տուն էի գնալու առաջին արձակուրդիս։ Կարող է՝ տանն ինչ֊որ բա՞ն է պատահել։ Հայրս ինձ երկար էր սպասել։ Հերթապահը նրան ասել էր՝ տղաները քաղաքից ուշ են վերադառնում, իզուր մի՛ սպասեք։ Հայրս ինձ հորաքրոջս տանն էր փնտրել, հետո սրճարանում, որտեղ նա աշխատում էր։ Հետո ուսումնարան էր վերադարձել։ Իսկ ես տղաների հետ քաղաքում պարապ շրջում, աղջիկներին էի խոսացնում։ Մտածեցի՝ երևի, հայրս քաղաքում գործեր ուներ ու որոշել է ինձ էլ տեսնել։ 10 օրից ես պետք է արձակուրդ ստանայի ու տուն գնայի։ Դրա համար շատ չէի տխրել, որ հորս հետ տեսնվել չհաջողվեց։ Նրանից հետո, երբ երկրորդ անգամ էր ուսումնարան վերադարձել, ինձ էլի էր սպասել, և դրանից հետո էր միայն շրջան՝ տուն վերադարձել։

10 օրերը դժվար անցան։ Որքան արձակուրդի օրը մոտենում էր, ավելի շատ էի կարոտում։ Հիշում էի մեր տունը, բակը, ջրհորը, ծառերը և երազում էի, որ արձակուրդի օրը հնարավորինս շուտ մոտենա։ Բայց կարոտես֊չկարոտես, ժամանակը, միևնույն է, իր հունով է գնում։ Վերջապես արձակուրդ ստացա ու ռազմական ուսումնարանից դուրս եկա։ Ուղիղ ավտոկայան գնացի։ Տոմսը 20 օր շուտ էի գնել։ Ավտոկայանում ահագին քայլեցի։ Աղջիկների նկարներ, սիգարետ, կոնֆետ, չորս հատ «Հեքիաթ» տորթ գնեցի։ Ավտոբուսը շարժվեց։ Պատուհանի մոտ նստեցի։ Ագահորեն նայում էի ամեն ինչին։

Մտքումս թվարկեցի այն բոլոր թեմաները, որոնց մասին խոսելու եմ։ Յուրաքանչյուր առանձին պատմություն կոնկրետ մարդու համար էր նախատեսված։ Որոշել էի արձակուրդի օրերին պատմել այն ամենը, ինչ տեսել եմ, ինչի մասին լսել եմ։ Բայց չստացվեց։ Ճանապարհին ավտոբուսը փչացավ։ Կողքը սրճարան կար։ Ուղևորները սրճարան մտան։ Ոմանք թեյ խմեցին, մյուսները հաց կերան։ Ես գարեջուր խմեցի։ Ուղիղ երկու ժամ սրճարանում անցկացրինք։ Վարորդն ու նրա օգնականը հագուստը փոխել էին ու բզբզում էին կարմիր «Իկարուսի» տակ։ Չէր զգացվում, թե նրանք կարող են սարքել այն։ Անցավ ևս մեկ ժամ։ Վարորդը սրճարան մտավ ու դիմեց ուղևորներին․ «Ավտոբուսը ուշ կսարքվի։ Ով ուզում է, կարող է գնալ։ Ով չի շտապում, թող սպասի»։

Ուղևորները սկսեցին հայհոյել վարորդին։ Մի տղամարդ նրա օձիքից բռնեց ու գետնին տապալեց։ Կատաղած ուղևորից վարորդին փրկեց սրճարանի տերը։ Ես ընկճված էի։ Ինձ համար արդեն մեկ էր՝ այսօր կամ երկու օր ուշ տուն հասնել։ Հանգիստ նստած՝ նայում էի փչացած «Իկարուսին»։ Հետո հոգնեցի նստելուց։ Գնածս տորթերը, կոնֆետները, աղջիկների նկարները վերցրեցի ու սկսեցի ճանապարհով քայլել։ Քայլելուց էլ հոգնեցի։ Քարին նստեցի։ Մտածեցի վերադառնալ ուսումնարան։ Տուն գնալու ցանկություն այլևս չկար։ Բայց պետք է գնայի։ Չէի կարող այստեղ՝ ճանապարհին մնալ։ Բարձրացա ու փորձեցի մեքենա բռնել։ Մի «ԿամԱԶ» կանգնեց։ Վարորդը պարապ էր, մարդ էր փնտրում, որ խոսի։ Ես մեքենան նստեցի։ Անմիջապես սկսեց հարցուփորձ անել. «Ո՞ւր ես գնում։ Քանի՞ տարեկան ես։ Ի՞նչ ես ուտում։ Ո՞ր ժամին ես քնում։ Ե՞րբ ես վերադառնալու։ Ծնողներդ ինչո՞վ են զբաղվում։ Ե՞րբ ես վերջին անգամ ձուկ որսալու գնացել։ Շրջա՞նն ա լավ, թե՞ քաղաքը։ Ծխո՞ւմ ես։ Աղջկա հետ քնած կա՞ս»․․․ Ու նման շատ հարցեր։

Չէի հասցնում մի հարցին պատասխանել՝ արդեն հաջորդն էր տալիս։ Արդեն մոռացել էի մեր տան մասին, փչացած ավտոբուսի մասին, այն մասին, թե ինչպես էի կարոտում ռազմական ուսումնարանում։ Զբաղված էի նրա հարցերին պատասխանելով։ Վարորդը «ԿամԱԶ»-ը մի սրճարանի բակում կանգնեցրեց։ Սրճարանի աշխատակիցները բարևեցին նրան։ Երևի, հաճախ է այդ հաստատությունում եղել։ Բոլորը նրան ճանաչում էին։ Վարորդը խորոված, տապակած ձուկ, կանաչի, պանիր, խաշած հավ, կես լիտր օղի պատվիրեց։ Ստիպեց ինձ խմել։ Ես չէի ուզում խմել։ Նա ասաց․ «Եթե չխմես, չեմ թողնի՝ մեքենաս նստես»։ 100 գրամ օղի խմեցի։ Մնացածն ինքը խմեց։ Կուշտ կերանք։ Սեղանին ոչինչ չմնաց։ Վարորդը կոտլետ պատվիրեց։ Կոտլետներն էլ կերանք։ Ես հարբել էի։ Հետո երկու թեյնիկ թեյ խմեցինք։ Առաջարկեցի թեյը տորթերից մեկով խմել։ Վարորդը չհամաձայնեց։ Կտրականապես հրաժարվեց։ Ընդհանուր առմամբ, վատ մարդ չէր երևում։ Ես միշտ լավ կարծիք եմ ունեցել «ԿամԱզ»-ի վարորդների մասին։

Ճամփա ընկանք։ Ես սկսեցի անհանգստանալ, որ պոստերից մեկում մեքենան կարող են կանգնեցնել։ Վարորդը խմած էր։ Եթե մեքենան կանգնեցնեին, ավտոտեսուչներն անմիջապես կհասկանային, որ վարորդը խմել է։ Դեմքը, ականջները կարմրել էին։ Նա զգաց իմ տագնապն ու ասաց․ «Մի՛ վախեցի, իմ մեքենան բոլորը ճանաչում են»։ Իսկապես, մեզ ոչ ոք չկանգնեցրեց։ Պոստի կողքով անցնելուց վարորդն ազդանշան տվեց՝ ի նշան ավանդական ողջույնի։

«Դյորդյոլ» կոչվող ճամփաբաժանին մեքենայից իջա։ Մտածում էի՝ տորթերից մեկը վարորդին նվիրել, ուզում էի մեկը նրան տալ։ Բայց վարորդը նվերը չընդունեց։ Ես պնդեցի։ Նա գորաց ինձ վրա ու հրամայեց ուղիղ տուն գնալ։ Նույնիսկ ուզում էր ինձ տաքսու փող տալ։ Բայց ես չվերցրեցի։ Այդպիսով, շատ հարցեր տվող, շատ ուտող ու ղեկին ոչ սթափ վիճակում նստած վարորդի հետ մեր ճանապարհները խաչմերուկին բաժանվեցին։ Մութն ընկնում էր։ Տուն ոտքով գնացի։

Լանջի վրա Մ․֊ին հանդիպեցի։ Մ․-ն ամառ֊ձմեռ բաճկոն էր կրում։ Նրա բաճկոնին անընդհատ ինչ֊որ բան էր կպնում՝ մեկ խոտիկ, մեկ ծեղիկ, մեկ թելիկ։ Նա երբեք ուշադրություն չէր դարձնում նրա վրա, թե ինչ է կատարվում շուրջը։ Առաջ շրջանային թերթում սրբագրիչ էր աշխատում։ Բոլորն ասում էին, որ Մ․֊ն ձախորդություն բերող մարդ էր։ Ով նրան առավոտյան հանդիպեր, օրը կորած է։ Մեր թաղամասի շատ տղամարդիկ առավոտյան Մ․֊ին չհանդիպելու համար ներքևի ճանապարհով էին քայլում։ Իսկ Մ․֊ին կարծես դուր էր գալիս առավոտյան մարդկանց դեմ֊դիմաց դուրս գալը։ Նա առավոտ կանուխ զարթնում էր ու քայլում նախ՝ վերևի, հետո՝ ներքևի ճանապարհով։ Քննության գնացող տղաները կեսգիշերին էին ճանապարհ ընկնում, որպեսզի ծեր Մ․֊ին չհանդիպեն։ Տղաներից մի քանիսը քննության գնալիս Մ․֊ին էին հանդիպել ու ինստիտուտ չէին ընդունվել։ Քչերն էին նրան բարևում։

Բոլորը նրանից փախչում էին, կարծես, բորով հիվանդ լիներ։ Ոչ ոք նրան հարսանիքի չէր հրավիրում։ Ոչ ոք նրա բակ չէր մտնում։ Անգամ երեխաներն էին Մ․֊ից խույս տալիս։ Մի օր Մ․֊ին աշխատանքից հեռացրին։ Չնայած դրան՝ Մ․֊ն առավոտ կանուխ զարթնում ու դուրս էր գալիս փողոց զբոսնելու։ Մարդիկ, նրան հանդիպելով, թքում էին գետնին, ամենքն աղոթում էր՝ ինչպես կարող էր, փորձանքից հեռու։

Նման վերաբերմունքը Մ․֊ին չէր անհանգստացնում։ Հակառակը՝ մարդկանց ատելությունը, երեխաների վախը նրան հաճույք էին պատճառում։ Մի անգամ Զ․ վարորդը, առավոտյան Մ․֊ին հանդիպելով, փողոցի մեջտեղում նրան ծեծեց։ Մենք դպրոց էինք գնում։ Զ․ վարորդը, Մ․֊ին գետնին գցելով, նրան ոտքերով խփում էր։ Կանայք, լացելով ու աղաչելով, Մ․֊ին Զ․֊ի ձեռքերից քաշում֊հանում էին։ Զ․֊ն ասաց․ «Եթե մի անգամ էլ էս սրիկային փողոցում տեսնեմ, հաստատ սպանելու եմ»։

Մ․֊ն որոշ ժամանակ առավոտյան փողոց դուրս չէր գալիս։ Դուրս էր գալիս, միայն երբ մութն ընկնում էր։ Բայց սովորությունը հաղթեց։ Նա սիրում էր առավոտյան դուրս գալ ու մարդկանց տրամադրությունը փչացնել։ Դժվար էր նրան զրկել այդ ուրախությունից։ Մ․֊ն տեղյակ էր իր՝ ձախորդություն բերելու մասին խոսակցություններից։ Վատ համբավը Մ․֊ին հաճույք էր պատճառում։ Անտեսում էր բոլոր խնդրանքները։ Մահից ու Զ․ վարորդից չվախենալով՝ նա նորից սկսեց առավոտյան զբոսնել։ Առավոտյան զբոսանքի, ձախորդություն բերելու հաշվին ամեն օր ինքնահաստատվում էր։ Որքան կարողացել էր, բոլորին ատելություն էր ներշնչել։ Կորցնելու ոչինչ չուներ։ Նույնիսկ աղջիկ չուներ, որ վախենար, որ տանը կմնա։ Կան մարդիկ, որոնք հպարտանում են իրենց փնթիությամբ, իսկ ծեր Մ․-ն հպարտանում էր, որ ձախորդություն է բերում։ Մ․֊ն, կարծես, երիտասարդանում էր, երբ ինչ֊որ մեկին աշխատանքից ազատում էին, երբ ինչ֊որ մեկը աշխատավայրում նկատողություն էր ստանում, երն ինչ֊որ մեկի աշխատավարձն էին կրճատում։ Նա մի որդի ուներ, ով նույնպես ատում էր հորը։ Որդին ամաչում էր հոր համար։ Նա տնից հեռացել ու առանձին էր ապրում։ Կնոջը Մ․֊ն այլ շրջանից էր բերել։ Կինը մեկ անգամ ամուսնացած֊բաժանված է եղել։ Դպրոցում գրականության ուսուցիչ էր աշխատում։ Մի անգամ թաղամասի բնակիչները տարօրինակ որոշում էին կայացրել։ Թաղամասի յուրաքանչյուր տուն Մ․֊ին 2-3 մանաթ էր վճարում, որ առավոտյան տնից դուրս չգա։ Մ․֊ն գոհ էր, որ մարդիկ վճարում են, որ նա առավոտյան տնից դուրս չգա։

Դրանից հետո Մ․֊ն նստեց տանն ու սկսեց կնոջն օգնել։ Այսինք, կնոջ փոխարեն ստուգողական աշխատանքներն էր ստուգում։ Մ․֊ն, ով շրջանային թերթում սրբագրիչ էր աշխատել, ստուգողականներով տետրերը կարմիր գրիչով խզմզում էր՝ չներելով անգամ ամենաչմչին սխալը։ Նա նստել էր տանն ու դպրոցականների ապրումների հետ էր խաղում։ Այսպես, Մ․֊ի կնոջ աշակերտներից ոչ ոք չէր կարող «5» ստանալ։ Այդ մարդուն հնարավոր չէր վնասազերծել։ Մնում էր միայն սպանել նրան։ Բայց ոչ ոք չէր ցանկանում ձեռքերն արյան մեջ թաթախել․․․

Լանջի վրա Մ․֊ին հանդիպեցի։ Մթնում էր։ Նա դուրս էր եկել երեկոյան զբոսանքի։ Ես նրան չբարևեցի։ Նա էլ ինձ չբարևեց։ Կողքովս անցնելով՝ շրջվեց ու ասաց․ «Հայրդ հիվանդացել է»։ Նրա բաճկոնի վրա ինչ֊որ սպիտակ բան կար․ կամ խոտիկ էր, կամ ծեղիկ, կամ թելիկ։

Ոչինչ չէր փոխվել։ Ես մեծ փոփոխությունների չէի էլ սպասում։ Նույն տները, նույն փողոցը, նույն ցանկապատերը։ Ահա և մեր դեղին ցանկապատը։ Վրայի թիվը նույնպես չի փոխվել՝ 15։ Ես միշտ փնտրում ու ուշադրություն էի դարձնում այդ թվին, պարապությունից ինչ֊որ բան էի գրում ու անպայման 15 թիվը նկարում։ Սեմինարներին, կոնֆերանսներին ձանձրանալիս նոթատետրիս առաջին ու վերջին էջերին 15 թիվն էի գրոտում։ Ես հավատում էի 15 թվին։ Միշտ հիշում էի մեր տան համարը։ 15 թվի հանդեպ հարգանքս միշտ ինչ֊որ կերպ արտահայտել եմ։ Խաղալով 5/36 վիճակախաղը և 15 թիվը ջնջելով՝ ես հավատում էի, որ այդ թիվը կփրկի ինձ։

Դեղին ցանկապատի փոքրիկ դուռը հրեցի։ Լուռ էր։ Երևի, հեռուստացույցով հետաքրքիր բան էին ցույց տալիս։ Մարդիկ, տանը նստած, հեռուստացույցով ինչ֊որ հետաքրքիր բան են նայում։ Օրինակ, հնդկական ֆիլմ։ Ես դա չէի ուզում։ Դա չէի սպասում։ Փողոցում ինձ պետք է շատ մարդիկ տեսնեին։ Ոչ ոք չտեսավ, թե ինչպես եմ ես՝ տորթը ձեռքիս, տուն եկել։ Բացի ծեր Մ․֊ից։

Բակ մտա։ Անգամ մեր սիրելի շունն ինձ լավ չդիմավորեց։ Ես սպասում էի, որ կցատկի վրաս, կսկսի ձեռքերս, ոտքերս լիզել, ցեխոտ թաթերով շալվարս կկեղտոտի։

Ռազմական ուսումնարանում՝ գիշերներն անկողնու մեջ պառկած ու տուն առաջին ուղևորությանը սպասելիս, պատկերացնում էի՝ ինչպես եմ հանդիպելու շան հետ։ Ես կկռանամ և գալուս առթիվ անսահման ուրախացած շանը թույլ կտամ դեմքս լիզել։ Բայց նման բան չեղավ։ Մեր սիրած շունն իմ գալու առթիվ իր ուրախությունն արտահայտեց՝ ընդամենը քաղաքավարության համար մի քիչ փոչը խաղացնելով։ Ես նման բան չէի սպասում։ Ես ամեն ինչ բոլորովին այլ կերպ էի պատկերացնում։

Ներս մտա։ Մեր տանը հավաքված մոտ հարևանները, հարազատներն ինձ վրա նայեցին, ու նրանց հայացքների իմաստը դժվար էր հասկանալ։ Կամ նրանք դժգոհ էին, որ այդքան ուշ եմ եկել, կամ ինձ չէին սպասում։ Համենայնդեպս, ես նրանց հայացքներից ոչինչ չհասկացա։ Գետնին դրեցի Բաքվից դժվարությամբ տեղ հասցրած տորթերը, կոնֆետները, աղջիկների նկարները։ Այդ նվերները, կարծես, ոչ մեկին պետք չէին։ Այդ նվերներն անտեղի ու անիմաստ էին թվում տան տխուր մթնոլորտում։

Թեև ամեն ինչ կարող էր այլ կերպ դասավորվել։ Ես դա պարզապես չէի սպասում։ Ընդամենը 5-10 րոպե անց ինձ համար ամեն ինչ պարզ դարձավ։ Հայրս ուժեղ թունավորվել էր։ Հայրս, ով միշտ հպարտանում էր իր առողջությամբ, ծիծաղում հիվանդությունների վրա, իր վատառողջ լինելը լուրջ չէր ընդունել։ Երբ շատ վատացավ, զանգեցին «Շտապ օգնություն» ու բժիշկ կանչեցին։ Հորս հիվանդանոց տարան։ Հայրս չցանկացավ այնտեղ մնալ, կտրականապես պահանջեց իրեն տուն տանել։ Ոզում էր 15 համարի տանը մահանալ։ Այդ պատճառով նրան հիվանդանոցից տուն բերեցին ու անկողին պառկացրին։ Նայեցի այն սենյակի դռան վրա, որտեղ հայրս էր մահանում։ Դռան վրա «Է» տառն էր գրված։ Չնայած գրված չէր։ «Է» տառը դռան ներքևի հատվածում ես դանակով էի փորագրել։ 4-րդ դասարանում մի աղջկա էի սիրահարված, նրա անվան առաջին տառն էր։ Դուռը հրեցի ու սենյակ մտա։ Հորս գլխավերևում մի քանի ամենամտերիմ մարդիկ էին հավաքվել։ Նրանք էլ ինձ վրա նայեցին, բայց նրանց հայացքների իմաստը ես չհասկացա։ Կարծես, ոչ ոք գալուս չէր սպասում։ Կամ ընդհանրապես իմ գոյության մասին մոռացել էին․․․ Կարծես, հարություն էի առել ու տանը հայտնվել։ Ես էլ մոտեցա ու գլխավերևում կանգնեցի։ Հորս դեմքն ավելի շատ վախեցած, քան տառապող մարդու դեմքի էր նման։ Մահվան մասին թեև բոլորը վաղուց ի վեր գիտեն, ամեն մարդու համար այն անսպասելի է դառնում։ Յուրաքանչյուր մարդ մահը յուրովի է դիմավորում։ Երևի, հայրս չէր սպասում, որ այդքան շուտ կմահանա։ Ինձ տեսավ։ Որոշ ժամանակ ինձ վրա նայեց ու ձեռքը պարզեց։ Կոշտացած ձեռքը, որը ժամանակին հեշտությամբ ծանր քարեր էր բարձրացնում ու հողի, աղյուսի, ցեմենտի ու այլ շինանյութերի հոտ ուներ, անզորությունից փորին ընկավ։ Դեմքին նրա վիճակի հետ որևէ կապ չունեցող ժպիտ հայտնվեց։ Այդ ժպիտով նա կարծես հեգնում էր, որ ժամանակին ծանր քարեր բարձրացնող ձեռքն այժմ անզոր ու անհնազանդ է։ Նման հեգնական ժպիտից հետո մարդիկ կամ մահանում են, կամ հայհոյում։ Հայրս ընտրեց երրորդ տարբերակը․

- Որտե՞ղ էիր, այ անպիտան։ Ո՞ւր էիր գնացել։

Չկարողացա նրա հարցին պատասխանել։ Ո՞ւր էի գնացել։ Իհարկե, քաղաք։ Պարապության մատնվելու, ման գալու, կակաոյով բուտերբրոդ ուտելու։ Բայց ինչպե՞ս դա բացատրել մահացող մարդուն։ Չէ՞ որ հարցն էլ սովորական չէր։ Այդ հարցն ինձ հետագայում տարբեր մարդիկ են ուղղելու։ Ես անհետանալու եմ ամենակարևոր պահերին։ Ամենակարևոր պահերին մարդիկ ինձ փնտրելու են ու չեն գտնելու։ Պարզվեց՝ հայրս տանը ոչ մեկին չէր ասել, որ Բաքվում է եղել։ Նա ինչ֊որ սրճարանում լավ խմել էր, ինձ էր հիշել, կարոտել, տաքսի էր նստել ու Բաքու գնացել։ Երևի, հայրս վհատվել էր՝ ինձ չգտնելով, ու, տուն վերադառնալով, ոչ մեկին չէր ասել, որ Բաքու էր գնացել։ Իսկ տանը մտածում էին, որ նա խմել էր ու ինչ֊որ տեղ գիշերել։ Այդ մասին հետո հայտնի դարձավ։ Միայն ես ու հորաքույրս գիտեինք, որ նա Բաքու էր գնացել, ինձ տեսնել չկարողացավ, ինձ չգտավ։

Նա հարցը կրկնեց․

- Որտե՞ղ էիր, այ անպիտան։ Ո՞ւր էիր գնացել։

Ես կրկին չկարողացա պատասխանել։ Հորս գլխավերևում հավաքվածները մտածում էին, որ հայրս զառանցում է։ Բայց նա չէր զառանցում։ Նման տեսարաններ ֆրանսիական ֆիլմերում են հանդիպում։ Մարդը ճշմարտությունն է ասում, իսկ շրջապատը մտածում է, որ նա զառանցում է։ Դժվար հարց էր։ Բացի դրանից, ես վատ էի զգում, որ հիվանդի մոտ հավաքվածները մտածում էին, որ նա զառանցում է։ Սենյակից դուրս եկա, գնացի բակ, ծիրանենու տակ։ Կես ժամից տնից գոռոցներ, հեկեկոց, հառաչանքներ լսվեցին։ Դա նշանակում էր, որ նա մահացել է․․․

․․․ Հիշեցի հոսպիտալը։ Ես հաճախ էի հոսպիտալ գնում։ Պատերազմի ժամանակ բոլոր վաշտերի զինվորները շուն էին պահում։ Զինվորները շան մասին հոգ էին տանում, ամեն մեկը նրան ոսկոր կամ միս էր բերում։ Յուրաքանչյուր զինվոր, շանը շոյելով, կերակրելով, թաքցնում էր իր լարվածությունը, նյարդային վիճակը։ Երբ զինվորները մարտ էին գնում կամ վերադառնում մարտից, հերթով շոյում էին շան գլուխը։ Ինչ֊որ տեղ դա խաղաղ կյանքի հանդեպ կարոտի արտահայտություն էր։ Իմ մասին էլ, շան պես, հոսպիտալում հոգ էին տանում։ Վիրավոր զինվորներից յուրաքանչյուրը ձգտում էր ինձ իր հովանավորության տակ առնել, ինձ նվեր անել, հետս կատակել։ Այն ժամանակ ես՝ կոկիկ հագուստով մի դեռահաս, խաղաղ ժամանակներն էին հիշեցնում։ Այն ժամանակ ինձանից հանգստության, լռության, խաղաղության հոտ էր փչում։ Այդ օրը ես հերթապահող քրոջից մորս մասին հարցրեցի։ Նա ասաց, որ մայրս Բժշկական ինստիտուտի ուսանողների՝ հոսպիտալ բերած դեղերն է ընդունում։ Այն ժամանակ Բժշկականի ուսանողները հաճախ էին հոսպիտալ գալիս։ Իրենց հետ դեղեր էին բերում։ Հայրենասեր ուսանողներն ընդամենը մեկ շաբաթ, տասն օր անց այլևս չէին դիմանում հայհոյանքներին, արյան հոտին, վիրավորված զինվորների տնքոցներին, փտող վերքերի հոտին և, ինչ֊որ պատրվակ գտնելով, հետ էին գնում։ Հայհոյանքները, արյան հոտը, լարվածությունը մեկ շաբաթ, տասն օր անց հօդս էին ցնդեցնում հայրենասեր ուսանողների՝ պատերազմի մասին ռոմանտիկական պատկերացումները։ Միայն համառներն ու քաջերը մնում էին հոսպիտալում։

Ուսանողների հերթական խումբն էր ժամանել։ Մայրս նստած էր հոսպիտալի պահեստում՝ փոքրիկ աթոռի վրա, և տետրում գրանցում էր ուսանողների բերած դեղերի անվանումներն ու քանակը։ Մեծամիտ, պարծենկոտ ուսանողների հետ սառն էր խոսում։ Որովհետև նման մեծամիտների, պարծենկոտների շատ էր հանդիպել։ Բժշկական ինստիտուտի մեծամիտ ուսանողները, որոնք ցանկանում էին ծառայել հայրենիքին, մեկ շաբաթից, տասը օրից կհոգնեն արյան հոտից, հայհոյանքներից, լարվածություից ու կվերադառնան մայրաքաղաք։ Ուսանողներին ակնհայտորեն դուրս չէր գալիս մորս սառը վերաբերմունքը։ Նրանք սպասում էին, որ իրենց հիացմունքով, բարի խոսքով կդիմավորեն։ Մայրս ինձ տեսավ ու ասաց․ «Գնա բուֆետ, կեր, ես շուտով կգամ»։

Բուֆետի դռան մոտ կանգնած զինվորները սպասողական վիճակում նայում էին գոլորշի արձակող կաթսաներին։ Հոսպիտալում ամենահրատապ թեման էր՝ ով, ինչպես և որտեղ է վիրավորվել։ Մի զինվոր պատմում էր՝ որտեղ ու ինչպես է վիրավորվել։ Նա պատմում էր ոչ թե այն, ինչ իրականում եղել էր, այլ այն, ինչ ինքն է հորինել։ Ոչ ոք ուրիշին ստի վրա չէր բռնացնում, և թե՛ պատմող վիրավորները, թե՛ լսողները գոհ էին։ Նրանց մեջ տարբեր մարդիկ կային։ Իսկական հայրենասերներ, ուսումը թողածներ, հանուն հայրենիքի զենքը ձեռքն առածներ ու զինվորական համազգեստ հագածներ, կյանքի գորշությունից հոգնածներ ու պատերազմում իմաստ որոնողներ, ինչպես Անդրեյ Բոլկոնսկին էր, արկածասերներ, փող աշխատելու համար խառնաշփոթից օգտվողներ, պատերազմ հարկադրաբար բերվածներ․․․ Միակ բանը, որ նրանց միավորում էր, աղքատությունն էր։ Նրանց գերակշիռ մասը մեծացել էր աղքատ ընտանիքներում։

Հոսպիտալի բակում մի քանի վիրավոր էր արևի տակ տաքանում։ Հոսպիտալը տեղակայված էր դպրոցում, սակայն դժվար էր պատկերացնել, որ ժամանակին այդ շենքում դասեր էին ընթանում, զանգ էր հնչում։ Զինվորականների հայհոյանքները, բարկացած բղավոցները, արյան ու դեղերի հոտը թույլ չէին տալիս հիշել, որ ժամանակին այստեղ դպրոց էր։ Ծանր վիրավորների հիվանդասենյակը տեղակայված էր գրականության նախկին դասարանում։ Վիրավորները, որոնք ի վիճակի չէին քայլել և շարժվել, պառկած էին Լերմոնտովի, Պուշկինի, Նիզամիի, Մոլյերի դիմանկարների տակ։ Ես մի քանի անգամ մտել եմ ծանր վիրավորների հիվանդասենյակ։ Ամեն անգամ, երբ սենյակի դուռը բացվում էր, վիրավորները գլուխները բարձրացնում էին։ Յուրաքանչյուրի դեմքին դուռը բացող մարդուց օգնության հույս, ուրիշի առողջության հանդեպ նախանձ կար․․․

Խոհարարը՝ Վ․ մորաքույրը, ինձ տեսավ ու կանչեց։ Գոլորշի արձակող կաթսայից լցված սիսեռի ապուրով ալյումինե ամանն իմ առջև դրեց։ Վիրավորները նույնպես բուֆետ մտան։ Վ․ մորաքրոջ վերևի ատամները երկար էին ու ցցված։ Երբ նա բարկանում էր, շատ տգեղ տեսք ուներ։ Զինվորները Վ․ մորաքույրից մի քիչ վախենում էին։ Բայց բոլոր զինվորներն ասում էին, որ Վ․ մորաքույրը լավն է։ Վ․ մորաքույրը ներքնազգեստ չէր կրում, ու հոսպիտալում այդ մասին բոլորը գիտեին։

Նախորդ շաբաթ կազդուրվող զինվորներից մեկը հոսպիտալում աշխատող տանը մնացած բուժքրոջն ամուսնության առաջարկ էր արել։ Սա արդեն նման հինգերորդ դեպքն էր։ Կազդուրվող զինվորներն ամուսնանում էին հոսպիտալում աշխատող բուժքույրերի հետ։ Վ․ մորաքույրը, գոլորշի արձակող կաթսայից ալյումինե ամանների մեջ սիսեռի ապուր լցնելով, ասում էր․ «Տպավորություն է, որ այդ պատերազմը սկսել են նրա համար, որ բոլոր տանը մնացածներն ամուսնանան։ Իսկ ի՞նձ ով կփախցնի»։

Զինվորները սկսեցին ծիծաղել ու բոլորը միասին ասացին՝ «Ես»․

- Ռադդ քաշի՛։ Դու կին ունես։

- Կբաժանվեմ։

Իսկական խեղկատակություն էր։

- Քեզ հեշտ ա փախցնել։

- Ինչի՞։

- Հենց էնպես։

Վ․ մորաքույրը հասկացավ, որ զինվորն իր ներքնազգեստ չկրելն է ակնարկում, ու հայհոյեց նրան։ Ես ապուրը կերա ու բակ դուրս եկա։

Հոսպիտալի հիվանդները բերանները բաց զննում էին բժշկականի ուսանողներին։ Իսկ ուսանողները ծխում էին։ Նրանց դեմքերը հուսահատություն էին արտահայտում։ Երևի, սպասում էին, որ իրենց ավելի ռոմանտիկ ձևով կընդունեն։ Բակում զբոսնող վիրավորները ծիծաղում էին զինվորներից մեկի ցցված ականջների վրա։ Մայորի կոչումով սպան, ով դուրս էր եկել հոսպիտալի բակ մտած զինվորական մեքենայից, ուսանողների վրա գոռաց։ Ուսանողները ծխուկները գետնին գցեցին։ Մայորը հոսպիտալ մտավ։ Հինգ րոպեից շենքից դուրս եկավ ու մեքենան նստեց։ Մեքենան արագ տեղից շարժվեց։ Մի քանի րոպեից հոսպիտալում իրարանցում սկսվեց։ Այդպես միշտ էր լինում։ Սպաներից մեկը հոսպիտալում հայտնում էր մարտի մեկնարկի մասին։ Դրանից հետո հոսպիտալում սկսում էին նախապատրաստվել վիրավորներ ընդունելուն։ Մայրս ինձ տեսավ․

- Հաց կերա՞ր։

- Կերա։

- Կշտացա՞ր։

- Կշտացա։

- Գնա տուն։ Էստեղ մի՛ կանգնիր։

- Լավ։

Մայրս շենք մտավ։ Ես տուն չգնացի ու սկսեցի հոսպիտալի բակի ծառերի տակ զբոսնել։ Հեռվում փոխհրաձգություն սկսվեց։ Կրակոցների ձայնն աստիճանաբար ուժեղանում էր։ Վիրավոր զինվորները գնդակների ձայնից փորձում էին զենքի տեսակը որոշել։ Նրանցից յուրաքանչյուրը փորձում էր ցույց տալ, որ զենքից լավ է հասկանում։ Իսկ ուսանողները կանգնած նրանց էին լսում։ Հուզված ուսանողները վախենում էին սիգարետ կպցնել։ Մայորը նրանց լավ վախեցրել էր։

Մարտը թեժանում էր։ Իսկ հոսպիտալի բակում վիրավոր զինվորներն էին կռվում։ Յուրաքանչյուր տեղ, յուրաքանչյուր պայմաններում վեճերի սիրահարներ գտնվում են։ Մեկն ասում էր, որ մերոնք են գրոհում, մյուսներն ասում էին, որ հայերը։ Մեկն ասում էր, որ հիմա գնդացիր է կրակում, մյուսը, թե ոչ, գնդացիր չէ, այլ ուրիշ զենք, վերջերս են ներկրել։ Կրակահերթի ձայները, որոնք հստակ տարբերվում էին մյուսներից, աստիճանաբար մոտենում էին հոսպիտալին։ Ձայնը գնալով ավելի հստակ էր լսվում։ Ուսանողները վախեցած էին։ Նրանցից ոմանք սիգարետ կպցրեցին՝ փորձելով թաքցնել վախը։ Մի քանիսը հոսպիտալի շենք մտան։ Ես չվախեցա։ Որովհետև ես գիտեի կրակահերթի իմաստը, ծածկագիրը, երբ դրա ձայնն աստիճանաբար մոտենում էր հոսպիտալին ու ավելի հստակ էր լսվում։ Իսկ ուսանողները կարծում էին, որ մարտն է մոտենում հոսպիտալին։ Բայց իրականում մարտում վիրավորված զինվորները, իրենց հոսպիտալ տեղափոխող մեքենայում նստած, ինքնաձիգերից օդ էին կրակում։ Այդպես միշտ էր լինում։ Օդ կրակելով՝ տեղյակ էին պահում վիրավորներին բերելու մասին։ Մարդիկ, կրակոցներ լսելով, ճանապարհ էին բացում։ Ինքնաձիգերի կրակոցներն ավելի ու ավելի էին մոտենում։ Հոսպիտալի զինվորներին ուսանողների վախը բավարարվածություն էր պատճառում, այդ կրակոցների ծածկարգի մասին նրանց ոչ ոք ոչինչ չասաց։ Հինգ րոպեից զինվորական բաց թափքով մեքենան արագությամբ հոսպիտալի բակ մտավ։ Մեքենայի թափքում գտնվող մարդիկ տնքում էին։ Նրանց մեծ մասը կորցրել էր գիտակցությունը։ Ոմանց հագուստը պատռված էր։ Երևի, ընկերները պատառոտել էին նրանց հագուստն ու, վերքերին սեղմելով, փորձել կանգնեցնել արյունը։ Արյունը թրջել էր հագուստն ու այն մարմիններին կպցրել։ Թափքի եզրից գետնին արյուն էր ծորում։ Շենքից դուրս եկած ռազմական բժիշկը ուսանողների վրա գոռաց ու հրամայեց օգնել տեղափոխել վիրավորներին։

Իսկ հեռվում մարտը շարունակվում էր։ Կրկին ինքնաձիգերի կրակոցները խլացրել էին բոլոր այլ կրակոցների ձայները։ Ուրեմն, հոսպիտալ կրկին վիրավորների են բերում։ Չգիտես որտեղից հայտնված շունն այս իրարանցման մեջ սկսեց թափքից գետնին ծորող արյունը լիզել։ Շունը ոչ մեկից չէր վախենում։ Ոչ ոք շանը չէր վռնդում։ Վիրավոր զինվորներից մեկն առանց ամաչելու ցավից լացում էր, իսկ Վ․ մորաքույրը երկաթե սկուտեղի վրա ծանր վիրավորների հիվանդասենյակ՝ «գրականության կաբինետ», սիսեռի ապուր էր տանում։ Հոսպիտալի աշխատողներն արյանը, հայհոյանքներին, լարվածությանը, տնքոցներին սովոր էին։ Մայրս, շենքից դուրս գալով, ինձ մեքենայի մոտ տեսավ ու ջղայն ձայնով գոռաց․ «Ռադդ քաշիր էստեղից»։

Թափքից հոսող արյունը լիզող շունն այդ գոռոցից վախեցավ ու մի կողմ քաշվեց, բայց նորից աշխուժացավ ու անցավ արյունը լիզելուն։ Վիրավոր զինվորներին շենք էին տեղափոխում։ Բուժքույրերի, բժիշկների խալաթները արյունոտվել էին։ Արյունոտված խալաթներով բժիշկներն ավելի շատ մսավաճառների էին նման։ Իսկ հեռվում մարտը շարունակվում էր։ Ժամանակին կողք կողքի ապրող մարդիկ միմյանց արյունն էին թափում։

Այլ կրակոցներից տարբերվող ինքնաձիգի կրակոցների ձայնն ավելի ու ավելի հստակ էր։ Հինգ րոպեից հոսպիտալի բակ արագությամբ ևս մեկ բաց թափքով մեքենա մտավ։ Այդ մեքենայի թափքից էլ էր արյուն հոսում։ Գարնան արևը, հոսպիտալի բակի ծառերի մատղաշ տերևներն այս տեսարանի հետ որևէ կերպ չէին զուգակցվում։

Վիրավորները լացում էին, կռվում, օգնություն խնդրում, գոռում՝ ցավազրկող պահանջելով, իսկ ոմանք Ալլահին էին աղոթում։ Վիրավորների մեջ մի հայ զինվոր էլ կար, որի ձեռքն արյունահոսում էր։ Ամեն ինչ այնքան արագ եղավ, որ նա չկարողացավ ինչ֊որ բան հասկանալ։ Նա դեռ հստակ չէր պատկերացնում՝ որտեղ է գտնվում։ Նա և վիրավոր էր, և գերևվարված։ Ձեռքի վերքից հոսող արյունը նրան շատ էր վախեցրել։ Բացի դրանից, սկսեց շողոքորթել, ներողություն խնդրել, հաճախ կրկնում էր, որ իրեն սիպելով են պատերազմ բերել։ Գլուխը կորցրել էր։ Վախենում էր, որ այս բոլոր վիրավոր զինվորների համար իրենից են վրեժ լուծելու։ Դողացող շուրթերով կրկնում էր ադրբեջաներեն իմացած բառերը՝ «բաջի, գարդաշ»։ Նա մտածում էր, որ այդ բառերը կփոխեն իր հանդեպ վերաբերմունքը։

Վիրավոր զինվորներին հոսպիտալի շենք տեղափոխեցին։ Հոսպիտալի բակ արագությամբ երրորդ և չորրորդ մեքենաները մտան։ Ռազմական բժիշկն ու ինչ֊որ սպա բարձր վիճում էին։ Վիրավոր հայ զինվորը, բարձրաձայն լացելով, շարունակում էր կրկնել ադրբեջաներեն իմացած բառերը՝ «բաջի, գարդաշ»։ Հոսպիտալի հիվանդներից շատերը հայ զինվորի այդքան մոտիկից չէին տեսել։ Նրանցից շատերը վիրավորվել էին հեռվից արձակաց գնդակից։ Դրա համար նրանք հետաքրքրությամբ էին նայում հայ զինվորին ու ուրախանում, որ նա գերի է ընկել։ Մեկը մյուսին նույնիսկ հարցրեց․

- Հայերեն «բաջին» (քույր ֊ խմբ․) ո՞նց ա։

- Չգիտեմ։

Գերևարված հայ զինվորին մեքենաներից մեկը նստեցրին ու ինչ֊որ տեղ տարան։ Վիրավորներին տեղ հասցրած զինվորներից մեկը երրորդ մեքենայի թափքում արյունոտ ականջ գտավ ու ռազմական բժշկին տվեց։ Բժիշկը ծիծաղեց ու հարցրեց․

- Ո՞ւմն է։

- Մեր մեքենայում բոլորի ականջները տեղում էին։ Չգիտեմ։

Այդ արյունոտ ականջի տերն այդպես էլ չգտնվեց։ Հոսպիտալ բերված բոլոր վիրավորների ականջները տեղում էին։ Բոլոր վիրավորներին հոսպիտալ տեղափոխեցին։ Ամենուրեք աղմուկ, աղաղակ, հայհոյանք, տնքոցներ, գոռոցներ էին լսվում։ Իսկ մարտը աստիճանաբար հանդարտվում էր։ Թե որ կողմն է մարտում հաղթանակ տարել, հայտնի կդառնա մեկ ժամից։ Ես չէի ուզում տուն գնալ։ Կանգնած նայում էի, թե ինչ է կատարվում։ Բոլորը հոսպիտալի շենք մտան։ Իսկ ես բակում մնացի։ Եթե մայրս ինձ տեսներ, կգժվեր։ Որոշ ժամանակ անց ուսանողներից մեկը հոսպիտալից դուրս եկավ ու սկսեց բարձր հեկեկալ։ Նրա աչքի առաջ մարդ էր մահացել։ Ընկերներից մեկն էլ դուրս եկավ ու նրան մոտեցավ։ Ուզում էր հանգստացնել, բայց չկարողացավ, ինքն էլ սկսեց լացել։ Պատերազմը ռոմանտիկ հայրենասերներին իր իսկական դեմքը ցույց տվեց։ Մահացած զինվորը 18 տարեկան էր։ Դաժան է՝ մահանալ 18 տարեկանում։ Այն էլ՝ գարնանը․․․

Նման իրարանցումից 3-4 ժամ անց հոսպիտալում կյանքը վերադառնում էր սովորական հունին։ Վ․ մորաքույրը կատակում էր զինվորների հետ, վիրավորների մի մասը դոմինո էր խաղում, ոմանք փամփշտանոցներից տերողորմյա էին հավաքում, իսկ որոշները վիրավոր զինվորներից մեկի մեծ ականջների վրա էին ծիծաղում։ Մութն ընկնելուն պես ես տուն վերադարձա։

Զինվորերին, ում հետ ծանոթացել ու ընկերություն էի անում հոսպիտալում, հետագայում տարբեր տեղերում էի հանդիպում։ Շուկայում, գնացքում, փողոցում, սրճարանում․․․

Հետաքրքիր էր նրանց տեսնել քաղաքացիական հագուստով, խաղաղ ժամանակ։ Այդ հանդիպումները հաճույք էին պատճառում թե՛ նրանց, թե՛ ինձ։ Միմյանցից ուրիշների մասին էինք հարցնում։ Ժամանակին հոսպիտալում պառկած զինվորները հարցնում էին՝ ով ինչով է հիմա զբաղվում, ինչպես են Վ․ մորաքույրը, մայրս, ռազմական բժիշկները։ Փողոցի մեջտեղում կամ շուկայում հանդիպելով, արցունքներից թաց աչքերով իրար նայելով՝ շատ հարցեր էինք իրար տալիս։ Այդ հարցերից շատերն անպատասխան էին մնում։

Հատկապես հանդիպումներից մեկն եմ հիշում։ Պատերազմը նոր էր ավարտվել։ Բաքվի փողոցներում լուսավորություն չկար։ Թափառող շները ոհմակներով էինք քայլում։ Փողոցի բոլոր ժամացույցները կամ կանգ էին առել, կամ սխալ ժամանակ էին ցույց տալիս։ 6-ից հետո քաղաքում զբոսնելը վտանգավոր էր։ Մարդու ճանապարհը կտրում էին ու կողոպտում։ Մորաքրոջս տուն էի գնում։ Այն ժամանակ նա Լենինի պողոտայում էր ապրում, այժմ՝ Ազադլիգ։ Երբ նավթի ակադեմիայի կողքով էի անցնում, ինչ֊որ մեկի ուժեղ ձեռքերը ծառի հետևից ձգվեցին, ինձ ճանկեցին ու ուսումնական հաստատության պատին հարվածեցին։ Ես մի քիչ խմած էի։ Այն ժամանակ նոր էի սկսել խմել։ Ես ոչինչ չհասկացա։ Ամեն ինչ շատ արագ կատարվեց։ Հոկտեմբերի վերջն էր կամ նոյեմբերի կեսերը։ Հաստատ հիշում եմ, որ դա աշնանն է եղել։ Շուրջը ոչ մի լապտեր չէր վառվում։ Մթությունն ինձ էլ ավելի վախեցրեց։ Մարդը, ում դեմքը ես չէի տեսնում, ասաց․

- Հանի՛ գրպաններիդ եղածը։ Եթե գրպաններումդ հետո ինչ֊որ բան գտնեմ, քո համար վատ կլինի։ Ինձ չջղայնացնես։ Եթե մի բան թաքցնես, կսպանեմ քեզ։

Գրպաններս փորփրեցի ու, եղած-չեղածը հանելով, տվեցի մարդուն, ում դեմքը չէի տեսնում։ Սիգարետներ, մի քիչ փող, կրակայրիչ, եղունգ կտրելու գործիք ու ևս մի երկու մանրուք։

- Ու վե՞րջ։

- Ազնիվ խոսք, էլ ոչ մի բան չկա։ Ուզո՞ւմ ես՝ ինքդ ստուգի։

- Կոշիկներդ հանի՛։ Ցույց տուր՝ գուլպաներումդ ինչ կա։

Նրա ձայնն ինձ ծանոթ թված։ Շուրջս նայեցի։ Սպասում էի, որ մութ փողոցում ինչ֊որ մեկն ինձ կփրկի։ Աչքերով շուրջս մարդկանց փնտրեցի, բայց մութ փողոցում ոչ ոք չկար։ Ինքս ինձ անիծում էի այսքան ուշ տուն վերադառնալու համար։ Մորաքույրս քանի անգամ է զգուշացրել, որ շուտ վերադառնամ։ Հիմա ինչպե՞ս եմ տուն առանց կոշիկ գնալու։ Ինձ ոտաբոբիկ տեսնելով՝ հաստատ կասի․ «Տեսնո՞ւմ ես, ասում էի, չէ՞, որ շուտ տուն գաս»։ Ես չէի ուզում լսել այս խոսքերը։ Ատում եմ, երբ ասում են․ «Տեսնո՞ւմ ես․․․»։

Նորից շուրջս նայեցի։ Ոչ ոք չկար։ Դիմացի մայթով մարդ էր քայլում։ Մտածեցի՝ եթե գոռամ, ինձ օգնության կգա՞։ Իսկ եթե չգա՞։ Չէ, եթե գոռամ, վիճակս էլ ավելի կվատթարանա։

- Էստեղ֊էնտեղ մի՛ նայի։ Կոշիկներդ հանի՛։ Ոչ մեկ չկա։

Ես պատրաստ էի լաց լինել։ Չէի կարող ոչ կոշիկներս հանել, ոչ աղաչել նրան, ոչ փախչել։ Շուրջս էլ ոչ ոք չկար։ Եթե սկսեի նրան աղաչել, որ ինձ բաց թողնի, երևի, ոչինչ էլ չէր ստացվի։ Գիշերային կողոպտիչներին ոչ խնդրանքներն են մեղմացնում, ոչ աղերսանքը․

- Հանի՛, հանի՛․․․ Ժամանակս մի խլի․․․ Հանի՛․․․

Նա ինձ կրկին ճանկեց ու ակադեմիայի շենքի պատին հարվածեց։ Այդ պահին վերջին տրամվայը՝ դանդաղ ու հոգնած, մեր կողքով դեպի շարժակազմ գնաց։ Վերջին տրամվայի արձակած լույսի տակ իրար ճանաչեցինք։ Ես ճանաչեցի այդ մարդուն, ում ձայնն ինձ ծանոթ էր թվացել։ Նա էլ ինձ ճանաչեց։ Մարդը, ով կողոպտում էր ինձ, ով ինձ պատին էր հարվածել ու հրամայել էր կոշիկներս հանել, հոսպիտալից էր։ Նրա համար միշտ մրգեր էի տանում։ Նա բուժքույրերից մեկին էր սիրահարված։ Ամեն օր նրան նամակներ էր գրում։ Նամակները ես էի աղջկան տանում։ Հոգնած ու դանդաղ՝ դեպի կայան գնացող տրամվայը փրկեց ինձ։ Բայց փրկվելը չէր նշանակում ազատվել։ Երկուսս էլ ամաչեցինք այն իրավիճակից, որում հայտնվել էինք։ Ես ամաչեցի վախիս, իսկ նա՝ կողոպուտի համար։ Երկուսս էլ տեղում սառեցինք։ Եթե մեկ այլ վայրում հանդիպեինք՝ կգրկախառնվեինք։ Նա կսկսեր հարցուփորձ անել Վ․ մորաքրոջից, մորիցս, ռազմական բժիշկներից։ Մի քանի անգամ կհարցներ՝ ինչպես եմ ապրում, ինչով եմ զբաղվում։ Իսկ այժմ շատ զզվելի իրավիճակ էր ստեղծվել։ Մենք իրար ճանաչեցինք, բայց երկուսս էլ մեզ այնպես պահեցինք, իբր չենք ճանաչում։

Նա ինձանից ծանր վիճակում էր։ Պատերազմի մասնակից, ով բազմիցս հոսպիտալում ինձ պատմել է, թե ինչպես էր վիրավորվել, այժմ զբաղվում է կողոպուտով։ Երկուսս էլ ուզում էինք ինչ֊որ բան ասել, բայց այդպես էլ չկարողացանք որևէ բան արտաբերել։ Ասես, սիրած կնոջն ուրիշի հետ տեսած լինեինք։ Կամ նման մի բան։ Այդպես երկար կանգնել չէինք կարող։ Ինչ֊որ բան պետք է կատարվեր։ Պետք է մի բան անեինք։ Վերջապես իրավիճակն ակամա հանգուցալուծվեց։ Անկյունի հետևից շների ոհմակ դուրս եկավ ու մեր ուղղությամբ շարժվեց։ Նախկին մարտիկը կռացավ ու գետնից քար բարձրացրեց։ Շների ուղղությամբ նետեց։ Շները սկսեցին հաչալ։ Նախկին մարտիկը գետնից ևս մեկ քար բարձրացրեց ու շների ուղղությամբ նետեց։ Քարը շներից մեկին դիպավ։ Շունը սկսեց վնգստալ։ Վնգստոցն այնքան տպավորիչ էր, որ մնացած շները չորս կողմ վազեցին։ Նախկին մարտիկը գոռաց ու շների հետևից վազեց։ Նա կորավ մթության մեջ։ Եվ իր հետ տարավ իմ փողերը, սիգարետները, կրակայրիչը, եղունգ կտրելու գործիքը…

․․․ Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված ծառերի տերևները դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։ Ես պառկած հիշում էի։ Այն ժամանակգողերը տուն մտնելուց առաջ պատուհանն էին թակում ու ստուգում՝ տանտերերը քնած են, թե ոչ։ Փոքր տարիքում ես կիսարթուն էի քնում։ Մի գիշեր պատուհանի թակոցից արթնացա։ Այո, ականջներս ինձ չէին խաբել։ Ինչ֊որ մեկը կարճ դադարներով պատուհանն էր թակում։ Ես շատ վախեցա։

Սիրտս այնպես սկսեց բաբախել, որ գիշերվա լռության մեջ լսում էի զարկերը։ Պատուհանը նորից թակեցին։ Ես կամաց տեղիցս բարձրացա ու հորս արթնացրեցի։ Պատուհանն ավելի համարձակ սկսեցին թակել։ Հայրս տեղից վեր թռավ, բայց ոչ թե կամաց, այլ աղմուկ հանելով։ Ձեռքը կացնիկ առավ ու մոտեցավ պատուհանին։ Պատուհանը բացեց։ Տղամարդը, որի դեմքը չտեսանք, փախավ ու ծառերի հետևում թաքնվեց։ Գիշերային այդ թակոցը շատ հստակ եմ հիշում։ Սարսափելի թակոց էր։ Շատ էի վախեցել։ Օրը, երբ գողը մեր պատուհանը թակեց, յուրահատուկ էր։ Այդ օրը տանը միայն ես ու հայրս էինք։ Միջնեկ եղբայրս ու քույրս տատիկիս տանն էին մնացել։ Իսկ մայրս ծննդատանն էր, լույս աշխարհ էր բերելու փոքր եղբորս։ Հավանաբար, գողը մտածել էր, որ տանը ոչ ոք չկա։ Ահա այսպես։ Երբ պատուհանը թակող գողը փախավ, եթե հիշողությունս ինձ չի դավաճանում, հայրս 100 գրամ օղի խմեց, մենք քնեցինք։ Լուսադեմին շների հաչոցից արթնացանք։ Մեր բակ երբեմն թափառող շներ էին մտնում։ Բայց դրսից պարզապես հաչոց չէր լսվում, ուրիշ բան էր։ Հայրս լույսը միացրեց։ Պատուհանից դուրս նայեցինք։ Բակում մոտ 55 շուն կար․ հաչում էին, կռվում, վազում, տարօրինակ շարժումներ անում։ Մենք շատ էինք զարմացել։ Հայրս վախեցավ բակ դուրս գալ։ Այսքան շներին վռնդելն անհնարին էր, նրանք մարդու կտոր֊կտոր կանեին։ Տպավորություն էր, որ մեր բակում շների մրցույթ է ընթանում։ Կամ կոմս Նիկոլայ Ռոստովի բարակները, որսի հետևից ընկնելով, մեր բակում էին հայտնվել։ Մեր շունը փախել ու ինչ֊որ տեղ թաքնվել էր։ Նրան մեղադրելը սխալ էր։ Ոչ մի շուն չէր կարողանա 50-55 ցեղակիցներից իր բակը պաշտպանել։ Նա պետք է կամ փախչեր ու թաքնվեր, կամ նրանց միանար։ Շները մոտ կես ժամ բակում հաչացին, կռվեցին, խաղացին, ոչնչացրեցին ծաղիկներն ու բույսերը։ Ինչո՞ւ էին իրենց խաղերի համար հենց մեր բակն ընտրել։ Դա հասկանալ հնարավոր չէ․․․

Հիշեցի կարմիր հրշեջ մեքենան։ Շրջանի ամենագեղեցիկ, ամենալավ մեքենան էր։ Կարմիր հրշեջ մեքենան օրը երկու անգամ էի տեսնում։ Մանկական միամտությամբ կարծում էի, որ աշխարհում ամենալավ մեքենան է․ ջրի մեջ չի սուզվում, ամեն ինչ կարող է անել, որտեղ ուզես՝ գնում է։ Ամառվա ամիսներին՝ արևի լույսի տակ, կարմիր հրշեջ մեքենան հզոր ու հիասքանչ տեսք ուներ։ Անհնար էր դրան չսիրահարվել, չհպարտանալ։

Մի անգամ ներքևի թաղամասի տներից մեկում հրդեհ էր բռնկվել։ Զանգահարել էին հրժեջ վարչություն։ Ամբողջ թաղամասը կանգնած նայում էր հրդեհվող տան վրա։ Տանտերը՝ տաքսու վարորդ Զ․֊ն, կոճղի վրա նստած ծխում էր։ Այդ մարդը, ում տունն այժմն իր աչքի առաջ այրվում էր, երկու օր առաջ ծեծել ու տնից դուրս էր վռնդել իր կնոջը։ Հեռվից լսվեց հրշեջ մեքենայի ոռնոցը։ Հրդեհվող տունը պարապների ու երեխաների համար զվարճանքի առարկա էր դարձել։ Մենք կանգնած սպասում էինք՝ ինչ են անելու հրշեջները, ինչպես և ինչ ճնշման տակ են ջրի հոսանքը հրդեհվող տան վրա ուղղելու։ Բայց կարմիր մեքենան տան մոտ չհասավ․ մոտ 100 մետր հեռավորության վրա ցեխի մեջ խրվեց։ Այն հատվածում, որտեղ ամառ֊ձմեռ ցեխ էր։ Բոլորս սովոր էինք, որ այնտեղ ցեխ է։ Երևի, մեծերն էլ էին հրշեջ մեքենայի հզորությանը հավատում։ Ոչ մեկի մտքով չանցավ ասել վարորդին, որ այտեղ խորն է, զգուշացնել նրան վտանգի մասին։ Պարապները մեքենայի մոտ վազեցին։ Մենք՝ երեխաներս, նույնպես նրանց հետևից ցեխի մեջ խրված մեքենայի մոտ վազեցինք։ Վարորդը, բերանը ծռելով, ամբողջ ուժով հպվել էր ղեկին՝ փորձելով մեքենան ցեխից հանել։ Խելացի մարդիկ վազեցին, խոտ բերեցին ու անիվների տակ գցեցին։ Անիվների տակի խոտը, ամբողջ մարմնով ղեկին հպված ու լարվածությունից բերանը ծռած վարորդը, մենք՝ մեքենան ամբողջ ուժով հրողներս՝ այս ամենը որևէ արդյունք չտվեց։ Ասես ցեխի տակ թաքնվել էր մի վիշապ, որն իր ծանր շնչառությամբ մեքենան իր մոտ՝ գետնի տակ էր քաշում։ Իսկ տունն այրվում էր։ Տաքսու վարորդ Զ․֊ն, սիգարետ ծխելով, նայում էր մեկ ցեխի մեջ խրված մեքենայի, մեկ այրվող տան վրա։

Այդ օրվանից ի վեր կարմիր մեքենան ինձ համար կորցրեց իր ուժը, հզորությունը, կախարդանքը։ Ես կարծում էի, որ այդ մեքենան կարող է ամեն ինչ, ունակ է անցնել ամենադժվարանցանելի վայրերով։ Իսկ մեքենան խրվեց ցեխի մեջ։ Դժվար էր համակերպվել, բայց ամեն ինչ իմ աչքի առաջ կատարվեց։ Տունն այրվել ու մոխիր էր դարձել։ Զ․֊ի կինը, լսելով այդ լուրը, հայրական տնից թաղամաս վերադարձավ։ Սկսեց լացել, դեմքը չանկռոտել, մազերը քաշել֊պոկել։ Տունը, որը նա նորմալ վիճակում էր թողել, մոխիր դարձավ։ Առավոտյան ամբողջ թաղամասը փող հավաքեց ու Զ․֊ին տվեց։ Հարևանների օգնությամբ Զ․֊ն երեք ամիսների ընթացքում ափալ֊թափալ տուն կառուցեց։ Նոր տանը, թեև այն հնի պես մեծ չէր, կարելի էր ապրել․․․

Հիշեցի մանկապարտեզը։ Մինչև հիմա հիշում եմ մանկապարտեզի հատակի հոտը։ Երբ հատակը լվանում էին, հոտն ավելի խիտ էր դառնում ու ավելի ուժեղ էր զգացվում։ Մանկապարտեզը տեղակայված էր մզկիթի շենքում։ Այսինքն, կոմունիստական իշխանությունից առաջ այստեղ մզկիթ էր։ Խորհրդային իշխանությունը, ձևափոխելով, այն դարձրել էր մանկապարտեզ։ Մայրս ամեն օր մեզ այնտեղ տանելիս ճանապարհին շաքարաքլոր էր առնում։ Դա արդեն ավանդույթ էր դարձել։ Ամեն օր, երբ խանութ էինք մտնում, վաճառողուհին ինձ աչքով էր անում։ Դա էլ էր ավանդույթ դարձել։ Այն ժամանակ վաճառողուհին ինձ բավական գեղեցիկ էր թվում։ Իսկ այժմ կարծում եմ, որ այդքան էլ գեղեցիկ չէր։ Պարզապես փոքր֊ինչ տարբերվում էր ուրիշներից, և վերջ։ Մանկապարտեզի բակն էլ եմ հիշում։ Մենք բարձրանում էինք ցանկապատի վրա ու անցորդներին լեզու էինք ցույց տալիս։ Մանկապարտեզի դիմաց մի այգի կար։ Այդ այգիում հավաքվում էին շրջկենտրոնի մտավորականները, երաժիշտները։ Հիշում եմ այգու չայխանան ու չայխանայի մրոտած ինքնաեռը։ Մարդիկ նստում ու անընդհատ թեյ էին խմում, ասես ծարավից մեռնում էին։ Անհամար թռչունները թռչկոտում էին ծառերի ճյուղերի վրա ու այնքան ծլվլում, որ մարդու ականջները բռնվում էին։ Ծառերից մեկի ներքևի ճյուղից կաթսայի կապարիչ էր կախված։ Ամեն 10-15 րոպեն մեկ չայխանայի տերը փոքրիկ մուրճով հարվածում էր կափարիչին։ Գուրում֊դարամ․․․ Թռչունների աղաղակը դադարում էր։ 5-10 րոպեից թռչունները նորից սկսում էին աղմկել։ Չայխանայի տերը նորից փոքրիկ մուրճով հարվածում էր ճյուղից կախված կափարիչին։ Թվում էր՝ կաթսայի կափարիչին հարվածելուց հաճույք էր ստանում։ Նաև թվում էր՝ նա հպարտ էր զգում, որ ստիպում էր թռչուններին լռել՝ իր գյուտի օգնությամբ նրանց վախեցնելով։

Մի անգամ, երբ մանկապարտեզի ցանկապատին բարձրացա, փողոցում զարմիկիս տեսա։ Գոռացի ու կանչեցի նրան։ Նա շրջվեց, ինձ տեսավ ու ձեռքով արեց։ Ես շատ ուրախացա։ Աննկարագրելի ուրախություն էր։ Մանկապարտեզի հետևում հրուշակեղենի արտադրամաս կար։ Այդ արտադրամասում կոշտ բուլկիներ էին թխում՝ շրջանի բնակչության պահանջներին համապատասխան։ Ամեն օր, երբ զբոսանքի էինք դուրս գալիս, մի կին արտադրամասից բուլկիներ էր բերում ու մեզ բաժանում՝ մեր տարիքին ու ախորժակին համապատասխան։ Ամեն օր։ Երեխաներին բուլկի բաժանող կինը նման էր ռուս իշխանուհու՝ իր սիրելի աղունիկներին կերակրելիս։ Դա նրան մեծ հաճույք էր պատճառում։ Վ․ մուալիմը, ով իմ հիշողության մեջ մնացել է որպես ամենապայծառ մարդկանցից մեկը, շաբաթը երկու անգամ իր թառով մանկապարեզ էր գալիս։ Վ․ մուալիմը թոշակի անցած երաժշտության ուսուցիչ էր։ Շատ ծեր էր։ Կոկիկ էր հագնվում։ Նրա գալը երեխաների համար իսկական տոն էր։ Նա մեզ համար միրգ էր բերում։ Վ․ մուալիմը թառի վրա մանկական երգեր էր նվագում։ Իսկ մենք միասին երգում էինք։ Մենք երգում էինք, իսկ Վ․ մուալիմը աչքի առաջ երիտասարդանում էր։ Իսկական ուսուցիչը միշտ, յուրաքանչյուր տեղում, յուրաքաչյուր պայմաններում ուսուցիչ է մնում։ Վ․ մուալիմն իսկական ուսուցիչ էր։ Այդ մարդու շնորհիվ մարդիկ անսահման երջանկություն էին ապրում։ Մենք նրան սիրում էինք։

Երեխաներից շատերն առավոտյան մարկապարտեզ գալուց լացում էին։ Ես չէի լացում։ Եվ լացող երեխաներին չէի հասկանում։ Հանգիստ մտնում էի մանկապարտեզի բակ։ Մի անգամ տնից երկու կտոր օճար էի վերցրել ու բաճկոնիս գրպանում պահել։ Երբ դաստիարակչուհին հագուստս հանում էր, օճառը բաճկոնի գրպանից ընկավ։ Դաստիարակչուհին հարցրեց․ «Այդ օճառն ինչի՞դ է պետք»։ Ես չկարողացա նրա հարցին պատասխանել։ Դաստիարակչուհին հարցը կրկնեց։ Ես սկսեցի լացել։ Բարձր լացում էի։ Դաստիարակչուհին հազիվ ինձ հանգստացրեց։ Երեկոյան, երբ մայրս մանկարապտեզ եկավ, դաստիարակչուհին օճառը նրան տվեց։ Մայրս կրկնեց դաստիարակչուհու հարցը։ Ես նորից սկսեցի լացել։ Օճառն ինձ պետք չէր։ Տնից դուրս գալուց ես առանց որևէ պատճառի օճառը վերցրեցի։ Հենց այնպես։ Իսկ մայրս չէր հավատում, որ ես օճառը հենց այնպես, առանց պատճառի էի վերցրել։ Ինձ համար դեռևս շուտ էր առանց որևէ պատճառի ինչ֊որ բան անել, օրինակ, օճառ վերցնել․․․

Չգիտես ինչու, ինձ մանկուց անհաջողակներն են գրավում։ Մի անգամ մշակույթի տուն էի գնացել։ Շրջանային թատրոնը ներկայացում էր բեմադրում։ Գավառում դերասան լինելը, ներկայացում բեմադրելը բավական դժվար է։ Մարդուն ցերեկը չայխանայում ես տեսնում, իսկ երեկոյան՝ բեմի վրա, շահի դերում․․․ Դժվար է։

Դահլիճում նստած պարապները վիրավորում էին դերասաններին, մեկնաբանում բեմից արտասանված յուրաքանչյուր խոսք։ Իսկ դերասանները փորձում էին հանդիսատեսի հետաքրքրությունն արթնացնել, բայց ապարդյուն։ Երիտասարդ հավակնոտ ռեժիսորը, ում մայրաքաղաքից էին շրջանային թատրոն ուղարկել, փորձում էր հանդարտեցնել հանդիսատեսին, բայց, իհարկե, դա նրան չէր հաջողվում։ Ես նայում էի բեմի վրա տանջվող դերասաններին։ Ես նրանց խղճում էի։ Դերասանները, «չլսելով» դահլիճի կատակները, վճռականորեն շարունակում էին իրենց դերերը կատարել։ Նրանց համբերատարությունն ինձ ցնցել էր։ Նաև հասկանում էի, թե որքան անիմաստ գործով են նրանք զգաղվում՝ շրջկենտրոնում ներկայացում բեմադրելով։ Շատ տխուր տեսարան էր։ Ներկայացումն ավարտվեց։ Ոչ ոք ծափ չտվեց, ոչ ոք դերասաններին ծաղիկներ չնվիրեց։ Այնուամենայնիվ, դերասանները՝ ձեռք ձեռքի տված, խոնարհվում էին հանդիսատեսի առջև։ Իրենց համբերությամբ, տոկունությամբ նրանք հաղթանակ տարան։ Բայց հանդիսատեսը դա չհասկացավ։ Շրջանի պարապները, մշակույթի տան շենքից դուրս գալով, սուլում ու գոռում էին։ Նրանցից մեկը պատռեց շենքի պատին փակցված պաստառը, մյուսը մշակույթի տան պատուհաններից մեկի ուղղությամբ քար նետեց ու կոտրեց այն։ Իսկ երիտասարդ հավակնոտ ռեժիսորը՝ հանգիստ կանգնած, ծխում ու նրանց էր նայում։ Ռեժիսորը ոչինչ չկարողացավ անել։ Եթե մի բառ արտաբերեր, նրան կծեծեին։ Ես նրան խղճում էի։ Ուզում էի մոտենալ ու ինչ֊որ բան ասել, բայց չգիտեի՝ ինչ։ Մոտեցա ու նրանից երկու քայլ հետավորության վրա կանգնեցի։ Դրանով ցույց տվեցի, որ հասկանում եմ նրան։ Այն, որ ես չմիացա սուլող ու գոռացող ամբոխին և ռեժիսորից երկու քայլ հեռավորության վրա կանգնեցի, բավական համարձակ քայլ էր։ Ռեժիսորը հասկացավ դա։ Մտնելով մշակույթի տուն՝ նա շրջվեց ու ինձ ասաց․ «Շատ շնորհակալ եմ»։

Հիշեցի ծիրանենին։ Ծիրանենին մեր տխրության ու արտասվելու վայրն էր։ Մենք ծառի տակ հին աթոռ էինք դրել, որպեսզի ավելի հարմար լինի գալ ու կուշտ լաց լինել։ Ինչ֊որ բան կոտրելուց, ինչ֊որ վատ բան անելուց հետո մենք գալիս էինք ծիրանենու տակ ու մի լավ արտասվում․․․

Հիշեցի փոքր եղբորս։ Երբ նոր ուղղաթիռներ սկսեցին թռչել, եղբայրս շատ էր վախենում, վազում ու դարպասները ներսից փակում էր․․․

Երբևէ առիթ ունեցե՞լ եք անցնելու ձեր նախկին զորամասի կողքով։ Ես անցել եմ։ Վարորդին խնդրեցի մեքենան կանգնեցնել։ Նայեցի զորամասի ցանկապատին։ Այնքան եմ տխրել, երբ գտնվել եմ այդ ցանկապատի հակառակ կողմում։ Զինծառայության մեկնելուս տարին կտրուկ ցրտել էր։ Մարմինս պատրաստ չէր ձմեռվան։ Գիշերները, անկողին մտնելով, ես կծկվում էի, չէի շարժվում։ Երբ վերմակն ու ներքնակը մարմնիս ջերմությունից տաքանում էին, սկսում էի քիչ֊քիչ ոտքերս պարզել։ Գիշերներն առանձնակի տխուր էին։

Զորանոցի դիմաց լապտեր էր վառվում։ Ես սիրում էի դրա լույսի տակ ծխել։ Մեզ անորակ ուտելիք էին տալիս՝ առանց մսի ու կարագի։ Մեզ մատուցվող ուտելիքի՝ ցածրորակ լինելու առիթով հաճախ էինք կատակում, կարծում էինք, որ դրանով ճակատագրին մարտահրավեր ենք նետում։ Մի անգամ ինձ շտաբում հերթապահ էին նշանակել։ Պարապությունից հին թղթերը փորփրելով՝ Լերմոնտովի «Մեր ժամանակի հերոսը» գիրքը գտա։ Ուրախացա, երբ այդ գորշության մեջ իմ սիրած ստեղծագործությունը գտա։ Փորձում էի պատկերացնել, թե ինչպես է այդ գիրքը շտաբում հայտնվել։ Մի շնչով վերընթերցեցի։ Բայց ինձ տհաճ անակնկալ էր սպասում։ Իմ ամենասիրած հատվածը՝ Պեչորինի մենախոսությունը, գրքում չկար։ Ինչ֊որ մեկը հենց այդ էջերը պոկել էր։ Դա ինձ վհատեցրեց, ես շատ տխրել էի։ Թուղթ վերցրեցի, Պեչորինի մենախոսությունից ինչ հիշում էի, գրեցի ու գրքի էջերի մեջ դրեցի։ Դա ինձ մի փոքր հանգստացրեց։

Մեր թաղում փնթի, խեղճ ընտանիք էր ապրում։ Ամուսինը վարսավիր էր աշխատում։ Իսկ կինն ընտանի թռչուններ էր պահում ու բանջարեղեն աճեցնում։ Այդ նիհար, թուխ կնոջ ոտքերը մազոտ էին, ինչպես տղամարդկանց մոտ։ Իրեն ընդհանրապես չէր հետևում։ Հագուստը միշտ կեղտոտ էր։ Նրանք մի որդի ունեին։ Երեխան ի ծնե հաշմանդամություն ուներ։ Նրա ձեռքերն ու ոտքերը շատ բարակ էին։ Նա չէր կարողանում խոսել։ Ինչ֊որ բան քթի տակ փնթփնթում էր։ Նրա գլխին ու բերանին միշտ ճանճեր էին նստում։ Նա միշտ սայլակի մեջ էր նստում։ Երբեմն նրան սայլակով դուրս էին հանում փողոց։ Մի անգամ, երբ մենք ֆուտբոլ էինք խաղում, գնդակը դիպավ նրա դեմքին։ Կինը դուրս եկավ փողոց ու սկսեց մեզ անիծել։ Ասաց, որ մենք դիտավորյալ ենք դեմքին գնդակով հարվածել։ Երեխայի անունը Սեյմուր էր։ Մայրս ասում էր, որ ժամանակին հայրս այդ կնոջը սիրել է։ Ես ուրախ էի, որ հայրս մազոտ ոտքերով այդ նիհար, թուխ կնոջ հետ չամուսնացավ։ Ես մտածում էի, որ իմ փոխարեն նրանց մոտ շեղումներով երեխա կծնվեր։ Իմ հիմար եզրակացությունները բացատրվում էին նրանով, որ այդ երեխան իմ անվանակիցն էր։ Երբ բարակ ձեռքերով ու ոտքերով հաշմանդամ Սեյմուրին սայլակով բակ էին դուրս բերում, ես նրա գլխից, բերանից, ականջներից ճանճ էի քշում։ Նման կերպ ես ասես ինքս ինձ համար մի բարի գործ էի անում։ Բոլորն ասում էին, որ այդ երեխան երկար չի ձգի։ Մի օր երեխան մահացավ։ Կինը ոչ լացեց, ոչ իր դեմքը ճանկռոտեց, ոչ մազերը քաշեց֊պոկեց։ Եթե նա գոռար, մենք կլսեինք։ Եթե դեմքը ճանկռոտեր, հետքեր մնացած կլինեին։ Կինը պատրաստ էր իր որդու մահվանը։ Կինը մեր բակ եկավ ու հորս խնդրեց դագաղ սարքել։ Հայրս արագ դագաղը սարքեց ու իր գործերով գնաց։ Արդեն կեսօր էր, բայց դագաղի հետևից ոչ ոք չէր գալիս։ Մենք բակում պահմտոցի էինք խաղում։ Թաքնվելու համար տեղ էի փնտրում։ Դագաղն աչքովս ընկավ։ Վազեցի ու անվանակցիս դագաղում թաքնվեցի։ Դագաղը փոքր էր։ Հազիվ տեղավորվեցի։ Եղբայրս ինձ երկար ժամանակ բակում փնտրեց և վերջապես գտավ դագաղի մեջ։ Նա գոռաց․ «Գտա՛, գտա՛»։ Երբ դագաղից դուրս էի գալիս, մայրս ինձ տեսավ։ Շատ էր վախեցել։ Մոտեցավ ու մազերիցս քաշեց։ Դեմքիս ուժեղ հարվածեց։ Ատամներիս ու նրա ոսկե մատանու հպումը տարօրինակ ձայն առաջացրեց։ Այդ ձայնը մինչև հիմա ականջներումս է․․․

Հայրս, թեև շատ էր խմում, վախենում էր Ալլահից։ Այն ժամանակ վարպետները, ում տանն աշխատում էին, այնտեղ էլ հաց էին ուտում։ Այդպես էր ընդունված։ Երբ հայրս այրի կանանց տանն էր աշխատում, երբեք այնտեղ չէր ճաշում։ Այրի կնոջ տանը, մի տուն, որտեղ չկա տղամարդ, հաց ուտելը մեծ մեղք էր։

Երբ մենք բակում խորոված էինք պատրաստում, հայրս միշտ հարևանների բաժինն ուղարկում էր։ Որովհետև խորովածի հոտը ողջ շրջանով մեկ տարածվում էր։ Մեր հարևանությամբ հայր չունեցող ընտանիք էր ապրում։ Այրի կինը միայնակ հինգ աղջիկ ու տղա էր մեծացնում։ Այդ տուն հիմնականում ես էի խորոված տանում։ Ես հազիվ էի կարողանում նրանց տալ խորովածով ամանը։ Նրանք աղքատ էին, բայց հպարտ։ Աղջիկներն իրենց շատ արժանավայել էին պահում։ Տղան մոտավորապես իմ հասակակիցն էր։ Մի անգամ նրանց հերթական անգամ խորոված տարա։ Աղջիկները չէին ուզում հյուրասիրությունն ընդունել։ Իսկ ես ասացի, որ հայրս շատ կբարկանա։ Աղջիկները վերցրեցին ափսեն։ Ես ուրախացա ու դուրս եկա։ Բակի դռանը չհասած՝ վերադարձա։ Ուզում էի նրանց եղբորից հարցնել՝ երբ է բակ դուրս գալու։ Մենք հաճախ էինք միասին խաղում։ Դուռը հրելով՝ ես ականատես եղա կյանքիս ամենատխուր տեսարանին։ Խորովածի ափսեն հազիվ ինձանից վերցրած ընտանիքի անդամներն իրար հետ կռվում էին մսի կտորների համար։ Ինձ տեսնելով՝ քարացան։ Բոլորն անմիջապես կարմրեցին։ Սարսափելի տեսարան էր։ Ոչինչ չկարողացա ասել։ Ինձ շատ անհարմար զգացի։ Ինքս ինձ անիծում էի վերադառնալու համար։ Մեջքս քրտնել էր։ Սիրտս ցավից կծկվել էր։ Ես քարացա։ Վերջապես ինձ ստիպեցի հարցնել նրանից․

- Ե՞րբ դուրս կգաս բակ։

- Շուտով։

Ես վազեցի տուն։ Ամոթից երկու օր տնից դուրս չեկա։ Այն ժամանակ արդեն զգում էի, որ այդ դեպքն իմ հոգու մեջ խորը հետք է թողնելու։

Հիշեցի թանգարանը։ Թանգարանը Հաղթանակի այգում էր՝ մեծ քարի հետևում, որի վրա սպիտակ ներկով գրված էր՝ 1941-1945։ Այգում մի լավ ման գալուց հետո թանգարան էինք մտնում։ Ամռանը թանգարանում զով էր, ձմռանը՝ թաք։ Այնտեղի օդը տարօրինակ էր։ Այնտեղ ամեն ինչ կոկիկ էր, և դա ինձ դուր էր գալիս։ Թանգարանում գեղեցիկ աղջիկներ էին աշխատում։ Նրանք ուրիշներին նման չէին։ Ասես միջին դարերից լինեին։ Թանգարանի տոմսը 15 կոպեկ արժեր։ Բայց մեզ թանգարան հաճախ անվճար էին թողնում։ Թանգարանում Ազիխի քարանձավի անհաջող սարքած մակետ կար։ Այնտեղ կապկանման մարդիկ, խարույկի մոտ հավաքված, ուտում էին։ Յուրաքանչյուրի ձեռքում՝ մեծ ոսկոր։ Այդ կապիկները ավելի շատ նման էին կապիկների վերածված մարդկանց, քան էվոլյուցիայի արդյունքում մարդկանց վերածված կապիկների։ Խարույկի փոխարեն մոմ էր վառվում։ Կրակը ծածկված էր կարմիր ապակե լուսամփոփով։ Իսկ ապակե լուսամփոփի վրա ծառերի փոքրիկ ճյուղեր և տաշեղներ էին դրված։

Երբ հերթական անգամ թանգարանում էինք, զարմիկս մի խենթություն արեց։ Մեզ հետ փոքրիկ տղա կար։ Իմանալով, որ մենք թանգարան ենք գնում, լացել էր ու մորից 20 կոպեկ մուրացել։ Մայրը երեխային մեզ վստահեց ու մի քանի անգամ խնդրեց նրան լավ նայել։ Երեխային հաճույք էր պատճառում մեծ տղաների հետ ման գալը։ Թանգարանում զարմիկս հանկարծ երեխային գրկեց ու Ազիխի քարանձավի մակետի մեջ՝ կապիկների մոտ գցեց։ Երեխան շատ վախեցավ ու սարսափած՝ բարձր գոռաց։ Թանգարանի աշխատակիցները մեր կողմ վազեցին։ Նրանք երեխային հանեցին։ Աղջիկներից մեկը վախից դողացող երեխային ջուր տվեց։ Նա գույնը գցել էր և չէր կարողանում խոսել։ Իսկ զարմիկս ծիծաղում էր։ Թանգարանի աշխատակիցները մեզ դուրս վռնդեցին ու հետագայում այլևս թանգարան չթողեցին․․․

Հիշեցի Բաքվի կենդանաբանական այգին։ Նոր էի սկսել թերթում աշխատել։ Ինձ ռեպորտաժ պատրաստելու համար կենդանաբանական այգի էին ուղարկել։ Մեր խմբագրերը, ստուգելով երիտասարդ լրագրողներին, չգիտես ինչու, նրանց ռեպորտաժ պատրաստելու համար կենդանաբանական այգի էին ուղարկում։

Ես մենակ չգնացի։ Հետս վերցրեցի մի աղջկա, որի հետ նոր էի ծանոթացել։ Աղջկա ձեռքից բռնել էի։ Բայց դեռ չէինք համբուրվել։ Տարածություն էիք պահում։ Անգամ միմյանց «Դուք»-ով էինք դիմում։ Կենդանիներին ուսումնասիրելով՝ հասանք կապիկների վանդակին։ Ես նոթատետրումս նշումներ էին անում։ Աղջիկը պայուսակից կոնֆետներ հանեց ու կապիկներից մեկին տվեց։ Չնայած կենդանաբանական այգում կենդանիներին կոնֆետ, թխվածք և այլ ուտելիք տալն արգելված էր։ Յուրաքանչյուր վանդակի մոտ համապատասխան գրավոր զգուշացում էր փակցված։ Ես լսել էի, որ երիտասարդները կենդանաբանական այգի համբուրվելու էին գալիս։ Հանգիստ, ամայի վայր էի փնտրում։ Իմ առջև նպատակ էի դրել համբուրել աղջկան։ Կապիկների վանդակի մոտ կանգնած՝ պատկերացնում էի, թե ինչպես դա տեղի կունենա։ Այդ պահին որձը սկսեց էգի հետ «գործով զբաղվել»։ Աղջիկը շփոթվեց։ Կարմրեց։ Իսկ ես նախանձում էի որձի համարձակությանը, նրա ազատությանը։ Թեև վանդակում էր, նա ինձանից համարձակ էր, ազատ։ Ռեպորտաժում կապիկների ազատ սիրո մասին էլ գրեցի, բայց խմբագիրն այդ տողերը ջնջեց․․․

Մայրս խաղալիքներ է վաճառում։ Նա խաղալիքներն Իրանից է բերում։ Խաղալիքների մեծ մասը մեր թաղի բնակիչներն են առնում։ Երբ մայրս Իրանից գալիս է, տունը լցվում է խաղալիք ուղտերով, առյուծներով, ձիերով, մեքենաներով։ Երբեմն ես խաղալիքների մեջ եմ քնում։ Երբ բոլոր խաղալիքները վաճառվում են, մայրս նորից է դրանց հետևից Իրան գնում։

Մի աղջկա հետ էի հանդիպում։ Իրար գրկում, համբուրվում էինք։ Բայց դեռ չէինք քնել։ Դա պետք է մոտակա օրերին տեղի ունենար։ Գործընթացն արագ մոտենում էր անկողնուն։ Աղջիկը ճաշակով էր հագնվում։ Նրան չէր կարելի գեղեցիկ անվանել, բայց նրա մեջ բնատուր կանացիություն կար։ Ինձ դուր էր գալիս նրա հետ ման գալը։ Նա երկար էր հեռախոսով խոսում։ Դա բնավորության միակ գիծն էր, որն ինձ նրա մեջ դուրս չէր գալիս։ Մենք հանդիպում էինք կեսօրից հետո ու մինչև երեկո քաղաքում զբոսնում էինք։ Քանի որ նա ճաշակով էր հագնվում, ես նրա կողքին աղքատի տեսք ունեի։ Ես դա մարդկանց հայացքներից էի հասկանում։ Աղջիկը մեծ կուրծք ու լիքոտ ուսեր ուներ։ Նա հաճախ իր կանաչ բլուզն էր հագնում։ Երբ մենք սրճարան էինք գնում, հիմնականում ինքն էր վճարում։ Այդ աղջիկն ինձ համար շատ բան էր անում։ Ինձ թվում էր, որ այդպես էլ պետք է լինի, ես արդեն հայտնի եմ, ինձ պետք է սիրեն։ Յուրաքանչյուր արարքս իմ հայտնի լինելու հանգամանքով էի չափում։

Մի անգամ, քաղաքում զբոսնելով, հրաձգարան մտանք։ Աղջիկն ուզում էր գռազով կրակել։ Մենք գռազ եկանք։ Եթե ես կրեի, աղջիկը պետք է ինձ համար Kent-8 սիգարետներ գներ։ Այն ժամանակ ես Kent-8 սիգարետներ էի ծխում։ Եթե նա կրեր, ես պետք է էլ երբեք կեպկա չկրեի։ Այն ժամանակ ես կեպկաներ էի կրում, և աղջիկը դրանք ատում էր։ Ռազմական ուսումնարանում սովորելու ժամանակ ես բավական լավ էի նշան բռնում ու կրակում։ Լավ կրակելու համար մի քանի անգամ արձակման թուղթ էի ստացել։ Ես՝ մարդ, ով 4 տարի, 6 ամիս զինվորական համազգեստ է կրել, վստահ էի, որ գռազը կկրեմ։ Մենք միմյանց կողքին կանգնած կրակում էինք։ Այդ օրը ես երեք բաժակ գարեջուր էի խմել։ Գլուխս մի քիչ պտտվում էր։ Երեք բաժակ գարեջուրն ինձ խանգարեց գռազը կրել։ Իսկ գուցե, դա պարզապես պատրվակ էր։ Ու ես իսկապես վատ էի կրակում։ Պարտվեցի։ Նա հաղթեց։ Ես ծանր տարա այն փաստը, որ 4 տարի, 6 ամիս զինվորական համազգեստ կրելուց հետո աղջկան հրաձգարանում պարտվեցի։ Բացի դրանից, աղջիկը խաղալիք առյուծ շահեց ու ինձ նվիրեց։ Առյուծը շատ զվարճալի էր։ Անհաջողակ, խմած պոետի էր նման։ Մենք այնտեղից դուրս եկանք։ Ես շփոթված էի։ Իսկ աղջիկն ինձ ծաղրում էր ու ծիծաղում։ Անընդհատ խնդրում էր առյուծի մասին հոգ տանել։ Ես խաղալիք առյուծին տուն բերեցի ու հայելու առջև դրեցի։ Մեր ամեն հանդիպման ժամանակ աղջիկը հարցնում էր․

- Առյուծը ո՞նց ա։

- Լավ, կանգնած իր վրա հայելու մեջ ա նայում։

Ամեն անգամ առյուծին նայելով՝ հիշում էի, թե ինչպես եմ աղջկան գռազը կրվել։ Առյուծի հանդեպ վերաբերմունքս միանշանակ չէր։ Նրա հանդեպ վերաբերմունքս փոխվում էր՝ կախված տրամադրությունիցս։ Բաշից դուրս ցցվող զվարճալի մռութով առյուծին մեկ ատում էի, մեկ՝ խղճում։ Մի անգամ, տուն վերադառնալով, հայելու առջև առյուծին չգտա։ Ես Թբիլիսի էի գնացել՝ կոնֆերանսի։ Թբիլիսիից անմիջապես Բաքու չէի վերադարձել։ Մնացել էի Գյանջայում։ Երկու օր այնտեղ լավ խմել ու ման էի եկել։ 15 օր տանը չէի եղել։ Եվ այդ 15 օրերի ընթացքում հիշում էի հայելու մոտ թողած առյուծին։ Ինձ էլ էր դա տարօրինակ թվում։ Կոնֆերանսի ժամանակ, այգում զբոզնելուց, ուտելուց ես հանկարծ հիշում էի առյուծին։ Տուն գալով՝ հայելու մոտ խաղալիքը չգտա։ Պարզվեց՝ մայրս այդ առյուծին մի կնոջ է վաճառել, որը մեր տուն խաղալիք գնելու էր եկել։ 5 մանաթով։ Ես շատ էի բարկացել։ Տան պատուհանը կոտրեցի։ Քիչ էր մնում՝ մորս պատշգամբից նետեի։ Ուղիղ երկու ժամ գոռում էի, մի ժամ՝ մորս վրա խոսում։ Իսկ մայրս փորձում էր ապացուցել իր անմեղությունը։ Իբր անհաջողակ ու խմած պոետի նման իմ նվեր առյուծին շփոթել էր Իրանից բերված խաղալիքի հետ ու 5 մանաթով վաճառել։ Ես գիտեի, որ նա սուտ է խոսում։ Ես մորս շատ լավ եմ ճանաչում։ Հետևելով նրա փիլիսոփայությանը՝ եթե տանը կա խաղալիք և այն ինչ֊որ մեկին դուրս է գալիս, անպայման պետք է վաճառել։ Նրան չի հետաքրքրում, թե այդ խաղալիքն ում նվերն է․․․

Առյուծին վաճառելուց երկու տարի անց քաղաքում՝ Նիզամիի արձանի մոտ, այն աղջկան հանդիպեցի։ Նա ամուսնացել էր և, ինչպես կովկասցի կանանց մեծ մասը, ամուսնությունից հետո մի փոքր գիրացել։ Այդ օրը ես ցանցագծավոր կեպկայով էի։ Թբիլիսիում էի գնել։ Սկսեցինք մեկս մյուսից հետաքրքրվել։ Մի բան չհարցրած՝ հաջորդ հարցն էինք տալիս։ Մի խոսքով, ինչպես հին ծանոթներ, ուզում էինք անմիջապես ամեն ինչ պատմել ու իմանալ։ Ցույց տալով կեպկայիս՝ նա ասաց․ «Խոստումը պետք է պահել»։ Իսկ ես ասացի, որ երբ գլխիս կեպկա չկա, գործերս վատ են ընթանում։ Զարմանալով, թե ինչպես կարող էր բերանիցս նման անհեթեթ, հիմար սուտ հնչել, սիգարետ կպցրեցի։ Այդ օրը նա շատ թարմ տեսք ուներ։ Ասես, նոր էր լոգանք ընդունել։ Հրաժեշտ տալուց աղջիկը հարցրեց․

- Իսկ առյուծը ո՞նց ա։։

- Լավ, կանգնած իր վրա հայելու մեջ ա նայում։

Լավ է՝ հիշեցի։ 2004 թվականին «Կիրակին դրախտում» հոդվածիս համար «Տարվա հրապարակախոս» կոչման էի արժանացել։ Ինձ մի քիչ փող տվեցին, դիպլոմ ու փոքրիկ պղնձե արձանիկ։ Արձանիկը տանը հայելու առաջ էի դրել։ Թաղի կանանցից մեկը, ով մեր տուն էր եկել խաղալիք գնելու, տեսել ու հավանել էր արձանիկը։ Մայրս այն 20 մանաթով կնոջը վաճառեց։ Իմանալով այդ մասին՝ ես շատ բարկացա։ Երկու ժամ մորս վրա խոսում էի։ Չգիտեի էլ՝ ինչ ասել։ Մայրս, տեսնելով, որ շատ սրտնեղած եմ, ինձ 20 մանաթ տվեց։ Ես մի քիչ հանգստացա։ Ես նրան հրամայեցի այլևս երբեք իմ իրերը չվաճառել։ Բայց ո՞ւմ էի ասում։ Մայրս հարևանուհուն վաճառեց թանկ հուշանվերային գրիչները, որոնք ինձ Ազգային տպագրության օրվա կապակցությամբ էին նվիրել։ Ես չգիտեի՝ ինչպես պայքարել այդ մարդու դեմ։ Երբ մեր տուն խաղալիք գնելու եկող կանայք տեսնում էին իրերս ու գին հարցնում, մայրս ակամա ասում էր գինը։ Այդ պահին նա չէր մտածում, որ ես կբարկանամ, կգոռամ, տան իրերը կջարդեմ։ Նա անողոքաբար, առանց խղճի խայթի վաճառում էր իմ նվերները, հոդվածներից համար ստացված հուշանվերներն ու արձանիկները։ Ինձ մի գեղեցիկ հուշանվեր էին տվել հայրենասիրական ոգով հարուստ, բանակի մասին պատմող հոդվածի համար։ Չնայած հուշանվերը ծեծված թեմա էր մարմնավորում, այն ինձ շատ էր դուր գալիս։ Զինվորը ձեռքում պահում էր նռնակ, որի մեջից ծաղիկ էր աճում։ Սովորական հուշանվեր։ Բայց ես սիրում էի այդ հուշանվերը։ Հայրենասիրական ոգով հարուստ հոդվածը հենց այնպես էի գրել։ Բայց ժյուրին այն լուրջ ընկալեց։ Այդ հուշանվերն ինձ միշտ ստիպում էր ժպտալ։ Ծայրահեղ դեպքում, նեղն ընկնելու պարագայում ես կարող էի այն նվիրել թեթևսոլիկ աղջիներից մեկին, ով լրջորեն տրամադրված կլիներ ինձանից մարտի 8-ին նվեր ստանալ։

Մայրս վաճառում էր մրցանակներս ու նվերներս։ Ես այդ մարդու հետ ոչինչ չէի կարող անել։ Նրա վրա ոչինչ չէր ազդում։ Այսպես, թաղի կանանցից մեկին նա վաճառել էր բաժակս, որն ինձ գնացքում (Ռուսաստանում) մի աղջիկ էր նվիրել ու որի վրա գրված էր․ «Կարողացի՛ր ապրել, անգամ եթե կյանքն անտանելի է»։ Մենք այդ աղջկա հետ նույն կուպեում էինք երթևեկում։ Հանգիստ, անտարբեր աղջիկ էր, ով, սակայն, յուրաքանչյուր վայրկյան պատրաստ էր հրաբուխի պես ժայթքել։ Ռուսական ֆիլմերում նման աղջիկների հաճախ տեսած կլինեք։ Ճանապարհ ընկնելիս մոռացել էի հետս բաժակ վերցնել։ Աղջիկն իր համար ջուր լցրեց։ Ինձ էլ առաջարկեց։ Ասացի, որ լցնելու տեղ չունեմ։ Աղջիկը պայուսակից բաժակ հանեց, որի վրա գրված էր․ «Կարողացի՛ր ապրել, անգամ եթե կյանքն անտանելի է»։ Ուսանողուհի էր։ Գյուղ էր գնում՝ տատիկի մոտ։ Աստված գիտի՝ ինչ էր պատրաստվում գյուղում անել։ Ինձանից շուտ գնացքից իջավ։ Ես նրան բաժակը մեկնեցի։ Նա չվեցրեց․ «Թող մնա, ձեմ եմ նվիրում»։ Կայարանում նրան դիմավորեց ծաղկավոր գլխաշորով փոքրիկ, նիհար, բարի, հոգատար, հուզված տատիկը։ Երևում էր, որ տատիկն աղջկան անհամբեր սպասել էր։ Նա հուզվում են և այդ պատճառով անընդհատ կապում ու արձակում էր գլխաշորը։ Նա վախեցել էր այն մտքից, որ թոռնիկը կարող է և չգալ։ Հնարավոր է, շատերն էին նրան խոստացել անպայման գյուղ գալ, բայց այդպես էլ չեն եկել։ Երբ գնացքը կայարանում կանգ առավ, տատիկը սկսեց բոլոր պատուհաններից ներս նայել՝ որոնելով թոռնուհու հարազատ դեմքը։ Աղջիկը գնացքից իջավ։ Նրանք պինդ գրկախառնվեցին։ Ես պատուհանից նայում էի նրանց վրա։ Պատկերացրեցի փոքրիկ, հասարակ ռուսական տնակը՝ իր բակով, որտեղ ապրում էր այդ տատիկը։ Սիրտս թախիծից կծկվեց։

Էհ, Ռուսաստան, ինչպիսի քաղցր թախիծ ես նվիրում մարդուն։ Գնացքը շարժվեց, և աղջիկն ինձ ձեռքով արեց։ Իսկ տատիկն իմ ուղղությամբ որոշակի կասկածանքով նայեց։ Գնացքը շարժվեց, և տատն ու թոռնուհին գնացին շարունակելու իրենց կյանքը։ Ամեն անգամ, երբ նայում եմ «Կարողացի՛ր ապրել, անգամ եթե կյանքն անտանելի է» գրությամբ բաժակին, հիշում եմ այն գնացքը, հանգիստ աղջկան, ծաղկավոր գլխաշորով ռուս տատիկին, այն փոքրիկ կայարանը։ Տանը ոչ մեկին թույլ չէի տալիս այդ բաժակից թեյ խմել։ Իսկ մայրս վաճառեց այն։ Եվ զրկեց ինձ նախկինի պես հուզմունքով ու սրտի տրոփումով այդ րոպեները հիշելու հնարավորությունից։

Երբեմն ես հետաքրքրվում էի վաճառված արձանիկներիս, հուշանվերներիս ու այլ նվերներիս հետագա ճակատագրով։ Մորիցս հարցնում էի․ «Չգիտե՞ս՝ դրանց հետ ինչ են արել»։ Մայրս այդ կանանցից, ում վաճառել էր նվերներս, հարցնում էր, թե իրերս, արձանիկներս, հուշանվերներս ինչպես են օգտագործում, որտեղ են դրել, իսկ նրանց պատասխաններն ինձ էր փոխանցում։ Հիմնականում ես լսում էի հետևյալ պատասխանները․ «Աղջկա օժիտի մեջ է դրել․․․», «Նրա աղջիկը որպես օժիտ իր տուն է տարել․․․»։ Փաստորեն, մայրս իմ՝ տարբեր մրցույթներում հոդվածներիս համար ստացած հուշանվերներն ու արձանիկները ջրի գնով վաճառում էր թաղի կանանց, իսկ նրանց դեբիլ աղջիկները դրանք որպես թանկարժեք իր օժիտների մեջ իրենց դեբիլ ամուսինների տներ էին տանում։ Սա ինձ համար փոքրիկ ողբերգություն էր։ Ես գոռում էի, բղավում, փնթփնթում, բայց ապարդյուն։ Ի վերջո ես համակարպվեցի ճակատագրիս հետ։ Որովհետև իմ պայքարը որևէ արդյունքի չէր բերում։ Նա ամեն ինչ վաճառում էր։ Պետերբուրգից եկած ընկերս ինձ շրջանակով մեծ նկար էր նվիրել։ Նա այդ նկարը փողոցում կանգնող նկարչից էր գնել։ Նկարում պատկերված էին Պետերբուրգի սպիտակ գիշերները։ Գլխարկով երիտասարդը նայում էր Նևային։ Գիշեր էր, բայց ամեն ինչ պարուրված էր սպիտակ գույնով։ Երևի, փողոցում կանգնող նկարչի վրա մեծ ազդեցություն էր գործել Դոստոևսկու «Սպիտակ գիշերները» ստեղծագործությունը։ Այդ նկարին նայելիս՝ հիշում էի Պետերբուրգում անցկացրած օրերս, փողոցները, որոնցով քայլել եմ, Նևան, կերածս երշիկների ու նրբերշիկների համը։ Այդ նկարն ինձ ստիպել էր վերընթերցել Դոստոևսկու «Սպիտակ գիշերները»։ Նկարին նայելով՝ մտածում էի, թե ինչպես է ապրում դրա հեղինակ նկարիչը, որքան շատ օղի է խմում։ Մայրս այդ նկարը վաճառեց։ 25 մանաթով․․․

․․․ Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված ծառերի տերևները դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։ Հիշեցի թաղի շուկան։ Երկար տարիներ շուկայի մուտքի մոտ ծառի տակ մի համր կին մուրացկանություն էր անում։ Երբ մոտակայքում ապրող երեխաները նրան զզվեցնում էին, համր կինը, իր շուրջը քարեր հավաքելով, սկսում էր դրանք չորս կողմը նետել։ Նա միշտ քարերն իր կողքն էր դնում։ Նրա անցյալի մասին ոչ ոք չգիտեր։ Որտեղից է եկել, որտեղ է ծնվել, ինչով է նախկինում զբաղվել։ Մի գեղեցիկ օր նա շուկայի մուտքի մոտ ծառի տակ նստեց ու սկսեց մուրացկանություն անել։ Երեկոյան համր մուրացկանն անհետանում էր։ Իսկ առավոտյան հանկարծ հայտնվում ու ծառի տակ էր նստում։ Նրա մասին տարբեր լուրեր էին պտտվում։ Ասում էին, որ համր կինը շատ փող ունի։ Հավաքած փողերն ինչ֊որ տեղ է պահում։ Տեղացի տղաները մի քանի անգամ գնացել էին մուրացկան կնոջ հետևից, հետևել նրան, որպեսզի փողերը գտնեն, բայց նրանց մոտ ոչինչ չի ստացվել։ Համր կինը հանկարծակի անհետանում էր։ Ոչ ոք չգիտեր՝ որտեղ է նա քնում, որտեղ է ապրում։ Գավառում, որտեղ բոլորը միմյանց ճանաչում են, բնակության վայրը թաքցնելու համար մեծ տաղանդ է հարկավոր։ Դրա համար համր կնոջ մասին ոչ թե մեկ, այլ բազում լուրեր էին պտտվում։ Ոմանք ասում էին, որ մուրացկան կինը գործակալ է, մյուսներն ասում էին, որ փոքր հասակում մանկատնից էր փախել։ Մարդիկ հազվադեպ էին նրան փող տալիս։ Նրա առջև դրված պողպատե ամանի մեջ հիմնականում կոպեկներ էին նետում գյուղի բնակիչները կամ այլ շրջանից եկած մարդիկ։ Կոպեկները, ընկնելով ամանի մեջ, տարօրինակ զնգոց էին հանում։ Այդ զնգոցը լավ եմ հիշում։ Թեև վտանգավոր էր, բայց ես մի քանի անգամ մոտեցել ու ուշադիր ուսումնասիրել եմ համր մուրացկանին։ Դա շատ վտանգավոր էր։ Նա յուրաքանչյուր պահ կարող էր քարերից մեկը վերցնել ու ինձ վրա նետել։ Շուկայի մոտ ապրող երեխաները նրան օր ու դադար չէին տալիս։ Նրա վրա սատկած մուկ, գորտ էին շպրտում ու փախչում։ Դրա համար մուրացկան կինը առանց ծնողի շուկա եկած յուրաքաչյուր երեխայի մեջ թշնամի էր տեսնում։ Նա ճարպկորեն վերցնում էր իր մոտ դրված քարերից մեկն ու նետում։ Երբեմն քարերը երեխաների գլուխներին էին կպնում։ Մի քանի անգամ կենցաղի տան լուսամուտներն է կոտրել։ Ոստիկանները նրան ձեռք չէին տալիս։ Կոտրած ապակիների, ջարդած գլուխների համար նրան ոստիկանություն չէին տանում։ Այդ փաստն ամրապանդեց լուրը, թե համր մուրացկանը գործակալ է, և այդ բամբասանքներն ավելի ու ավելի մեծ տարածում էին ստանում։ Ոստիկան Տ․֊ն, ով պատյանում ատրճանակի փոխարեն մաքրած ընկույզներ էր պահում, համր կնոջը գթասրտորեն էր վերաբերվում։ Տ․֊ն անցնում էր շարքերով, որտեղ մաքրած ընկույզ էին վաճառում, հետաքրքրվում էր վաճառողների որպիսությամբ, պարկերից մի բուռ ընկույզ էր վերցնում ու պատյանի մեջ դնում։ Ամեն օր Տ․֊ն համր մուրացկանին մի բուռ ընկույզ էր տալիս։ Եկավ այն օրը, երբ համր կինը վերջին անգամ էր շուկայի մուտքի մոտ ծառի տակ նստած մուրացկանություն անում։ Այդ օրվանից նա անհետացավ։ Նրան այլևս ոչ ոք չէր տեսել։ Նրա անհետացումը նույնքան առեղծվածային էր, որքան հայտնվելը։ Այդպես էլ գաղտնիք մնաց՝ ով էր նա, որտեղից էր եկել, ուր գնաց, որտեղ է ծնվել, որտեղ է ապրել։

Համր կնոջ մուրացկանության վայրից՝ ծառից մի քանի մետր հեռավորության վրա, մոլոկան կանայք երկար, բարակ կարտոֆիլով կարկանդակներ էին վաճառում։ Որպեսզի կարկանդակները չսառչեն, կարկանդակներով դույլը սպիտակ սրբիչով էին ծածկում։ Ես շատ էի սիրում մոլոկանների կարկանդակները։ Մայրիկիս հետ հաճախ շուկա էի գնում միայն այն բանի համար, որ մոլոկանների կարկանդակներից ուտեմ։ Այդ կարկանդակների համը մինչև հիմա բերանումս է։ Մինչև կարկանդակ չուտեի, շուկա չէի մտնում։ Ամեն կիրակի 4-5 հատ կարկանդակ էի ուտում ու վրայից մի շիշ տանձի լիմոնադ խմում։ Միայն այդ պատրվակով էի համաձայնում մայրիկիս հետ բանջարեղենի, կաթնամթերքի, մրգերի շարքերով քայլել ու քարշ տալ զամբյուղները, որոնք ի վիճակի էի բարձրացնել։ Միջնեկ եղբայրս հազվադեպ էր շուկա գնում։ Մայրս նրան ստիպված տանում էր, երբ ես տանը չէի լինում։

Եղբայրս նրան ստիպում էր շուկայում տեսածը գնել։ Երբ նա չէր գնում, եղբայրս գոռում էր։ Կռվում էր։ Նա մորս չէր օգնում զոմբյուղները քարշ տալ։ Կամ շուկայից տուն էր փախչում։ Այդ առումով ես շատ ավելի զիջող երեխա էի։ Ինձ կարելի էր համոզել մոլոկանների 4-5 կարկանդակի ու տանձի լիմոնադի շշի օգնությամբ։ Կիրակի առավոտյան շուկա գնալը շրջանի մարդկանց համար սրբազան արարողություն էր։ Շուկա պետք է գնար անգամ նա, ում տանն ամեն ինչ կար (բանջարեղեն, մրգեր, պանիր)։ Նրան, ով, առավոտյան շուկա գնալով, ոչինչ չէր գնում, դժբախտի տեղ էին դնում։ Ես ու մայրս շուկա ոտքով էինք գնում, իսկ վերադառնում էինք տաքսիով։ Տաքսիով տուն վերադառնալը զվարճանք էր։ Որովհետև ես առջևում էի նստում։ Երբ տաքսին դարպասների մոտ արգելակում էր, երեխաներն աղմուկով ու ուրախ բակ էին դուրս գալիս։ Մենք զամբյուղները ներս էինք տանում, և նրանք փորփրում էին, որպեսզի անմիջապես իմանան, թե ինչ ենք գնել։ Խոշոր, չորդնած մրգերի համար կռիվ էր սկսվում։ Իսկ ես իմ բաժինը՝ ամենալավ մրգերը, դեռ շուկայում կամ մեքենայում էի վերցնում՝ տուն չհասած։ Եվ դա իմ՝ շուկա գնալու պատճառներից մեկն էր։ Ընդհանրապես, շուկայից վերադառնալով, մեջս ճարպկություն, իմաստություն էի նկատում։ Շուկայում ուսուցիչներիս էի հանդիպում։ Վաճառողներից գներն էի հարցնում։ Նրանք ստիպված էին պատասխանել ինձ։ Եվ դրանից ես մեծ հաճույք էի ստանում։ Սիրում էի լսել շուկայի աղմուկ֊աղաղակը, հետևել վաճառողներին, բանջարեղենի, մրգերի, կաթնամթերքի տաղավարներով անցնել։

Մի օր երկու կին՝ հին ընկերուհիներ, մսի խանութի մոտ կանգնած խոսում էին ոչխարի մսի թանկացումից, աշխարհի բաներից, երիտասարդների լկտիությունից, նրանից, թե ինչպես է գրադարանավարուհին ռուս սպայի հետ Ռուսաստան փախել, «Սանտա֊Բարբարայից»։ Շաբաթվա ընթացքում զրույցի համար շատ թեմաներ էին կուտակվել։ Ինչպես տարիքով գավառացի բոլոր կանայք, այս ընկերուհիներն էլ կարող էին միաժամանակ տարբեր բաներից խոսել։ Կանայք, միմյանց ընդհատելով, խոսում, խոսում, խոսում էին․․․ Հետո երկուսն էլ լռեցին։ Բոլոր թեմաները սպառված էին։ Զրույցի կտրուկ դադարեցումը երկուսին էլ վհատեցրեց։ Նրանք ուզում էին մի քիչ էլ բամբասել։

Երկու հին ընկերուհիների կողքին շուն էր կանգնած։ Այս շունն ամբողջ կյանքում անտեր էր։ Անուն չուներ։ Շանը չէր անհանգստացնում այն, որ նա ոչ մեկինն է, որ անուն չունի, անգամ հստակ գույն չունի։ Անանուն ու անգույն շունը ազատ, հանգիստ ինքն իր համար քայլում էր։ Մսավաճառներն այս անտեր, անանուն շանը ձերք չէին տալիս։ Հակառակը՝ հաջող առևտևրից հետո, երբ լավ տրամադրություն էին ունենում, շանը միս էին շպրտում։ Այդ օրը Բ․֊ն՝ «Ճուտ» մականունով, մազերը կտրել էր ու վարսավիրին փողի փոխարեն տուփի մեջ 5 ճուտ էր տվել։ Գանգուր, մեծ ձեռքերով, բարձրահասակ Բ․֊ին «Ճուտ» մականունն ամենևին չէր սազում։ Նա ինկուբատորի մեքենա էր վարում։ Մեքենայի վրա ձվից նոր դուրս եկած երեք ճտեր էին պատկերված։ Դրա համար մարդիկ մեծ ձեռքերով, թուխ, գանգուր մարդուն նման մականուն էին տվել՝ «Ճուտ»։ Նա տարբեր արարողությունների սիրահար էր։ Սիրում էր ներկա գտնվել քելեխներին, հարսանիքներին, անգամ արտակարգ պատահարներին՝ կռիվներին, հրդեհներին։ Առանձնահատուկ հաճույք էր ստանում թերթերում քրեական սյունյակները կարդալուց։ Անգիր գիտեր սիրո մասին նախորդ դարի բոլոր երգերը։ Հարսանիքներին առանց հոգնելու ու այնքան ոգևորված էր պարում, որ թվում էր՝ պարելով կարող է փողոցներով անցնել, դուրս գալ քաղաքից ու ուր ասես գնալ։ Նրանց մասին, ում չէր սիրում, քամահրանքով ասում էր․ «Նման ստոր մարդկանց անգամ հնդկական կինոներում չէմ հանդիպել»։

Քաղաքում ամենահայտնի պճնամոլը՝ Ու․֊ն, կենցաղի տան մոտ կանգնած սև ֆիլտրով սիգարետ էր ծխում։ Գյուղից շուկա մրգեր, թռչնամիս բերած կանայք սև ֆիլտրով սիգարետ ծխող փայլփլուն Ու․֊ի վրա հետաքրքրությամբ ու կասկածանքով էին նայում։ Ու․֊ի պարանոցին մետաքսե շարֆ էր, կոշիկների ծայրերն ինչ֊որ փայլուն բանով էին զարդարված։ Գրպանները կանաչ կտորով էին եզրավորված։ Գլխին սպիտակ կեպկա էր դրել։ Նա հաճախ էր ժամացույցին նայում։

Նրա հագուստի, շարժումների մեջ զգացվում էր բոլոր պճնամոլներից և անգամ նորաձևությունից առաջ ընկնելու ցանկությունը։ Գավառական կյանքի մենակությունն ու թախիծը խեղդում էին նրան։ Նրա տարօրինակ հագուստը, մեծամտությունը, չափից դուրս կոկիկությունը, քաղաքի սովորությունները դիմացիններին զայրացնում էին։ Շրջանի տղամարդիկ նորաձև Ու․֊ին կպնում էին, կատաղեցնում նրան։ Հիմա էլ մի տղամարդ կենցաղի տան պատուհանից դուրս նայեց ու Ու․֊ին գոռաց․ «Գնա՛, ստվերում կանգնիր, շրթներկդ կհալչի»։

Չայխանայում թեյ խմող տղամարդիկ սկսեցին բարձր ծիծաղել։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակից Ռ․֊ն, ով կենցաղի տան մոտ արևածաղկի սերմ էր վաճառում, ինքն իրեն չլսելով, չհասկանալով, հարյուրերորդ, հազարերորդ անգամ, հարյուրհազարերորդ անգամ պատմում էր, թե ինչպես էր գերմանացի զինվորի պատանդ վերցրել։ Նրա հագին ժամանակին գեղեցիկ, բայց այժմ մաշված դեղին բաճկոն էր, ոտքերին՝ մինչև ծնկները հասնող երկարաճիտ կոշիկներ։ Գլխին քաշած ականջակալներով գլխարկի ծայրերը ճմրթված էին։ Այդ տեսքով Ռ․֊ն հիշեցնում էր դեռահասի, ով, մարդկանց զվարճացնելու համար, ծերունու հագուստ էր հագել։ Ասես՝ հարբած ներկարարը սկսել էր նրան տարբեր գույներով ներկել, իսկ հետո թողել֊գնացել է։ Մի ձեռքով Ռ․֊ն արևածաղկի սերմն էր խառնում, մյուսով՝ բռնում իր բարակ, երկար մորուքը։ Շրջանի պիժոնները Ռ․֊ին ասում էին․ «Մի օր քամին մորուքդ կտանի»։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակիցն այդ բառերը սրտին մոտ էր ընդունել։ Ծերունին շատ էր վախենում, որ քամին իր մորուքը կտանի, ու ինքը մարդկանց առաջ խայտառակ կլինի։ Այդ պատճառով նա ամառ թե ձմեռ, քամոտ ու հանգիստ եղանակին մի ձեռքով իր մորուքն էր պահում։ Շրջանի բնակիչները, հիմնականում, կենտրոնում՝ շուկայի մոտ ապրողները, Ռ․֊ից առևածաղկի սերմ չէին առնում։ Որովհետև նա քիթն էր փորփրում, թևերի տակ քորում, իսկ հետո արևածաղկի սերմերը խառնում։

Իսկ Ռ․֊ի կողքին նստած կույր Պ․֊ն երիտասարդ տարիներին ցոփ ու շվայտ, բուռն, ռիսկերով լի կյանքով է ապրել։ Իսկ ծերանալուց հետո կյանքում մի հաճույք ուներ՝ համեղ ուտել։ Նրա նիհար ձերքերի, ուսերի, կրծքի վրա սևաներկով բազմաթիվ բառեր, նկարներ, նշաններ էին դաջված։ Ձայնը խռպոտ էր։ Երիտասարդ տարիներին նա հեռացել էր շրջանից, իսկ ծերանալուց ու կուրանալուց հետո կրկին վերադարձել է։ Ասում էին՝ երիտասարդ ժամանակ նա հայտնի խաղանենգ էր։ Ասում էին՝ հենց անազնիվ խաղի համար էլ աչքերը հանել են։ Շուկայամերձ թաղամասի երեխաներն ատում էին կույր Պ․֊ին։ Նրանք ծիծաղում էին նրա վրա ու ծաղրում նրա կուրությունը։ Իսկ նա երեխաներին ասում էր․ «Ինձ այլևս աչքեր պետք չեն, ես իմ կյանքում տեսել եմ էն, ինչ ինձ պետք է»։ Կույր Պ․֊ի մեջ էժանագին թերահավատություն կար, որն արտահայտվում էր «հիմա ամեն ինչ անիմաստ ա» խոսքերում։ Նա հաճախ էր իր խռպոտ ձայնով կրկնում․ «Հիմա ամեն ինչ անիմաստ ա»։

Այս երկու մարդիկ, ում կյանքը, ըստ էության, ավարտված էր՝ Ռ․֊ն ու Պ․֊ն, թեև կանգնած էին միմյանց կողքին, իրար ոչ լսում էին, ոչ տեսնում։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ուրախ էր, որ մյուսն իրեն չի անհանգստացնում։ Երկու ծերունի, ում կյանքը, ըստ էության, ավատրված էր, ոչ մեկին պետք չէին ոչ խաղաղ, ոչ պատերազմական տարիներին։ Նրանք բանի պետք չէին։ Նստած սպասում էին մահվան․․․

Իսկ մթերային խանութի մոտ Մ․ գերեզմանափորն էր կանգնած։ Նրա մի ձեռքում գարեջրով բաժակ էր, մյուսում՝ կիլկա։ Ծեր գերեզմանափորը փորել է պապիկիս, հորս, հորս կողմից տատիկի գերեզմանները։ Մ․֊ն անգիր գիտեր բոլոր այն մարդկանց կյանքի պատմությունը, ում գերեզմանները փորել է։ Եթե ուզում եք իմանալ՝ ով երբ է ծնվել, երբ է բանակ գնացել, երբ է ամուսնացել, որքան աշխատավարձ է ստացել, դիմե՛ք գերեզմանափորի վստահելի հիշողությանը։

Նա շատ էր խմում։ Ռուսերեն լավ էր խոսում։ Երբ բարկանում էր, ռուսերենով էր հայհոյում։ Տարօրինակ է, բայց նրա հայհոյանքներից ոչ ոք չէր նեղանում։ Այդ օրը Մ․ գերեզմանափորի դեմքն ու պարանոցը կարմրած էին։ Երևի, նախորդ օրվանից էր խմում։ Շրջկենտրոնի բնակիչների գրեթե կեսի համար գերեզման փորած այդ մարդու՝ խմիչքի հանդեպ հակումը դժվար չէր հասկանալ։ Մի ձեռքում պահելով գարեջրով բաժակ, իսկ մյուսում՝ կիլկա, նա գոռում էր․ «Հավերժ հանգստի համար մարդուն երկու մետր հող է պետք»։ Այդ մարդու մեջ, շեքսպիրյան գերեզմանափորերի նմանությամբ, զուգակցվում էին փիլիսոփայությունն ու հումորը։ Մ․֊ի ձայնից վախեցած ագռավները դեպի գերեզմանատուն՝ իրենց բները թռան։

Այստեղ՝ շուկայում, ով ասես կար։ Շրջանի բոլոր խելառները կիրակի օրերին հավաքվում էին շուկայում։ Ոչ մի խելառ մյուսի տարածք չէր ներխուժում։ Յուրաքանչյուրն իր ձևով էր փող աշխատում։ Խելառ Ս․-ն քանդում էր «Մանուկների աշխարհում» գնած խաղալիքները։ Հետո մասնատված առյուծի ձագերից, մեքենաներից, արջուկներից նոր խաղալիքներ էր հավաքում՝ ավանգարդիստ նկարիչների ոճով։ Նա իր հաճախորդներն ուներ։ Քանդված ու նորից հավաքված խաղալիքներ Ս․֊ից ռուս սպաներն էին գնում։ Խելառ Ս․֊ն երիտասարդ տարիներին կոկիկ, կիրթ, նրբաճաշակ մարդ էր, իսկ այժմ նա ասես հաճույք էր ստանում իր փնթիությունից, խելառությունից, երկար խճճված մազերից։ Երիտասարդ տարիները Ռուսաստանում էր անցկացրել։ Տեղացիների հետ չէր խոսում։ Խոսում էր միայն շաբաթը մեկ անգամ՝ կիրակի օրերին, ռուս սպաների հետ։ Սպաների հետ խոսելիս նա կենդանություն էր առնում, նրա դեմքը որոշակի արտահատություն, իմաստ էր ստանում։ Զգացվում էր, որ նա անհամբեր կիրակի օրերին է սպասում։ Սպաները խելառ Ս․֊ի համար գրքեր, պահածոներ, հագուստ, գոտիներ, սիգարետներ էին բերում։ Ինչպես յուրաքանչյուր խելագարի, Ս․֊ի մասին էլ տարբեր լուրեր էին պտտվում։ Ոմանք ասում էին, որ երիտասարդ տարիներին Ս․֊ն շատ կրթված էր։ Մյուսներն ասում էին, որ Ռուսաստանում Ս․֊ն աշխատավայրից փող էր գողացել ու խենթ ձևացել, որպեսզի բանտից խուսափի։ Իսկ ոմանք էլ ասում էին, որ Ս․֊ն խմել ու քնել էր գերեզմանոցում՝ գերեզմանի վրա։ Գիշերը նրա դեմքն ինչ֊որ կենդանի է լիզել, ու նա, արթնանալով, սարսափած բղավել է ու հենց այդ պահից գժվել։ Նրա կիրթ լինելը ոչ ոք կասկածի տակ չէր դնում։ Ռուս սպաները հարգում էին Ս․֊ին, նրա հանդեպ շատ բարյացակամ էին։

Ռուս սպաների վստահությունը Ս․֊ն, ամենայն հավանականությամբ, վաստակել էր իր կրթվածությամբ։ Նրա կնճռոտ ճակատը շատ բաների մասին էր խոսում՝ սովի, սիրո, ռոմանտիկ արկածների, սարսափելի պատահարների, ձեռքբերումների և կորուստների, կրկին ձեռք բերված և կրկին կորսված հարստության․․․

Ս․֊ն շրջկենտրոնի բոլոր խելառներից ամենահանգիստն ու ամենախելացին էր։ Կտորեղենի և օճառի խանութների միջև նեղ, համեմատաբար փակ վայրում բոլորովին այլ իրադարձություններ էին կատարվում։ Շուկայամերձ թաղի տղաները, երկու խանութների միջև փոքրիկ հրապարակում շրջապատելով խելառ Զ․֊ին, խնդրում էին նրան շրջազգեստը բարձրացնել։ Խելառ Զ․֊ն ներքնազգեստ չէր կրում։ Մեկ, երկու, երեք մանաթի դիմաց նա բարձրացնում էր շրջազգեստն ու ցուցադրում իր «բնիկը»։ Երբեմն, երբ տղաներն աղաչում֊պաղատում էին, նա անվճար էր շրջազգեստը բարձրացնում ու «բույնը» ցուցադրում։ Այդ օրը տղաներն ուզում էին առանց վճարելու նրա վրա նայել։ Ով ինչպես կարող էր՝ փորձում էր քաղցր բառերով համոզել Զ․֊ին։ Տղաները ստում էին, թե որքան գեղեցիկ է նա։ Զ․֊ն այդ ստին հավատացել էր և, մեղմանալով, պատրաստ էր բարձրացնել շրջասգեստը։ Բայց նա ցանկանում էր շարունակել լսել, թե որքան հիասքանչ է։ Տղաներն ասում էին, որ Զ․֊ն շրջանի առաջին գեղեցկուհին է։ Բոլոր կանայք նրան նախանձում են։ Շրջանի բոլոր տղաները խենթանում են նրա համար։ Եվ նա այս ամենին հավատում էր։ Նա բռնեց շրձազգեստի փեշից ու բարձրացրեց այն։ Շուկայամերձ թաղի տղաները գոռալով դուրս վազեցին խանութների արանքից, որպեսզի մի կուշտ ծիծաղեն։ Զ․֊ն շրջազգեստն իջեցրեց։

Շուկայում մրգեր, մսամթերք, պանիր վաճառելու եկած գյուղացի կանայք քթի տակ ծիծաղում էին։ Ծիծաղը թաքցնելու համար նրանք թաշկինակի ծայրով փակում էին բերանները։ Իսկ խելագառ Զ․֊ն անհարմար զգաց։ Տղաները նրան կրկին խաբել էին։ Նրա դեմքին դրոշմված էր ափսոսանք նրա համար, որ նա իր «բույնը» տղաներին անվճար էր ցույց տվել։ Իսկ տղաները շարունակում էին ծիծաղել։ Ծիծաղից շունչները կտրվում էին։ Ամեն տեսակ բաներ վաճառող հայհոյանքերի սիրահար Կ․֊ն նայեց տղաների վրա ու ասաց․ «Ի՞նչ եք ուզում էդ խեղճ խելառից, եկեք ես ձեզ ավելի լավ բաներ ցույց կտամ»։

Այդ պահին կատարվեց ամենասարսափելին։ Շուկայի վրա երկու ռումբ ընկավ։ Հարվածային ալիքն այդքան ուժեղ չէր, բայց ձայնը սարսափելի ու ահեղ էր։ Ընդամենը մեկ ռումբը ոչնչացրեց շուկայի բազմամյա առօրյան, կյանքը։ Մարդկանց դեմքերը մահվան վախից այլանդակվեցին։ Ճտեր, սագեր, հավեր, մրգեր, հավկիթ՝ ամեն ինչ ոտքերի տակ տրորվեց։ Ընդամենը 10 րոպե առաջ վաճառողներն ու գնողները սակարկում էին․ վաճառողներն ուզում էին հավը, ճտերին, մրգերն ավելի թանկ վաճառել, գնորդները՝ ավելի էժան գնել։ Եվ ահա մեկ ռումբ, ընկնելով շուկայի վրա, զրկեց մարդկանց այդ առևտրի հաճույքից։ Մահից սարսափած մարդկանց ու տրորված թռչուների ձայները միախառնվել էին։ Ով որտեղ հասցնում՝ թաքնվում էր։ Բոլորը, փորձելով սեփական կյանքը փրկել, փախչելու, թաքնվելու վայր էին փնտրում։ Աղմկոտ շուկան 10 րոպեից դատարկվեց։ Շուկայում ոչ մի կենդանի շունչ չմնաց, բացի անտեր, անգույն, անանուն շնից և ոտքերի տակ տրորված թռչուններից։ Մի քանի մարդ զոհվեց՝ չհասցնելով անգամ բղավել։ Շուկան քարացել էր, ասես հեքիաթից դուրս եկած կախարդ շուկային կախարդական փայտիկով էր դիպչել։ Մսի խանութի դիմաց ոչխարի մսեղիք էր կախված։ Խորովածանոցի կողքի մանղալի ծուխն ամեն ինչ պարուրել էր։ Կենցաղի տնից ինչ֊որ միացած սարքի ձայն էր լսվում։ Ամեն ինչ վկայում էր այն մասին, որ այստեղ քիչ առաջ աշխույժ առևտուր էր ընթանում, աղմուկ֊աղաղակ էր տիրում։ Միայն թե մարդիկ հանկարծ անհետացան։ Հենց այդպիսի էլ իմ սիրելի շուկան մնաց հիշողությանս մեջ։ Կախարդի հպումից քարացած շուկան․․․

Մինչ հրետանային կրակոցների սկսվելը մարդիկ իրենց տները լքում էին առանց աղմուկ բարձրացնելու, թաքուն, ամաչելով։ Կրակոցների սկսվելուն պես գնացողները շատացան։ Մարդիկ տները տարբեր կերպ էին լքում, յուրաքանչյուրը՝ իրեն հատուկ ոճով։ Ոմանք գնում էին երեկոյան՝ մութն ընկնելուն պես, մյուսները՝ ցերեկը՝ մարդկանց աչքի առաջ, իսկ ոմանք էլ ընտանիքները հարևան շրջան էին տեղափոխում ու վերադառնում։ Նրանք, ովքեր հասկանում էին, որ ամեն ինչ կորած է, որ պատերազմը երկար է տևելու, տեղափոխվում էին Ռուսաստան, Ուկրաինա։ Ամեն ինչ տարօրինակ կերպ էր դասավորվում։ Մարդիկ, որոնք խաղաղ ժամանակ մեկ մետր հողակտորի համար կռիվ էին տալիս, իրար դանակով կամ կացնով խփում, այժմ թողնում էին իրենց տները, պտղատու այգիները, ջրհորները և լքում էին շրջկենտրոնը։ Իսկ ոմանք փախչելու գաղափարը որպես վիրավորանք էին ընկալում ու գնացողների վրա ծիծաղում էին։

Հրետանային կրակոցները օրեցօր ավելի ու ավելի հաճախակի էին դառնում։ Գործի էին դրվում ծանր արկերը։ Մարդիկ հարմարավետ կյանքի ակնկալիքով տներ էին կառուցել, ծառեր տնկել, ջրհորներ փորել։ Պատերազմն այդ ամբողջ աշխատանքը, թափված քրտինքը ոչնչացրեց։ Մարդկանց կառուցած տները, ջրհորները, տնկած ծառերը հրետանու կրակոցների տակ ոչնչանում էին։ Մեկ ռումբը մեկ ակնթարթում ոչնչացնում էր դժվարությամբ կառուցված տունը։ Տուն կառուցելով, մարդիկ կարող էին ենթադրել, որ այն, հնարավոր է, մի օր ոչնչանա երկրաշարժից, այրվի ու մոխիր դառնա, բայց ոչ մեկի մտքով անգամ չէր անցնում, որ այն երբևէ կարող է ոչնչանալ ռումբից։ Մարդու մտքով կարող էր անցնել, որ շրջկենտրոնը կարող է ոչնչացնել քարայրից դուրս եկած վիշապը։ Սակայն անգամ ամենահարուստ երևակայությունն ունեցող մարդու մտքով չէր կարող անցնել, որ տներն ու այգիները ռումբերն են ոչնչացնելու։

Հնարավոր է, որ եթե այս ամենը՝ տները, այգիները, դպրոցները և այլ շինությունները, ոչնչացներ քարայրից դուրս եկած վիշապը, մարդիկ այդքան տարակուսած չլինեին։ Երևի, քարայրից դուրս եկած հրարձակ վիշապը, ռումբերի համեմատ, այդքան սարսափազդու չէր լինի։

Հրետանային կրակոցներն օր օրի ավելի հաճախակի էին դառնում։ Տները, այգիները, դպրոցներն ու այլ շինությունները մեր աչքի առաջ փլուզվում էին։ Մենք ռումբերի մասին որոշակի տեղեկություններ ունեինք։ Օրինակ, հրետանային համազարկերի դեպքում պետք էր հնարավորինս արագ թաքնվել մոտակա թաքստոցում․․․ Մենք մեր թաքստոցներից հաշվում էինք՝ որքան ռումբ է ընկել շրջկենտրոնի վրա։ Ենթադրություններ էինք անում՝ որ փողոցի վրա, ում տուն, ում բակ է ընկել ռումբը։ Երբեմն, թաքստոցներում գտնվելով, վիճում էինք՝ որտեղ է ընկել հերթական ռումբը․

- Չէ, Լելինի փողոցի վրա է ընկել։

- Խելքդ թռցրի՞ր։ Լենինի փողոցում ազատ տեղ չկա։ Դպրոցի բակ է ընկել։ Եթե Լենինի փողոցի վրա ընկներ, ձայնն ավելի բարձր կլիներ։

- Քառասունութ, քառասունինը։

- Չէ, հիսուն։

- Չպայթած ռումբերը ես չէի հաշվում։

- Ուրեմն պիտի քառասունյոթ լիներ։ Երեքը չեն պայթել։

Ես իմացա նաև, որ եթե ռումբի ձայնն օդից է գալիս, այն ոչ թե գլխիդ վրա, այլ մեկ այլ վայր կընկնի։ Դրա համար մենք կենտրոնանում էին նրա վրա, որ թռչող ռումբի ձայնը լսենք։ Անաղմուկ ռումբը մահ էր։ Մի անգամ մահն ինձանից շատ մոտ էր։ Հրետանային կրակոցները սկսվեցին, երբ ես պրոֆտեխուսումնարանի մոտ էի զբոսնում։ Այդ տարածքը շատ լավ էի ճանաչում։ Հասցրեցի դեպի խրամատ վազել։ Խրամատը ռուս զինվորներն էին փորել։ Մեջը պատռված կոշիկներ, հին հագուստ, պահածոների ամաններ, թղթեր, սոխի ու կարտոֆիլի կլեպ, իրենց դարն ապրած անպետք առարկաներ էին թափված։ Արդեն հասնում էի խրամատին, երբ հանկարծ նետված ռումբերից մեկը պրոֆտեխուսումնարանի մարզադաշտի վրա ընկավ։ Այդ մարզադաշտում մեծերը ֆուտբոլ էին խաղում։ Խաղի ժամանակ հաճախ կռիվներ էին լինում։ Երբեմն մրցավարին էին ծեծում։ Իսկ մենք՝ երեխաներս, հետաքրքրության ու վախի զգացումով հետևում էինք մեծերի կռիվներին։ Մեկի շրթունքն էր ճեղքում, մյուսի քթից արյուն էր հոսում։ Մեծերը մեզ ջրի էին ուղարկում։ Մենք վազելով ապակե տարաներով արագ ջուր էինք բերում։ Այդ ջրով ծեծվածի դեմքի արյունն էին մաքրում։ Հետո խաղը շարունակվում էր, ասես, ոչինչ չէր էլ պատահել։

Պրոֆտեխուսումնարանում ռուս զինվորներին տեղակայելուց հետո մարզադաշտում արգելեցին ֆուտբոլ խաղալ։ Մերձակա տարածքների բնակիչներին անգամ արգելել էին պրոֆտեխուսումնարանի շրջակայքում անասուն արածեցնել։ Արգելքը խախտած գյուղացիներին ռուս զինվորները բռնում ու ծեծում էին։ Կամ բռնում ու մորթում էին մոլորված ու արգելված տարածքոմ հայտնված անասուններին։ Ռուս զինվորների՝ պրոֆտեխուսումնարանում տեղակայվելուց հետո մեր՝ երեխաներիս կյանքը որոշ փոփոխությունների ենթարկվեց։ Մենք հետաքրքրությամբ հետևում էինք զինվորների յուրաքանչյուր գործողությանը՝ ինչպես են լվացվում, նամակներ գրում, նկարում, կիտելների վրա սպիտակ ուսաթելեր կարում։ Բոլոր տղաները ռուս զինվորների մեջ ընկերներ ունեին։ Ամեն մեկն իր ընկերոջ համար մրգեր էր տանում։

Մի անգամ ես մեծ հետաքրքրությամբ, հիացմունքով, բերանս բաց նայում էի կիտելի վրա սպիտակ ուսաթելեր կարող զինվորին։ Երազում էի շուտ մեծանալ, բանակ գնալ, կիտելիս վրա սպիտակ ուսաթելեր կարել։ Զինվորը հասկացավ՝ ինչի մասին եմ մտածում․

- Ի՞նչ, դու էլ ես ուզո՞ւմ։ Սպասի՛ր, քո հերթն էլ կգա։ Բայց մի շաբաթից կսկսես ձանձրանալ։ Օրերն ես հաշվելու։

- Կարոտո՞ւմ ես։

- Շատ։ Ստեղ սիրուն ա, բայց ես տուն եմ ուզում, 45 օր մնաց։ Տանն ինձ սպասում են։

Իսկապես, երբ զինվորական ծառայության էի, հատկապես մութն ընկնելուց հետո շատ էի կարոտում, զորանոցի դիմաց վառ լապտերի տակ կանգնած՝ ծխում ու հաճախ հիշում էի ռուս զինվորի խոսքերը․ «Օրերն ես հաշվելու․․․»։ Ինձ թվում է՝ մենք ժամանակին լսում ենք մեզ համար նախատեսված բառերը, պարզապես հաճախ դրանք չենք հասկանում։ Զինվորական ծառայության ժամանակ, երբ ձանձրացած քայլում էի մոխրագույն պահեստներով՝ փչացած տեխնիկայի մեջ, հաճախ քթիս տակ կրկնում էի ռուս զինվորի խոսքերը։ Առանձնահատուկ թախիծ էին առաջացնում պահեստի պատերին գրված քաղաքների անունները, ինչ֊որ մարդկանց անունները։ Սիրտս թախիծից կծկվում էր։ Պատերի վրա գրված էին խորհրդային գրեթե բոլոր քաղաքների անունները՝ Ռիգա, Տալլինն, Թբիլիսի, Սարատով, Չելյաբինսկ, Գրոզնի, Տուլա, Չիմքենտ, Կարագանդա, Տաշքենտ, Չարջոու, Պավլոդար, Աստրախան, Մախաչկալա, Աշխաբադ, Խարկով, Քիշնև, Կազան, Օդեսսա, Ֆրունզե․․․

Մի անգամ զորամասի տարածքում զբոսնելիս մի կիսաքանդ շինություն տեսա։ Ձանձրույթից քիթս ամեն տեղ խոթում էի։ Ամենաաներևակայելի վայրերում ինձ համար ապաստարան էի գտնում ու այնտեղ քնում։ Ամեն ինչի պատրաստ էի, միայն թե անիծյալ ժամանակն արագ անցներ, միայն թե երեկոն գար, մութն ընկներ և «քնել» հրահանգը հնչեր։ Հին պահեստում դեղնած, խոնավացած թղթեր գտա։ Արձակման թղթեր էին։ Դրանք զինվորներին 1982 թվականին էին տրվել։ Ժամանակին զինվորները, այժմ դեղնած խոնավ թղթերը շտաբում ստանալով, մեծ ուրախություն էին ապրում, իսկ հիմա այդ թղթերն աղբի են վերածվել։ Այդ արձակման թղթերն անգամ չեն էլ այրել։ Թեև օրենքով պետք է ոչնչացնեին։ Ես վերցնում էի դեղնած, խոնավ թղթերն ու ընթեցում էի զինվորների անուն֊ազգանունները։ Մտածում էի այն մասին, թե որքան էին նրանք ուրախանում, արձակման թղթերը ստանալով, ինչպես էին իրենց արձակուրդն անցկացնում։ Այդպես ես կիսաքանդ պահեստում մի քանի ժամ անցկացրեցի։

Վերադառնանք պրոֆտեխուսումնարանում տեղակայված ռուս զինվորներին։ Հայրս շաբաթը երեք անգամ փողոցում պատահած ռուս զինվորներին տուն էր բերում ու հետները օղի խմում։ Ամեն անգամ, երբ հայրս օղի էր խմում, մայրս փնթփնթում էր։ Սեղանն անհավես էր գցում։ Հորս բաժակակից ընկերներին ատում էր։ Տարօրինակ է, բայց երբ հայրս ռուս զինվորների հետ էր օղի խմում, մայրս չէր փնթփնթում։ Տանն ինչ կար՝ բերում, սեղանի վրա էր դնում։ Կարծում եմ՝ նա խղճում էր ռուս զինվորներին։ Իհարկե, զինվորների մեջ տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ կային, բայց քանի որ բոլորը ռուսերեն էին խոսում, մենք նրանց «ռուս զինվորներ» էինք անվանում։ Ես շատ էի ուրախանում, երբ մեկ այլ վայրում, օրինակ, փողոցում կամ պրոֆտեխուսումնարանի բակում հանդիպում էի այն զինվորներին, որոնց հայրս տուն էր բերում ու հետները խմում։ Տեսնելով նրանց՝ ես ձայն էի տալիս, իսկ նրանք ինձ ձեռքով էին անում, մոտենում ու բարևում էին։ Նման շփումն ինձ դուր էր գալիս։ Իմ ու զինվորներից մեկի միջև, ում հայրս տուն էր բերում ու հետը խմում, առանձնահատուկ հարաբերություններ էին ձևավորվել։ Այդ զինվորը կաթսայանոցում էր աշխատում։

Անգամ ցուրտ եղանակին կաթսայանոցում միշտ տաք էր։ Մենք վերնաշապիկներով էինք նստում։ Ես տնից մրգային օղի էի բերում։ Մրից սևացած կաթսայում զինվորները կարտոֆիլ էին տապակում։ Հետո զգուշորեն, վախվորած՝ թիթեղյա գավաթներից մրգային օղին էին խմում։ Նրանք քրտնում էին, կարմրում, քեֆները լավանում էր, առանց ֆիլտրի սիգարետ էին ծխում։ Երբ ռուս զինվորներն իմ՝ տնից բերած մրգային օղին էին խմում, ես նրանց հետ միասին սեղանի շուրջ էին նստում։ Տապակած կարտոֆիլ, մսի պահածոներ էի ուտում։ Ինձ էլ էին օղի լցնում, բայց ես չէի խմում։ Ի վերջո բաժակիս մեջ մնացած օղին կիսում ու խմում էին։ Երբ օղին վերջանում էր, ես ասում էի․ «Վաղն էլի կբերեմ»։

Երբեմն զորամասում զորանոցային դրություն էին հայտարարում։ Սպաները զինվորներին թույլ չէին տալիս լքել զորամասը, փողոց դուրս գալ, շուկա, մարդկանց տներ գնալ։ Այդ օրերին, երբ նման խիստ ռեժիմ էին հայտարարում, զինվորերը հատկապես շատ մեր՝ երեխաներիս կարիքն ունեին։ Ամեն զինվոր իր հետ ընկերություն անող երեխային փող էր տալիս ու կայարան ուղարկում, որպեսզի սիգարետ, քաղցրավենիք կամ այլ անհրաժեշտ իրեր գնի։ Երեխաներից ոմանք զինվորներին խաբում էին՝ սխալ գներ ասելով։ Իսկ ոմանք էլ փողը վերցնում ու չէին վերադառնում։ Այդ առումով ես ամենավստահելիներից էի։ Օրը մի քանի անգամ պրոֆտեխուսումնարանից կայարան էի գնում ու հետ գալիս։ Հայրս էլ էր զինվորներին սիգարետ, օղի ուղարկում։ Մի անգամ, երբ կաթսայանոցից վերադառնում էի, տեսա, որ ընկերներս տխուր են։ Նրանցից մեկն աթոռակի վրա նստած պատռված շապիկն էր կարկատում։ Շապիկը մոխրագույն էր, իսկ զինվորն այն սև թելով էր կարկատում։ Դա արդեն վկայում էր նրա տխուր տրամադրության մասին։ Հանկարծ շապիկը մի կողմ շպրտեց։ Ձեռքերով դեմքը բռնեց ու սկսեց բարձր լացել։ Ինչ֊որ յուրահատուկ լաց էր։ Այսպես կարող էր լացել միայն նա, ով մինչ այդ երբեք չէր լացել։ Կարծեմ՝ տանից վատ լուր էր ստացել։ Տանից բերած մրգային օղին, սիգարետները, երկու կիլո տավարի միսը սեղանի վրա դրեցի ու տուն գնացի։ Զինվորի լացից շատ էի ազդվել․․․

Խորհրդային իշխանության վերջն եկավ։ Զորամասը շրջանից դուրս բերեցին։ Պատերազմում ներգրավված երկու ժողովուրդներն այժմ հանգիստ ու առանց խոչընդոտների միմյանց ոչնչացնում էին։ Ռուս զինվորները գնացին, իսկ պրոֆտեխուսումնարանի բակում նրանց փորած խրամատը մնաց։ Ոչ ոք չեկավ ու դրա մեջ հող չլցրեց։ Ամեն մեկն իր մասին էր մտածում։ Ես պրոֆտեխուսումնարանի մոտ էի զբոսնում, երբ հրետանային կրակոցներ սկսցեվին։ Որտե՞ղ թաքնվել։ Ես միանգամից հիշեցի ռուս զինվորների փորած խրամատի մասին։ Այնտեղ վազեցի։ Արդեն հասնում էի խրամատին, երբ հանկարծ նետված ռումբերից մեկը պրոֆտեխուսումնարանի մարզադաշտի վրա ընկավ։ Օդում ռումբի ձայնը չլսեցի։ Եթե լսեի, գետնին կպառկեի։ Մահը շատ մոտ էր, և ես այն տեսա։ Ռումբը հողն օդ բարձրացրեց, պրոֆտեխուսումնարանի պատուհանները կոտրեց, իսկ ինձ պատռված կոշիկներով, պահածոների ամաններով, հին հագուստով, թղթերով, անպետք իրերով լի փոսը նետեց։ Այս ամենը մեկ ակնթարթում տեղի ունեցավ։ Չնայած դրան, ինձ ինչ֊որ կերպ հաջողվեց տեսնել, թե ինչպես է հողը օդ բարձրանում, ինչպես են պրոֆտեխուսումնարանի պատուհանները կոտրվում։ Ես պառկած էի փոսում՝ հին կոշիկների ու հագուստի, պահածոների ամանների և այլ անետք իրերի մեջ, ու, երկնքին նայելով, հաշվում էի շրջանի վրա ընկնող ռումբերը։ Այստեղ նաև շան լեշ կար։ Սարսափելի գարշահոտ էր գալիս։ Եթե ես այստեղ՝ փոսում, շան լեշի մոտ մեռնեի, իմ մահվան մասին ոչ ոք այդպես էլ չէր իմանա։ Դիակս պահածոների ամանների, հին հագուստի, կոշիկների ու թղթերի մեջ կփտեր։ Էլ չեմ ասում սատկած շների մասին։ Այս միտքն ինձ շատ վախեցրեց։ Մահանալ պետք է գոնե այնպիսի վայրում, որտեղ մարդիկ կարող են դիակդ գտնել։ Եթե այդ փոսի մեջ մեռնեի, դիակս ո՞վ կգտներ։ Փոսում դիակիս փտելու մասին գաղափարն ինձ սարսափեցրեց։ Ստացվում է՝ մարմինը լվանալը, սավանի մեջ փաթաթելը, դագաղի մեջ դնելը, թաղելը՝ այդ ամենը սին է։

Մինչ այդ օրը ես չէի հասկանում մարդու մահվանից հետո այդ ամենի իմաստը, այդ ամենն ինձ համար ուժերի անիմաստ վատնում էր թվում։ Երբ ռումբն ինձ օդ բարձրացրեց ու փոսի մեջ շպրտեց, ես պահածոյի երկաթե ամանով ձախ ձեռքս վնասեցի։ Ձեռքս արյունահոսում էր։ Արյունն էլ էր ինձ վախեցնում։ Կարող էի արյան կորստից մահանալ։ Թեև վերքս խորը չէր, մահանալու մասին միտքն ինձ հանգիստ չէր տալիս։ Կաթիլ առ կաթիլ հաշվում էի ձեռքիցս ծորող արյունն ու շրջանի վրա ընկնող ռումբերը։ Եվ փորձում էի չշփոթել գետնին ծորող արյան կաթիլների թիվը ռումբերի թվի հետ։ Ամբողջ մարմինս ցավում էր։ Գլուխս պայթում էր։ Երբ ուզում էի բարձրանալ ու փոսից դուրս գալ, ռումբերից մեկը պրոֆտեխուսումնարանի վրա ընկավ։ Ուժեղ դղրդոց լսվեց։ Փոշու մշուշն ամեն ինչ պարուրեց։ Ես վախեցա ու նորից խրամատի մեջ պառկեցի։ Մի բուռ հող վերցրեցի ու վերքիս վրա լցրեցի։ Հայերը նշանակետ էին դարձրել այն տարածքը, որտեղ մենք ապրում էինք։ Հետաքրքիր է՝ ո՞ւմ տունն է փլուզվել, ո՞վ է մահացել։ Պառկած դրա մասին էի մտածում։ Իսկ ինչո՞ւ մերոնք չպատասխանեցին։ Ռումբ չունե՞ն։ Կարող է՝ Ս․ վարսավիրը խմել ու մի տեղ պառկել է։

Ս․ վարսավիրն իմ ճանաչած միակ ականաձիգն էր։ Բանակում հրետանային զորամասում էր ծառայել։ Խաղաղ ժամանակ վարսավիր էր աշխատում։ Երբ պատերազմը սկսվեց, զինվորական համազգեստ հագավ ու ականաձիգ դարձավ։ Ասում էին՝ նա հրաձիգներից ամենադիպուկն էր։ Շատ էր խմում։ Երբ խմում էր, մի տեղ թաքնվում ու քնում էր։ Ոչ ոք չէր կարողանում նրան գտնել։ Նրա ականանետը լեռան լանջին էր։ Երբեմն մենք գնում էինք այնտեղ ականանետի վրա նայելու։ Վարսավիր Ս․֊ն հենց այնտեղ էլ կտրում էր մեր՝ երեխաներիս մազերը։ Երբեմն՝ փողով, երբեմն՝ անվճար։ Ամեն ինչ կախված էր նրա տրամադրությունից։ Շրջկենտրոնի ամենաառաջադեմ մարդիկ, ում բոլորը ճանաչում էին, նրա մոտ էին մազերը կտրում։ Նրանցից ոմանք մազերը կտրելու համար սար էին գնում, որտեղ ականանետն էր տեղադրված։ Հիմնական նպատակից բացի, այդ զբոսանքը նաև զվարճալի էր։ Ս․ վարսավիրից միշտ նախօրեին խմած ալկոհոլի հոտ էր գալիս։ Երբ մերոնք պատասխան կրակ չէին բացում, մարդիկ կատակում էին․ «վարսավիրը էլի խմել ու մի տեղ պառկել է»։ Մենք ականանետի մոտ զբոսնում էինք, որքան ուզեինք։ Մարտի մեկնարկից հետո Ս․ վարսավիրը մեզ սարից ներքև էր քշում։ Նա կատակով ասում էր՝ ով ներքև չիջնի, ինքը ականանետը կշրջի ու այդ երեխայի տունը կքանդի։ Այդ օրը, երբ մարտը սկսվեց, Ս․ վարսավիրը, չգիտես ինչու, մեզ ներքև չքշեց։ Մենք թաքնվել էինք ժայռի հետևում և այնտեղից հետևում էինք, թե որտեղ են ընկնում ռումբերը։ Նրա արձակած ռումբերից մեկը հայկական գյուղում ֆերմայի վրա էր ընկել։ Վախեցած խոզերը արագ ֆերմայից դուրս վազեցին և ճղճղալով փախան։ Երկրորդ ականանետը մի փոքր ներքևում էր։ Այդ ականանետը «K-700» տրակտորով էին այնտեղ բարձրացրել։ Տրակտորը մեր թաղում ապրող Դ․֊ն էր վարում։ Դ․֊ն մեծ ձեռքերով, խոշոր, թուխ մարդ էր։ Նա միշտ ատամներն էր կրճտում։ Միայն սև գույնի հագուստ էր կրում։ Մենք նրանից վախենում էինք։ Երբեմն Դ․֊ն ականանետը տրակտորին էր կպցնում ու տուն բերում։ Կանայք հավաքվում էին Դ․֊ի բակում, որպեսզի ականանետը տեսնեն։ Ոմանք անիվների կամ փողի վրա կարմիր ժապավեն կամ կտոր էին կապում։ Իսկ նա այդ ընթացքում քնում էր։ Հանկարծ Դ․֊ն՝ բաժակը ձեռքին, դուրս էր գալիս պատշգամբ ու սկսում էր կանանց վրա բղավել։ Կանայք վախեցած փախչում էին բակից։ Դիրքերի համար ընթացող մարտերի սկսվելուն պես Դ․֊ն նստում էր «K-700»-ի ղեկին ու թնդանոթը սար տանում։ Երբ գնդակների սուլոցը ավելի էր մոտենում, մերոնք պատասխան կրակ էին բացում։ Այնպիսի տարօրինակ բաներ էին կատարվում, որ դժվար էր հասկանալ՝ իսկական պատերա՞զմ է, թե՞ երկու ժողովուրդները պարզապես միմյանց հետ կատակում են։ Ոմանք, ինչպես տարբեր ժամանակներում, անգամ պատերազմում զվարճանքի առիթ էին գտնում։ Եվ նրանք չէին կարողանում մինչև վերջ գիտակցել՝ ինչով այս ամենը կավարտվի․․․

Գնդակոծությունը վերջապես ավարտվեց։ Ես մի կերպ խրամատից դուրս եկա։ Ամբողջ մարմինս ցավում էր։ Գլուխս պայթում էր։ Օրորվելով դեպի տուն քայլեցի։ Դժվար էր քայլել։ Ասես, բոլոր հոդերս ժանգոտած լինեին։ Հեռվում լացի ձայն էր լսվում։ Մարդիկ, թաքստոցներից դուրս գալով, գնում էին լացի ձայնի վրա։ Երբ գնդակոծությունից հետո մարդիկ իրար հանդիպում էին, զրույցը մոտավորապես այսպիսին էր․

- Չգիտե՞ս՝ ով է մահացել։

- Չգիտեմ։

- Գնանք տեսնենք։

- Գնանք։

- Իսկ մերոնք ինչի՞ չպատասխանեցին։

- Մերոնք վաղն են կրակելու։ Էսօր երեկոյան Բաքվից նոր ականանետ են բերելու։

Ծեր բախտագուշակը՝ գնչուների թաղից, իր կորած կովին էր փնտրում։ Այդ կինը խաղաթղթերի վրա էր գուշակություններ անում։ Մենակ էր ապրում։ Ամուսինը մահացել էր։ Երկու որդիները Ռուսաստան էին գնացել։ Նա ուներ մեկ կով ու երեք շուն։ Նրա կանխատեսումները հիմնականում չէին իրականանում։ Գավառում, որտեղ բոլոր լուրերը կայծակնային արագությամբ են տարածվում, մարդիկ, այնուամենայնիվ, շարունակում էին նրան հավատալ։ Չնայած նրա կանխագուշակությունները հաճախ չէին իրականանում, ծեր բախտագուշակն առանց ամաչելու շարունակում էր գուշակություններ անել։ Խաղաթղթերի վրա գուշակություններ անող ու մարդկանց ապագան կանխատեսող այդ ծեր կինն այժմ չգիտեր՝ որտեղ է գնացել իր կովը։

- Տղաս, մեր կովին չես տեսե՞լ։

- Չէ, չեմ տեսել։

- Ո՞ւմ տղեն ես։

- Նովրուզի։

- Ձեռքդ ի՞նչ ա եղել։

- Երկաթով եմ կտրել։

- Արի թքեմ, կանցնի։

- Պետք չի, տուն եմ գնում։

- Մայրդ ո՞ւր ա։

- Հոսպիտալում։

- Եթե մեր կովին տեսնես, ասա՛։

- Կասեմ, կասեմ․․․

Ալլահը գիտի՝ ուր էր փախել հրետանային կրակոցներից վախեցած կովը։ Իսկ, գուցե, ինչ֊որ մի ճարպիկ, օգտվելով առիթից, գողացե՞լ է կովին։ Մեր թաղում ոչ ոք չկար։ Ռումբերից մեկը միջնակարգ դպրոցի վրա էր ընկել։ Դպրոցը հրդեհվել էր։ Բոլորը գնացել էին հրդեհվող դպրոցին նայելու։ Միայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակից Ի․֊ն՝ իր տան դարպասների մոտ նստած, առանց ֆիլտրի սիգարետ էր ծխում։ Ի․֊ն կաղնեփայտի գույնի լայն գոտի էր կրում։ Ասում էին՝ այդ գոտին նրան տվել էին, երբ 1943 թվականին պատերազմ էր գնացել։ Նա շարունակում էր կրել այդ գոտին։ Ի․֊ն շատ էր սիրում իր գոտին, որն այն ժամանակներից էր կրում։ Նա խոնարհվում էր Ստալինի առջև։ Ինչպես պատերազմի բոլոր վետերանները, Ի․֊ն Ստալինի մասին այնքան մեծ ոգևորվածությամբ, այնպիսի սիրով էր խոսում, ասես, Ստալինն անձամբ էր իրեն այդ գոտին նվիրել։ Գոտին բոլորին ցույց տալով՝ Ի․-ն փորձում էր ապացուցել, թե ինչ հզոր դեմք էր Ստալինը։ Նա կարծում էր, որ իր գոտին Խոհրդային կայսրության, 1941-1945 թվականների պատերազմի, Ստալինի անձի վեհության իսկական վկայությունն է։ Նա անվերապահորեն հավատում էր իր խոսքերին։ Որևէ այլ կարծիք նրա համար ընդունելի չէր։ Եվ, ինչն ամենակարևորն է, յուրաքանչյուր առիթի դեպքում ընդգծում էր, որ չի հավատում ներկայիս ղեկավարներին, ծաղրում էր նրանց։ Իր տան դարպասների մոտ նստած՝ նա, սովորության համաձայն, փնթփնթում էր․ «Էս պատերազմ չի, մանկական խաղեր են։ Իսկական պատերազմը մերն էր։ Սկի նորմալ կրակել չեն կարում։ Եթե Ստալինը կենդանի լիներ, բոլորիդ կգնդակահարեր․․․»։

Գնչուների թաղից կինը երկու օր կովին էր փնտրում։ Երրորդ օրը կովն ինքը բակ եկավ։ Այդ դեպքից հետո բախտագուշակին հավատացող ու նրա տուն հաճախող մարդկանց թիվն ավելացավ․․․

Կան մարդիկ, որոնք կարողանում են յուրաքանչյուր միջադեպից, աղետից, քաոսից օգուտ քաղել։ Երբ շրջկենտրոնը հզոր հրետանային կրակոցների տակ էր, բոլորը դեպի թաքստոցներ էին վազում։ Փողոցները, տները դատարկվում էին։ Այդ ընթացքում ստոր, մահից չվախեցող մարդիկ տներ, խանութներ էին մտնում ու ձեռքի տակ ընկածը գողանում։ Գողացած իրերը, հագուստը, կենցաղային ապրանքները հետո գտնելն անհնար էր։ Պատերազմը բոլոր հետքերը ջնջում էր։ Ռմբակոծությունից հետո ամեն ինչ ծխի ու փոշու մեջ էր հայտնվում։ Ասես, երկինքը հալչում ու երկրի հետ էր ձուլվում։ Փոշու ու ծխի պատճառով աչքերն արցունքոտվում էին։ Հեռվից լսվող լացը, գոռոցները, հեկեկոցը այնքան էին մարդկանց վախեցնում, որ նրանց դեմքերը միախառնվում, ծռմռվում, այլանդակվում էին։

Հրետանային կրակոցների հաճախականացմանը զուգընթաց՝ շրջանից մարդկանց ելքը սկսեց զանգվածային բնույթ ստանալ։ Մարդիկ տները տարբեր կերպ էին լքում՝ իրենց բնավորությանը, ապրած կյանքին համապատասխան։ Ոմանք մեքենայի մեջ միայն ամենաանհրաժեշտ իրերն էին բեռնում։ Մյուսները թափքի մեջ էին լցնում ձեռքի տակ ընկածը՝ հին հագուստ, փչացած կարի մեքենա, մաշված նախշերով փայտե արկղեր, պատռված կոշիկներ։ Կային նաև մանրոգի մարդիկ, որոնք իրենց բակի շանը կապից արձակում էին, իսկ շղթան իրենց հետ տանում։ Կապերից արձակված շները ոհմակներով թափառում էին փողոցներում։ Ազատությունը նրանց շփոթեցրել էր։ Կապերից արձակված պահակաշները չգիտեին՝ որտեղ են ապրելու, որտեղ են ուտելիք հայթհայթելու։ Նրանց մեծ մասը սաստիկ նիհարեց։ Գիշերները զինվորները սպանում էին փողոցներում աննպատակ թափառող շներին։ Պատերազմը, իր երկար ձեռքերը տարածելով դեպի բոլոր անկյունները, ազդում էր անգամ առարկաների ճակատագրի վրա։ Օրինակ՝ հայելիների։ Մարդիկ հայելիները պահում էին բարձերի, ներքնակների տակ, որպեսզի չկոտրվեն։ Հայելիների եզրերը դուրս էին ցցվում ներքնակների, բարձերի տակից։ Ասես, հայելիները ձգտում էին վերջին անգամ իրենց մեջ արտացոլել տները, ծառերը, ցանկապատները, շներին։

Շրջանը սրընթաց կերպով դատարկվում էր։ Ոչ ոք իր ձեռքով սեփական տունը չի հրդեհել։ Բացի գնչուների թաղում ապրող Զ․֊ից։ Զ․֊ն վարորդ էր աշխատում։ Նա միշտ շատ արագ էր մեքենա վարում։ Երբ լսվում էր նրա մեքենայի ձայնը, կանայք իրենց երեխաներին բակ էին մտցնում։ Իսկ գանգուր մազերով ու մազութոտ դեմքով Զ․֊ն իր խցիկում նստած ծիծաղում էր ու ազդանշան տալիս։ Նրա ատամների արանքում միշտ սիգարետ կար։ Ասես հենց այդպես՝ սիգարետը ատամներում է լույս աշխարհ եկել։ Վզին երկաթե շղթա էր կրում։ Ասում էր՝ այդ երկաթե շղթան մի ռուս աղջիկ էր իրեն նվիրել։ Շատ էր խմում, շատ երեխաներ ուներ։ Նովրուզի ժամանակ նրա երեխաները շրջանով մեկ ցրիվ էին գալիս ու բոլոր տների մեջ գլխարկներ շպրտում։ Նրանք անգամ փոքրիկ ավաններ էին գնում, որտեղ ընդամենը տասը֊տասնհինգ տուն կար, ու այնտեղ էլ գլխարկներ էին շպրտում։ Իսկ տանը երկու աղջիկները նստած եղբայրներին էին սպասում։ Աղջիկները եղբայրների բերած տոպրակներով կոնֆետները, թխվածքաբլիթները, նոգուլը, փախլավան, տապակած սիսեռն առանձնացնում էին ու առանձին տոպրակների մեջ դնում։ Եղբայրները տոպրակներով բերած «բարիքները» տանն էին թողնում ու արագ գնում քաղաքի մյուս ծայրը՝ գլխարկներ շպրտելու։ Եվ այսպես այդ ընտանիքը մեկ օրում մի քանի ամսվա պաշար էր հավաքում։ Երեխաներին ճանաչող ընտանիքները նրանց չէին սիրում, որովհետև նրանք հին ժողովրդական ավանդույթը վերածել էին մուրացկանության։ Ոմանք նրանց հայր Զ․֊ին նկատողություն էին անում, բայց վերջինս չէր ամաչում։ Ասում էր, որ ինքն էլ է դեմ, որ երեխաները բոլոր տներ գլխարկներ շպրտեն։ Անգամ մի քանի անգամ ծեծել է նրանց։ Բոլորը գիտեին, որ Զ․֊ն սուտ է խոսում։ Հակառակը՝ նա հպարտանում էր նրանով, որ երեխաներն այնքան ողջամիտ են, որ մեկ օրվա ընթացքում կարողանում են մի քանի ամսվա պաշար հավաքել։ Գյուղերում, որտեղ այդ երեխաներին չէին ճանաչում, նրանց մուրացկանների տեղ էին դնում ու տոպրակների մեջ շատ նոգուլ, տապակած սիսեռ, բուլկի հավաքում։ Ոմանք, տոնի առթիվ ոգևորված, երեխաներին հավ, սագ էին տալիս։

Երեխաները շատ վատ էին հագնվում։ Նրանց ականջները միշտ կեղտոտ էին։ Տաբատները կարկատած էին։ Մազերի մեջ ոջիլներ էին վխտում։ Նիհար, մազոտ ոտքերով, թուխ մորն ամենևին էլ չէր մտահոգում երեխաների արտաքին տեսքը, քանի որ ինքն էլ փնթի էր։ Տասը մետր հեռավորության վրա նրանից քրտինքի հոտ էր փչում։ Բացի դրանից, ատամները վաղուց թափվել էին։ Նա պառավի էր նման։ Ամեն երեկո քաղցր գինի էր խմում։ Ամենածիծաղելին այն էր, որ Զ․֊ն իր կնոջը բոլորի նկատմամբ խանդում էր։ Շաբաթը մեկ, երբեմն՝ երկու անգամ նա լավ խմում ու կնոջը ծեծում էր։ Մազերից էր քաշում։ Կնոջը, որի բերանից ու քթից արյուն էր գալիս, Զ․֊ն գոմի մեջ՝ հավերի մոտ էր գցում։ Հարևաններից ոչ ոք օգնության չէր հասնում ու Զ․֊ի ձեռքերից կնոջը չէր փախցնում։ Նախ՝ կռիվներն ու հայհոյանքները սովորական էին դարձել բոլորի համար։ Այն, որ Զ․֊ն կնոջը ծեծում էր, որպես սովորական բան էր ընկալվում։ Երկրորդ՝ եթե ինչ֊որ մեկը վազեր ու փորձեր Զ․֊ի ձեռքերից կնոջը փախցնել, դա կարող էր նոր կասկածներ առաջացնել։ Ինչպես արդեն նշեցի, Զ․֊ն իր անատամ, թուխ, նիհար, քրտինքի հոտ ունեցող կնոջը խանդում էր կենդանի յուրաքանչյուր բանի նկատմամբ։ Զ․֊ն ծեծել էր տասնվեց տարեկան մի պատանու նրա համար, որ վերջինս փողոցում բարևել էր իր կնոջը։ Այդ պատճառով տղամարդիկ, այդ կնոջը փողոցում հանդիպելով, իջեցնում էին գլուխներն ու առանց բարևելու կողքով անցնում, որպեսզի խուսափեն անիմաստ հայհոյանքներից ու կռիվներից։ Շատ բան կտայի, որպեսզի տեսնեմ, թե ինչպես են այդ ամուսինները միասին քնում, ինչպես են համբուրվում։ Անհնար էր պատկերացնել, թե ինչպես են նրանք սիրով զբաղվում։ Զ․֊ն անընդհատ վախեցնում էր կնոջը՝ ասելով, որ կբաժանվի ու ուրիշի հետ կամուսնանա։ Երբ Զ․֊ն բակում կնոջը՝ մազերից բռնած, քաշքշում էր, նրանց երեխաները չէին լացում։ Յուրաքանչյուրն իր գործով էր զբաղվում։

Աղջիկները կտորտանքներից տիկտիկներ էին սարքում։ Տղաները թուղթ էին խաղում։ Տղաների թղթախաղը միշտ տարօրինակ տեսարանով էր ավատրվում։ Խաղից անմիջապես հետո նրանք սկսում էին խելառի պես թռչկոտել։ Հետո պարտվողին պատժում էին։ Պատիժն իրականացվում էր մեծ ոգևորվածությամբ, եռանդով ու ամենայն լրջությամբ։ Պարտվողի վրայից հանում էին հագուստն ու եղինջով շպպացնում։ Կամ շիկացած մետաղադրամ էին մեջքին կպցնում։ Առանձին դեպքերում ոտքերից կախում էին։ Կամ ճնճղուկ էին բռնում ու ստիպում ողջ֊ողջ ուտել։ Նրանք պատժի ամենաաներևակայելի մեթոդներ էին հորինում։ Նրանց երևակայությանը կարող էր նախանձել մարկիզ դը Սադը՝ եթե կենդանի լիներ։ Եղբայրներն իրենց պարտված եղբորը ստիպում էին ամենազզվելի բաներն ուտել։ Օրինակ, անասունների թարմ կղկղանքները։ Զիջումների մասին խոսք անգամ չէր կարող գնալ։ Եթե պարտվողը պատժից խույս էր տալիս, եղբայրները գազազում ու սարսափելի դնգստում էին նրան։ Նրանք ուղղակի անկուշտ էին։ Երբեք չէին կշտանում։ Ուտում էին ձեռքի տակ ընկած յուրաքանչյուր բան։ Նրանք բոլոր հարևաններին զզվեցրել էին։ Երբ սովածանում էին, մտնում էին ուրիշի բակն ու գողացած բանջարեղեն, մրգեր, թռչուններ ուտում։ Նրանք մագլցում էին ամենաբարձր ծառերի վրա։ Կամաց, ստվերի պես, ցատկում էին ցանկապատերի վրայով։ Ձեռքերում միշտ հաց կար։ Շրջանով հոսող գետը, պտղատու ծառերը, մոշի թփուտները, մի խոսքով՝ բնությունն ի զորու չէր կշտացնել նրանց։ Որսած ձուկը նրանք խորովում էին խարույկի վրա ու տեղում՝ գետի ափին, ուտում։ Երբ մոշը հասնում էր, նրանք վաղ առավոտյան տնից դուրս էին գալիս ու երեկոյան վերադառնում։ Ամբողջ օր թափառում ու մոշ էին ուտում։ Նրանք գնում էին անգամ այնտեղ, որտեղ շատ օձեր կային։ Երեկոյան տուն էին վերադառնում կարմիր դեմքերով ու շրթունքներով։ Ասես ոչ թե մոշ, այլ թռչնի թարմ միս կերած լինեին։

Երբեմն, հարբելով, Զ․֊ն կնոջն ու երեխաներին տնից վռնդում էր։ Մի քանի օր նրանք գիշերում էին՝ որտեղ պատահի։ Ոչ ոք նրանց ապաստան չէր տալիս։ Որովհետև մի անգամ հարևան մուալիմ Մ․֊ն նրանց խղճացել ու իր տուն էր թողել։ Իսկ երեխաներն ի պատասխան գողացել էին Մ․ մուալիմի ակնոցներն ու փողերը։ Ակնոցների գողությունը շատ էր ազդել Մ․ մուալիմի վրա։ Ակնոցները նրան պատանեկության ընկերն էր նվիրել։ Որքան էլ խնդրեց, երեխաները Մ․ մուալիմին ակնոցները չվերադարձրին։

Մի գեղեցիկ օր մարդիկ զգացին, որ այդ տարօրինակ, աղմկոտ, փնթի ընտանիքը փոխվում է։ Նրանց հետ այնպիսի փոփակերխումներ էին տեղի ունենում, որ անհնար էր դա չտեսնել, չզգալ։ Երեխաները սկսեցին ավելի կոկիկ հագնվել, իսկ սև, նիհար, մազոտ ոտքերով կինը սկսեց գիրանալ։ Նրանից այլևս քրտինքի հոտ չէր փչում։ Ինքը՝ Զ․֊ն էլ, սկսեց սպիտակ վերնաշապիկ կրել։ Կնոջն էլ չէր ծեծում։ Երեխաներին տնից չէր վռնդում։ Մարդիկ նման փոփոխություններին կասկածանքով են վերաբերվում։ Ընտանիքի կերպարանափոխության հետ կապված տարբեր վարկածներ էին առաջ քաշում։ Ոմանք ասում էին, որ Զ․֊ի որդին, որին նա երիտասարդ տարիներին Ռուսաստանում էր թողել, շատ հարուստ, հայտնի ինժեներ է։ Ամեն ամիս հորը փող է ուղարկում։ Ոմանք էլ ասում էին, որ Զ․֊ն բակում ջրհոր փորելուց ոսկի է գտել։ Եվ իսկապես, կերպարանափոխությունից երեք ամիս առաջ Զ․֊ն բակում նոր ջրհոր էր փորել։ Որովհետև հին ջրհորը հանկարծակի ցամաքել էր։ Բոլոր խոսակցություններից ամենատարօրինակը, ամենահետաքրքիրը ջինի մասին պատմությունն էր։ Իբր Զ․֊ն ջիների բացատում ասեղով ջին է բռնել։ Ջիների բացատը գտնվում էր տատիկիս տան ճանապարհին։ Ես վախենում էի օրվա մութ ժամերին ջիների բացատով անցնել։ Այնտեղից տարօրինակ հոտ էր գալիս։ Մեծահասակներն ասում էին, որ այդ հոտը ջիներից է գալիս։ Ոմանք պատմում էին, որ, գիշերը բացատով անցնելով, սեփական աչքերով են տեսել՝ ինչպես են ջիները հարսանիք անում։ Այդ բացատում հին ջրաղացի փլատակներ կային։ Այդ հին ջրաղացը լրացնում էր բացատի տարօրինակ հոտի խորհրդավորությունը։ Ջրաղացը պատկանում էր մորս՝ մորական կողմից պապիկին։ Ես լսել էի, որ նա շատ ուժեղ ու առողջ մարդ է եղել։ Կարող էր հեշտությամբ մի քանի պարկ բարձրացնել։ Չորս կին է ունեցել։ Նրանցից մեկը միայն ամուսնու համար ուտելիք պատրաստելով էր զբաղված։

Ջիների բացատով անցնելիս ես նայում էի ջրաղացի փլատակներին, որը ժամանակին պատկանել է մորս պապիկին, որի դեմքը ես պատկերացնել չէի կարող, բայց որի մասին շատ էի լսել։ Մի անգամ ջիների բացատում քարի վրա պառկած երկար օձ տեսա։ Ես գոռացի, սիրտս կանգնեց։ Թե դրանից հետո ինչ եղավ՝ չգիտեմ։ Երբ ուշքի եկա, գլխավերևումս երկու կանայք էին կանգնած։ Կանանցից մեկն անընդհատ կրկնում էր «Բիսմիլլահ, բիսմիլլահ»։ Իսկ մյուսը ապակե շշից ինձ վրա ջուր էր շաղ տալիս։ Նրանք շատ անհանգստացած էին։ Երևի, երկար ժամանակ էի ուշագնաց վիճակում եղել։ Այդ դեպքից հետո տատիկիս մոտ երկար ճանապարհով էի գնում՝ շրջկենտրոնը շրջանցնելով․․․

Մարդիկ ասում էին, որ Զ․֊ն այդ բացատում է ջինին բռնել։ Ասես դա էր փնթի, տարօրինակ ընտանիքի կերպարանափոխության պատճառը։ Ջինը երեխաների շորերն էր լվանում։ Նրանց համար շատ ուտելիք, նոր հագուստ էր բերում։ Երբ մեքենան էր փչանում, ջինն էր վերանորոգում։ Այնպիսի անհեթեթ լուրեր էին պտտվում, որ անգամ գրելն ամոթ է։ Լուրերը շարունակ տարածվում էին։ Տպավորույթուն էր, որ տասը֊տասնհինգ հոգի՝ բոլոր գործերը թողած, մի տեղ փակված ջինի մասին պատմություններ էին հորինում։ Զ․֊ին այդ զրույցները շատ էին ջղայնացնում։ Նա այդ բամբասանքները լուրջ էր ընկալում, մի քանի անգամ հարևաններին առաջարկել էր ստուգել իր տունը, բակը։ Բայց մարդիկ շարունակում էին ջինի մասին նորանոր լուրեր տարածել։ Գինու գործարանի պահակ Տ․֊ն ամեն երեկո խմում էր ու ասում․ «Էդ ո՞նց ա, որ Զ․֊ն իր կնոջը ջինի հանդեպ չի խանդում»։ Իսկ կանայք միաբերան պատասխանում էին․ «Այն, ինչ անում է ընծաներ բերող ջինը, լավ է»։ Լուրերն այնքան անամոթաբար էին տարածում, որ Զ․֊ին ոստիկանություն կանչեցին ու հարցաքննեցին։ Երեխաների մաքուր հագուստը, գողությունից հրաժարվելը, գիրացած կինը՝ այս ամենը շփոթեցնում էր մարդկանց։ Նման լուրեր տարածելու և բերնեբերան փոխանցելու համար պարարտ հող էր ստեղծվել։ Հետագայում շատ տեղերում եմ նմանատիպ պատմություններ լսել։ Կարելի է ասել՝ յուրաքանչյուր շրջանում ջինի հետ կապված տեղանք կա։ Ջինի կիրճ, ջինի բացատ, ջինի քարանձավ, ջինի ժայռ, բաղնիք, որտեղ հավաքվում են ջիները․․․ Այդ պատմություններն ինձ այնքան էին տպավորել, որ ես սկսեցի ջիների հետ կապված բոլոր զրույցները գրի առնել հաստ տետրում։ Ու իմ կյանքում սկսեցին աներևակայելի բաներ կատարվել։ Ես, իհարկե, դա կապեցի ջիների հանդեպ հետաքրքրությանս հետ։ Շատ վախեցա ու տետրս վառեցի։

Հա, ի դեպ, ժամանակն է ասեմ՝ ինչու եմ այդքան մանրամասն Զ․֊ի ու նրա ընտանիքի մասին պատմում։ Շրջանից հեռացող մարդկանցից ոչ ոք իր տունը չհրկիզեց, բացի Զ․֊ից։ Նա արեց այն, ինչ ոչ ոք չէր սպասում՝ մեքենայի բաքի բենզինը տան վրա լցրեց։ Մի քանի տարեց մարդիկ, տոհմավագներ փորձեցին նրան այդ արարքից հետ պահել, բայց նրանց մոտ ոչինչ չստացվեց։ Զ․֊ն վճռական էր իր որոշման մեջ։ Նա ջղաձգված ու նյարդային էր։ Նա զզվել էր բամբասանքներից։ Տպավորություն էր, որ նա ոչ թե շրջանի վրա ընկնող ռումբերից, այլ ջինի մասին բամբասանքներից էր փախչում։ Բոլորը նրա տան բակում էին հավաքվել։ Կեղտոտ պատերով ու մրոտ առաստաղով տունն արագ էր վառվում։ Երեխաները գոռում ու սուլում էին։ Նրանք այրվող տան շուրջը ցատկոտում, թռչկոտում էին։ Ասես տոնական խարույկի մոտ էին զվարճանում։ Զ․֊ի՝ վերջերս գիրացած կնոջ աչքերից մի քանի արցունք թափվեց։ Այդ արցունքներից բակում հավաքված կանայք ազդվել էին։ Կանանցից մի քանիսը սկսեցին լաց լինել։ Նրանք հասկացան, որ վաղ թե ուշ նույն կերպ հրդեհվելու են նաև իրենց տները։ Նախկինում Զ․֊ի տանը զուգարան չկար։ Այդ ընտանիքի անդամներն իրենց բնական կարիքները հոգում էին ծառերի մեջ՝ տան ենտամասում։ Ում որտեղ բռներ, այնտեղ էլ նստում էր։ Մենք արդեն սովոր էինք տեսնել, թե ինչպես են նրանք անամոթաբար, հանգիստ բակում հոգում բնական կարիքները։

Այդ ընտանիքը կիսանախնադարյան կյանք էր վարում։ Նրանց արածներին մարդիկ այնպես էին վերաբերվում, ասես այդպես էլ պետք է լիներ։ Դրանից երեք ամիս առաջ Զ․֊ն բակի կենտրոնում զուգարան էր սարքել։ Շրջանում սովորաբար զուգարանները բակի ամենահեռավոր հատվածում էին կառուցում։ Զ․֊ն զուգարանի հարցում էլ կարողացավ աչքի ընկնել։ Պետքարանը բակի հենց կենտրոնում էր դրել։ Երեք ամիս առաջ սարքված զուգարանը երեխաներն այրեցին։ Եվ կրկին, սուլելով ու գոռալով, խարույկի շուրջ թռչկոտելով ու ցատկոտելուվ, մի բոլ զվարճացան։ Տունը, զուգարանն այրվեցին ու մոխիր դարձան։ Երեխաները մեքենայի թափքի մեջ նստեցին։ Վերջերս գիրացած կինը խցիկում՝ ամուսնու կողքին նստեց։ Մեքենան շարժվեց, ու երեխաները նորից սկսեցին գոռալ ու սուլել։ Նրանցից մեկը ծոցից աղունիկ հանեց ու երկինք բաց թողեց։ Ահա այսպես այդ տարօրինակ, աղմկոտ, աներևակայելի ընտանիքը իրեն հատուկ յուրօրինակ ձևով լքեց շրջանն ու գնաց հեռավոր ազգականների մոտ։ Իսկ մարդիկ ցրվեցին տներով։

Օրեցօր հաճախակիացող հրետանային կրակոցներն այնպիսի իրավիճակ էին ստեղծել, որ մարդիկ առանց ամաչելու, հանգիստ թողնում էին իրենց տները։ Շատերը մայրամուտից հետո գնում էին մերձակա գյուղեր՝ գիշերելու։ Մարդիկ, վախենալով անսպասելի հարձակումից, գիշերները համեմատաբար անվտանգ տեղերում էին անցկացնում, իսկ առավոտյան վերադառնում էին շրջկենտրոն։ Գիշերը փողոցները դատարկվում էին։ Յուրաքանչյուր ձայն, թռչունների թևերի խշխշոց, ծառերից թափվող տերևների շրշյուն բարձր աղմուկի տպավորոթյուն էին ստեղծում ու սաստիկ վախեցնում։ Առիթից օգտնողներն ու ստեղծված իրավիճակից անամոթաբար օգուտ քաղողները մտնում էին մարդկանց տներ ու տանում ձեռքի տակ ընկած ամեն բան (վերմակներ, ներքնակներ, ջրապոմպեր, սեղաններ, կենցաղային իրեր)։ Կենտրոնական փողոցներում զինվորների վառած խարույկների մեջ սեղաններ, աթոռներ, տակառներ, անիվներ էին գցում։ Օրեցօր ավելի ու ավելի հստակ էին լսվում գնդակների ձայները, դիրքային մարտերը մոտենում էին շրջկենտրոնին։ Դիրքերը հանձնած զինվորները՝ վիրակապված գլուխներով, ձեռքերով, հավաքվում էին կայարանամերձ հրապարակում, տխուր ծխում էին, գոռում, կռիվ անում։ Հետո նստում էին մեքենաների մեջ ու գնում էին կորսվածը հետ նվաճելու։

Մի դեպք հատկապես լավ եմ հիշում։ Դիրքերի համար մարտում պարտություն կրած ու դիրքերը կորցրած վաշտը կանգնած էր կայարանամերձ հրապարակում։ Ուժեղ անձրև էր տեղում։ Ոտքից գլուխ թրջված զինվորները ավելորդ գտան անձրևից թաքնվելու համար ծածկի կամ ծառի տակ կանգնել։ Ընհակառակը՝ անձրևն ինչ֊որ առումով հանգստացնում էր նրանց։ Նրանք անդադար ծխում էին։ Քաղաքացիական հագուստով մի մարդ մոտեցավ զինվորներին ու նրանց սիգարետ բաժանեց։ Զինվորներից մեկն ուսից էր վիրավորված։ Նրա մի կերպ, հապճեպ վիրակապած վերքից արյուն էր ծորում։ Նրանք հագնվել էին՝ ով ինչպես ուզեր։ Գլխարկների, բաճկոնների լացկանների վրա տարբեր կրծքանշաններ, աստղեր, փայլուն երկաթիկներ էին ամրացրել։ Նրանցից մեկը կենցաղի տնից վերցրած զվարճալի վանդակավոր գլխարկի վրա սագի փետուր էր կպցրել։ Չգիտես ինչու՝ սապոգները կարմիր էր ներկել։ Նա նման էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին սովետական ֆիլմերից ուրախ պարտիզանի, ով սովորական ժամանակ զվարճացնում է ընկերներին, իսկ մարտի ժամանակ լրջանում է։ Շատ վախեցած էր։ Վախը թաքցնելու համար անտեղի կատակներ էր տեղում։ Նրա յուրաքանչյուր շարժում՝ սկսած սիգարետ ծխելուց, վերջացրած հայհոյանքներով, վկայում էր այն մասին, որ պատերազմում նա պատահական մարդ է։ Պատերազմի մասին ռոմանտիկ պատկերացումներն այդ մարդուն ստիպել էին ձեռքը զենք վերցնել, իսկ հետդարձի ճանապար, ճանապարհ դեպի նախկին կյանք այլևս չկար։

Նրանք սպասում էին իրենց հրամանատարին։ Բոլորն այնպիսի տեսք ունեին, ասես պատրաստ էին ընդունել իրենց պատիժը։ Ժամանակ առ ժամանակ նրանք ենթադրություններ էին անում, թե ինչ ճանապարհով պետք է վերադարձնեն կորցրած դիրքերը։ Աղմուկ էր սկսվում։ Խոսակցություններն ավարտվում էին հայհոյանքներով։

Կայարան հանկարծ մտած ու կտրուկ արգելակած ռազմական մեքենայի անիվները նեղացած ճռացին։ Մեքենայից դուրս եկած մայորի կոչումով սպայի ձեռքում ատրճանակ կար։ Իր խոսքերին, իրավիճակին լրջություն հաղորդելու համար սպան նախ մի քանի անգամ օդ կրակեց։ Հայհոյեց։ Գոռաց։ Հետո նրա ձայնը մեղմացավ։ Զինվորներին մեկ ժամ տվեց դիրքերը վերադարձնելու համար։ Երբ զինվորները «ԳԱԶ-51» մեքենայի թափք էին բարձրանում, սպան հրամայեց ուսից վիրավորված զինվորին, որի մի կերպ վիրակապած վերքից արյուն էր ծորում, հոսպիտալ գնալ։ Բայց վիրավոր զինվորը հրամանին չենթարկվեց։ Ընկերների օգնությամբ թափք բարձրացավ։

Զինվորներին մարտի դաշտ տանող մեքենային 50-60 մետր էր մնում անցնել, որպեսզի հետո «Դյորդյոլ» կոչվող տեղանքից թեքվեր դեպի Դ․ գյուղ, երբ հետևի շարքի զինվորներից մեկը հետ նայեց ու օդ կրակեց։ Նրա այդ արարքը կարելի էր ոնց ասես մեկնաբանել։ Անձամբ ինձ համար նրա արարքի իմաստը մահվանն ընդառաջ գնացող և վախը հաղթահարել փորձող մարդու ինքնամխիթարում էր։ Որոշ ժամանակ անց գնդակների ձայներ լսվեցին։ Անմիջապես շրջկենտրոնի մոտ հերթական դիրքի համար մարտեր սկսվեցին։ «Տ-72» մակնիշի 4 տանկ և ԲՄՊ 2 մարտական մեքենա, շրջանցելով կայարանամերձ հրապարակը, գնացին այնտեղ, որտեղից լսվում էին գնդակների ձայները։ Երբ մեքենաները տեսադաշտից անհետացան, շրջկենտրոնի վրա սկսեցին ռումբեր ընկնել։ Գնդակոծությունը շարունակվեց մինչև կեսգիշեր։ Հետո այնպիսի լռություն իջավ, որ ռումբերի ձայնից հազար անգամ ավելի սարսափելի էր։ Փողոցներում, որտեղ ժամանակին հեծանիվներ էին սլանում, կանայք էին չարախոսում ու բամբասում, երեխաներ էին գոռում ու ուրախանում, այժմ սարսափեցնող, մահաշունչ լռություն էր տիրում։ Նման լռություն իջնում է միայն պատերազմի ժամանակ՝ մարտերից հետո։ Նման մահաշունչ լռության էլ ոչ մի տեղ չես հանդիպի։ Նման լռության մեջ մի խենթ կատվի անսպասելի մլավոցից կարող է կոկորդդ ցամաքել։ Սովորաբար կատվի մլավոցը մարդուն դեպի մահ է կանչում, ամեն ինչից ազատման միջոցով, մահվան միջոցով, կանչում դեպի հավիտենական հանգիստ։ Որբացած փողոցներում անսահման ուրախություն է պարգևում անգամ հանդիպումն այն մարդու հետ, որին մինչ այդ ատում էիր, տեսնել չէիր ուզում։ Փողոցում՝ ազատության մեջ հայտնված ու անտեր մնացած հավատարիմ շները վերադառնում էին իրենց տներ, բայց, ուտելու բան չգտնելով, նորից սարեր ու ձորեր էին գնում։ Շները, որոնք խաղաղ ժամանակ բակ մտած յուրաքանչյուր մարդու վրա հաչում էին ու կատաղած կրծում իրենց կապը, ասես, տիրոջն ասելով՝ «տե՛ս՝ ինչ կատաղածն եմ», այժմ, փողոցում մարդ տեսնելով, պոչ էին խաղացնում ու աղերսող աչքերով ուտելիք խնդրում։ Փողոցներում թափառող, ազատությանը չսովորած, ուտելիքի հայթհայթման փորձ չունեցող շներին զինվորները կամ սպասնում էին, կամ հաց տալիս։ Շների ճակատագիրը կախված էր իրենց հանդիպած զինվորների բնավորությունից ու տրամադրությունից։ Սովը շներին ստիպում էր նույն տեղում չմնալ, անընդհատ թափառել ամայի փողոցներով ու ձորերով։ Հավատարիմ շները «գուցե ամեն ինչ կարգավորվել է» հույսով վերադառնում էին տուն, բայց ոչ տիրոջն էին գտնում, ոչ ուտելիք։ Իսկ երբ գնդակոծություն էր սկսվում, փախչում ու թաքնվում էին։

Անտեր մնացած բակերն արագ խոտով ու թփուտներով էին ծածկվում։ Տարօրինակ շինություն է տունը։ Երբ տան մեջ մարդ չի ապրում, պատուհաններն ասես խորը բացվածքներ են դառնում, իսկ պատերն արագ ճկվում են։ Տները, որոնցում կենդանի շունչ այլևս չկար, ծեր մարդկանց պես, մեջքները ճկել էին ու խղճուկ տեսք ընդունել։ Թվում էր, որ անգամ թռչունները մրգերը նախկին եռանդով չէին կտցում։ Ասես թռչուններն էլ կարոտում էին այն պահը, երբ ծառերի հետևից հանկարծ հայտնվում էր այգու տերն ու, նրանց վրա քար կամ փայտի կտոր նետելով, գոռում։ Հիմարություն է թռչունների անունից խոսելը։ Ամեն դեպքում, ինձ թվում էր, որ թռչունները շատ են ուզում լսել այգու տիրոջ գոռոցները, ուզում են, որ նա դուրս գա ու նրանց վրա ինչ֊որ բան նետի։ Շրջանը հիշողությանս մեջ մնացել է ամայացած փողոցների, մոլախոտերով ծածկված այգիների, կորացած տների տեսքով․․․

Յուրաքանչյուր բնակիչ տունն իր ոճով էր թողնում։ Ես ափովս մեր այգու ծառերը, քարերը, պատերը, ծաղիկների թփերը շփեցի, մեր ջրհորից վերջին անգամ ջուր խմեցի։ Ես չէի ուզում, որ թեկուզ մեկ ծառ, պատ, թուփ ինձանից նեղացած չմնար։ Յուրաքանչյուր ծառ, թուփ, քար ինձ համար իր իմաստը, խորհուրդը, պատմությունն ուներ։ Լողավազանի մեջ մի դույլ ավազ լցրեցի ու երկար նայում էի իմ սիրած ձկների վրա։ Մի մասին ինքս էի բռնել։ Մյուսներին պապիկս էր ինձ նվիրել։ Երբ մեր տուն մորս գործընկեր մոլոկանուհի մորաքույր Ռայան էր գալիս, նա զվարճանում էր՝ ձկներին հացի փշուրներով կերակրելով։ Նա միշտ ասում էր․ «Ինչ գեղեցիկ ձկներ են։ Ես այդ ձկներից պատրաստ եմ երեք երեխա ունենալ»։

Վերջին անգամ հայացք գցելով՝ ամեն ինչին հրաժեշտ տվեցի ու բակից դուրս եկա։ 15 համարի դեղին դարպասի մոտ կանգնեցի։ Դարպասից աջ ընկած, անձրևի ջրից հղկված քարը բարձրացրի ու տակը նայեցի։ Հենց այնպես։ Թող իմ ընթերցողը ձեռքը դնի սրտին ու հիշի, որ իր կյանքում էլ եղել են արարքներ, որոնք որևէ լուրջ նպատակ չեն ունեցել։ Դեպի կայարան քայլեցի։ Պառավ Պ․֊ն, որն ինքն էլ իր տարիքը չէր հիշում, իր տան շեմին նստած սիգարետ էր ծխում։ Պառավները միշտ կան։ Տներ են փլուզվել, դպրոցներ են այրվել, որքան մարդ է մահացել, ճանապարհները մոլախոտով են ծածկվել, իսկ այդ պառավը շարունակում էր մնալ այնպիսին, ինչպիսին ես նրան տեսել էի, երբ նոր էի աչքերս բացել։ Նրա տղաները, աղջիկները, թոռները, լքելով շրջկենտրոնը, պառավին իրենց հետ չեն տարել։ Նրանց կարելի էր հասկանալ։ Գուցե, պառավն ինքը չէր ցանկացել իր տնից գնալ։ Սարսափելի լռություն իջավ։ Այնքան լուռ էր, որ ասես լսվում էր, թե ինչպես են ճռթճռթում պառավի փտող ոսկորները։ Նա նման էր փոքրիկ հողակտորի։ Ասես, այդ հողակտորի մեջ սիգարետ խրած լինեին։ Դեմքի խոր կնճիռներից քամու բերած պատահական ծիլեր էին արձակվում։ Նա այնքան ծեր էր, որ թվում էր՝ այս րոպեիս կփշրվի ու հողի հետ կխառնվի։ Այդ հողակտորը մի փոքր շարժվեց։ Հողը ձայն տվեց․ «Ո՞ւմ տղեն ես»։

Պառավը հարցրեց ու ծիծաղեց։ Նրա՝ թուլայի հաչոցին ու հավի կչկչոցին նման ծիծաղի պատճառն իրեն էլ հայտնի չէր։ Պառավն այդ հարցը տալիս էր յուրաքանչյուր պատահածին։ Եթե հորս անունը տայի, միևնույն է՝ չէր հիշելու։ Նա իր տեսած մարդկանց ճանաչում էր միայն այն ժամանակ, երբ խելքը գլխին էր։

- Բեյլյարի։

- Նեմեց Բեյլյարի՞։

- Հա, նեմեց Բեյլյարի։

Պապս մասնակցել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին ու հասել մինչև Բեռլին։ Բոլորը նրան Նեմեց Բեյլյար էին անվանում։ Նա վիրավորվել էր Լեհաստանում։ Ամեն տարի՝ Հաղթանակի օրվան ընդառաջ, նրան Լեհաստանից փայտե տուփով նվեր էին ուղարկում։ Այդ տուփի մեջ ամեն անգամ տարօրինակ հագուստ կամ խաղալիքներ էին։ Պապս շատ թոռներ ուներ։ Չգիտեր՝ ինչը ում նվիրել։ Ջղայնանում ու սկսում էր լեհերին հայհոյել։

Կյանք ապրած ու ողջ֊ողջ հող դարձած պառավը մի սիգարետը ծխեց-վերջացրեց ու հաջորդը կպցրեց։ Ինչքան ինձ հիշում եմ, նրան միշտ սիգարետ ծխելիս եմ տեսել։ Ոչ ոք չի հիշում, թե երբ են գավառացի կանայք սկսում ծխել։ Բոլորին թվում է՝ նրանք սիգարետը բերաններում են ծնվել։ Նրանց դժվար է որպես աղջիկ, օրիորդ պատկերացնել։ Բայց Պ․ պառավը, իր երկարակեցության պատճառով, այն մարդկանցից էր, որոնք ուրիշների մեջ հետաքրքրություն են արթնացնում։ Եթե ժամանակին նման մարդիկ հիմնական զանգվածից ոչնչով չէին տարբերվում, ապա ինչ֊որ մի պահ սկսում են արտասովոր թվալ, քանի որ նման չեն կենդանի էակներից և ոչ մեկին։

Եթե Պ․ պառավը հանկարծ մեկ այլ գյուղում հայտնվեր, մարդիկ նրան ինչ֊որ անհայտ էակի տեղ կդնեին, սաստիկ կվախենային ու, երևի, հրացանից կկրակեին։ Ահա թե ով էր ամենավերջում մնացել մեր աշխույժ թաղում։ Մի պառավ, որը ողջ֊ողջ վերածվել էր հողի, որը սիգարետ էր ծխում ու որի տարիքը ոչ ոք չգիտեր։

Ես շարունակեցի ճանապարհս։ Հասնելով այնտեղ, որտեղ սկսվում էր թաղը, նայեցի բակերին, տներին, հովտին, որտեղ մանկությունս էր անցել։ Ամեն ինչ այնքան հարազատ ու միևնույն ժամանակ այնքան հեռավոր էր թվում։ Ստացվում է՝ ժամանակին եռուն, աշխույժ քաղաքները, գյուղերը, հարազատ վայրերը հենց այսպիսի ավերակների են վերածվել։ Երբ պատմության դասերին աշխարհի երեսից ջնջված քաղաքների մասին էի կարդում, մինչև վերջ չէի գիտակցում, թե իրականում դա ինչ է։ Ամեն ինչ աչքիս առաջ կատարվեց։ Սեփական աչքերովս տեսա, թե ինչպես է աշխույժ քաղաքն ավերակների վերածվում։ Այն թաղամասում, որտեղ մենք էինք ապրում, առաջներում գերեզմանոց էր։ Պապիկս ասում էր․ «Էնտեղ տուն մի՛ կառուցեք, երջանկություն չեք ունենա»։ Երբ մենք ջրհոր, զուգարան էինք փորում, հողի տակից տապանաքարեր էին դուրս գալիս, իսկ դրանց տակից՝ ժամանակին այնտեղ թաղված մարդկանց ոսկորներ։ Այժմ ինքը՝ հողն էր գերեզմանոցի վերածվել։

Թաղամասից սկսվող ճանապարհը ձգվում էր ուղիղ դեպի Մ․ լեռը՝ այնտեղ միաձուլվելով հորիզոնի հետ։ Այն օրը աշխարհն ինձ համար ավարտվում էր այնտեղ, որտեղ ճանապարհը միաձուլվում էր հորիզոնի հետ․․․

Քանի որ ես բազմիցս, նորից ու նորից հիշում էի շրջկենտրոնում անցկացրած յուրաքանչյուր օրս, այժմ ես հստակ և գերկրքոտ եմ զգում անցած տարիների ամեն մի րոպեն, ասես, այդ ամենը երեկ էր։ Ես այդ օրերը հիշում եմ որպես բարեգութ, բայց իր ճշմարտախոսությունից տանջվող հեքիաթասացի պատմած հեքիաթ։ Արժե՞ արդյոք այս հիշողությունները գրի առնել։ Հիշողությունները բառերով արտահայտելու փորձն ինքնին չափազանց տանջալից է, դա ինձ ստիպում է միջովս անցկացնել այդ բոլոր սարսափները, և դրանից էլ ավելի ցավոտ է դառնում կրկին զգալ վերապրածն ու տեսածը։ Երանի կարողանայի թղթին հանդնել ներսս, հոգուս մեջ խրված հիշողությունները։ Ես դրա համար տաղանդ, ուժ չունեմ։ Կատարվածի ծանրություն ինձ կեղեքում է, ճնշում։ Զգում եմ, որ նկարագրությունը խամրած ու անկենդան է ստացվում․․․

․․․ Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված ծառերի տերևները դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։ Պառկած եմ։ Լռություն է։ Անգամ տերևները չեն շարժվում։ Թվում է՝ բոլոր ծառերը, տերևները, ճյուղերն ինձ վրա են նայում։ Եվ սպասում են՝ էլ ինչ վայրեր, էլ ում, էլ ինչ իրադարձություններ կհիշեմ։ Հիշում եմ կայարանները, գնացքները, գնացնքների ուղեկցորդներին, ճամփակիցներիս։ Հիշում եմ Գրոզնիի կայարանի պառավին։ Այդ պառավն անդադար ինչ֊որ բան էր ծամում իր անատամ բերանով։ Ես այնքան ուշադիր ու հետաքրքրությամբ էի նայում պառավին, որ նա ինձ իր թխվածքաբլիթներից առաջարկեց։ Պառավից մեզի սուր հոտ էր գալիս, բայց, չնայած դրան, նրան նայելը հաճելի էր։ Կայարանում թափառող այդ կինը շատ բարի, լուսավոր, հրեշտակային, իմաստուն դեմք ուներ։ Այո, աշխարհում կան նման երջանիկ դեմքեր։ Նրանց վրա նայելը բոլորին հաճելի է։ Ես նայում էի կայարանում թափառաշրջիկություն անող և մեզի հոտ ունեցող այդ կնոջ լուսավոր, հրեշտակային դեմքին, ու սիրտս խաղաղվում էր։ Նրա դեմքը մարդուն հանգստացնում էր։ Մեզի հոտ ունեցող այդ կնոջ դեմքն այնպիսի արտահայտություն ուներ, ասես նա գիտեր, թե մահվանից հետո ինչ է լինելու։ Մի խոսքով՝ հիանալի կին էր։ Այժմ ես երազում եմ նման դեմքով տատիկ ունենալ։

… Հիշում եմ Կրասնոդարի կայարանը։ Գնացքի մեկնելուն 10 ժամ էր մնում։ Ես պառկած էի սպասասրահի նստարանին։ Նստարանի անկյունը խրվում էր կողիս մեջ, ու կողս ցավում էր։ Բայց ես ալարում էի ավելի հարմար դիրք ընդունել։ Երբեմն ինձ թվում էր, որ ես պառկած եմ ոչ թե նստարանին, այլ սկսնակ ատաղծագործի սարքած դագաղում։ Մարմինս էլ տանում են գերեզմանատուն։ Եվ միայն յուրաքանչյուր 2-3 րոպեն հայտարարություններ, հաղորդումներ, ուշացումների, մեկնումների, ժամանումների մասին տեղեկություններ հաղորդող կնոջ ձայնն ինձ հիշեցնում էր, որ ես դեռ կամ ու դեռ ինձ քարշ եմ տալիս այս կյանքով։ Տապակած կարտոֆիլի հոտ զգացի։ Երբ քաղցած եմ լինում, մտքերս խճճվում են։ Երբ ռազմական ուսումնարանում էի սովորում, երազում էի տապակած կարտոֆիլ ուտել։ Կյանքում իր տեղը չգտած, պարապ մարդու համար շուրջն ամեն ինչ տխուր է թվում։ Ես քաղցած էի, բայց քիչ փող ունեի։ Անգամ թեյ, սուրճ չէի կարողանա խմել։ Ի՞նչ թեյ ու սուրճ, միջոցներս չէին ներում անգամ զուգարան գնալ։ Երբ մտածեցի, թե որքան հեռու եմ գտնվում տանից, սարսափեցի։ Ռուսաստանում նորմալ մարդուց՝ անհույս թափառաշրջիկ երեք քայլ է։ Բավական է՝ կայարանի մոտ երկու գիշեր անցկացնես։ Բավական է ձեռքդ պարզես ու ինչ֊որ մեկից հացի, օղու կամ սիգարետի փող ուզես՝ և վերջ։ Դեպի նորմալ կյանք հետդարձի ճանապահ այլևս չկա։

Ոստիկանները մտնում էին սրահ ու դուրս հրավիրում թափառաշրջիկներին, մուրացկաններին, գնչուներին։ Տոմս ունեցողներին ձեռք չէին տալիս։ Կեսգիշերին խոժոռված դեմքերով ոստիկանները սպասասրահում օծանելիք վաճառող պակիստանցուն բերման ենթարկեցին։ Ինձանից քիչ հեռու մի տղամարդ էր պառկած։ Հագին կանաչ բաճկոն էր։ Աչքերը ծակող լույսից թաքնվելու համար դեմքը թերթով էր ծածկել։ Ոստիկանները, չգիտես ինչու, կանաչ բաճկոնով տղամարդուն ձեռք չտվեցին։ Չնայած նա իսկական թափառաշրջիկ էր։ Կոշիկների փոխարեն ոտքերին գույնզգույն կտորտանքներ ու ցելոֆանե տոպրակներ էին փաթաթած։ Հանկարծ սրահով մեկ լացի ձայն տարածվեց։ Մի չեչեն տղամարդու սիրտը հանկարծ կանգ էր առել։ Տղամարդն ընտանիքով տուն էր վերադառնում ռուսաստանյան ինչ֊որ քաղաքից։ Նրա կինը, երկու աղջիկները և երեք հարսերը սպասասրահում լացուկոծ էին բարձրացրել, պատռում էին մազերը, ճանկռտում դեմքերը։ Կովկասյան լեռների բնակիչների սգո արարողությունը սպասասրահի քնաթաթախ ռուսների ու ռուսացած մարդկանց տարօրինակ ու անհասկանալի էր թվում։ Նրանք չէին հասկանում՝ ինչ է կատարվում։ Նրանցից ոմանք անգամ վախեցել, սարսափել էին։ Իսկ ես նման կերպ լացող, դեմքերը ճանկռտող, մազերը պատռող կանանց իմ կյանքում շատ էի տեսել։ Ես հանգիստ կանգնած նայում էի դեմքերը ճանկռտող, մազերը պատռող, լացող կանանց․ միմիայն որպես մարդ, ով չգիտի ժամանակի արժեքը, ով սովոր է կյանքին նայել որպես հանդիսատես, դիտորդ։ Լացող աղջիկներից մեկը շատ գեղեցիկ էր։ Լեռնեցիների ավանդույթի համաձայն՝ նա սև երկար կիսաշրջազգեստ էր կրում։ Ժամանակ առ ժամանակ կանայք դադարում էին լաց լինել ու մայրենի լեզվով ինչ֊որ բան էին խոսում։ Հնարավոր է՝ մարդը, որի սիրտը կանգ էր առել, իրենց տոհմի վերջին տղամարդն էր։ Ամեն ինչ հնարավոր է։ Ակտյուբինսկի կայարանում մի տարեց չեչենի հետ էի ծանոթացել։ Նրա երեք որդիները զոհվել էին պատերազմում։ Ծերուկը միայնակ ողջ ընտանիքն էր պահում․․․

Կրասնոդարի կայարանում խառնվել էին դեղերի, ապխտած ձկան, քրտինքի, մեզի, տապակած սոխի հոտերը։ Սրահի օդը շատ ծանր էր։ Սիրտս կծկվում էր։ Դուրս եկա փողոց մաքուր օդ շնչելու։ Կայարանից քիչ հեռու թախծալի կռացած քարե շենք էր կանգնած։ Ուզում էի զբոսնել։ Բայց կայանարից հեռու գնալ չէի կարող։ Խուլիգանները կարող էին ինձ բռնել ու մոտս մնացած փողերը ձեռքիցս առնել։ Ամեն դեպքում, կայարանում գնացքին սպասող կամ հարազատներին ճանապարհող մարդկանց մեջ ես ինձ ավելի անվտանգ էի զգում։ Ես նախանձով նայում էի կայարանամերձ շենքերի պատուհաններին։

Պատուհաններից այն կողմ մարդիկ հանգիստ քնած էին։ Ես չգիտեի, որ գիշերը կարող է այսքան երկար ձգվել։ Ես երեք ցանկություն ունեի՝ տապակած կարտոֆիլ ուտել, թեյ խմել ու երկու ժամ հանգիստ քնել։ Այդ երեք ցանկությունների իրականացման դիմաց հանգիստ կյանքիցս երեք տարի կտայի։ Կան մարդիկ, որոնք, իբր, բացի իրենց անկողնուց, այլ տեղ քնել չեն կարողանում։ Ես նման մարդկանց չեմ հասկանում։ Անկեղծ ասած, ես զզվում եմ մարդկանցից, որոնք ասում են, որ այլ տեղերում չեն կարողանում քնել։ Երևի, նրանք երբեք սպասասրահում գիշեր չեն անցկացրել։ Հատկապես Ռուսաստանում։

Կայարանի բակում լուսավորված խանութի մոտ կանգնած՝ ուսումնասիրում էի մանեկենների վրա հագցված հագուստը։ Ինձ անհրաժեշտ էր խանութում վաճառվող ամեն ինչ՝ կոշիկներ, գուլպաներ, վերարկու, շարֆ, գլխարկ։ Քաջ գիտակցում էի, որ երբեք չեմ կարողանա այս ամենը միանգամից գնել։ Հագուստին մեծ նշանակություն տվող մարդու համար դա շատ տխուր է։ Կանայք ու տղամարդիկ մտնում էին 24 ժամ աշխատող խանութ և իրենց համար կոշիկներ, գուլպաներ, տաք բաճկոններ գնում։ Միմյանց ինչ֊որ խորհուրդներ էին տալիս, ասում էին «շնորհավոր»։ Շան հետ զբոսանքի կամ հարազատներին ճանապարհելու դուրս եկած մարդիկ խանութ մտնելուց առաջ շներին կապում էին մոտակա լապտերասյանը։ Շներն ինձ պես հետաքրքրությամբ ուսումնասիրում էին փայլփլող խանութը, մանեկենների հագուստը։ Շներից մի քանիսը, կարոտելով ուշացող տերերին, մի երկու անգամ օդի մեջ հաչում էին։ Նրանց տերերը դուրս էին գալիս, կամ բղավելով սաստում էին շներն, կամ հայհոյանք տալիս կամ էլ մի քանի քաղցր խոսք էին ասում ու նորից խանութ վերադառնում։ Ես զգում էի, թե ինչպես է շուրջս կյանքը եռում, թե որքան անօգնական եմ ես, գիտակցում էի, որ այդ ընդհանուր հոսանքում ես ընդամենը աննշան տաշեղ եմ։ Կանգնելով խանութի մոտ ու նայելով հագուստ գնող մարդկանց՝ մտածում էի, թե որքան լավ է կյանքն անցնում նրանց համար, ովքեր ոչնչի կարիք չունեն։ Նման իրավիճակների մասին բազմաթիվ ստեղծագործություններ, վեպեր էի կարդացել ու, կարդալով, մտածում էի, որ, երևի, շատ դաժան է ապրել, օրինակ, Մարտին Իդենի կամ Կնուտ Համսունի «Սով» վեպի հերոսի պես։ Այժմ ինքնս էի նման իրավիճակում հայտնվել։ Կայարանի շենքի մոտ մի խումբ մարդիկ մորմոքով, բերանները լայն բացելով, երգում էին։ Ամեն մեկն իր ձևով, հատուկ եռանդով էր երգում։ Նրանք երգում էին, ասես, ապացուցելու համար, որ հարբած են ու քեֆները լավ է։ Շուրջբոլորը մարդիկ զվարճանում էին, հագուստ գնում, շներին հայհոյում։ Իսկ իմ կյանքը լուռ հոսում էր, ինչպես ջուրը խոտի միջով, ինչպես հին ավազացույցը։ Որքա՛ն ուրախ էին կայարանի շենքի մոտ երգող մարդիկ։ Տղամարդիկ ուժեղ էին թվում։ Իսկ որքան գեղեցիկ ու տաք էին հագնված աղջիկները։ Աղջիկներից մեկը, երևի, նրանցից ամենագեղեցիկը, ասես իր սիրած տիկնիկին, ձախ ձեռքով իրեն էր սեղմում դեղին պայուսակը։

Ես նախանձով նայում էի հաջողության հասած, կյանքում իրենց տեղը գտած ու դրա համար հանգիստ սրտով խմիչքի վրա փող ծախսող մարդկանց վրա։ Նրանք ծիծաղում էին առանց որևէ լուրջ պատճառի։ Նրանց սրտերը լցված էին ուրախությամբ։ Դրա համար էլ ամեն ինչի վրա ծիծաղում էին։ Ասես իր սիրած տիկնիկին, ձախ ձեռքով դեղին պայուսակն իրեն սեղմող աղջիկն այնքան ուրախ էր, որ նրան չէր կարելի ոչ երեխա, ոչ կին անվանել։ Փողոցում եռացող կյանքն ինձ այնքան հեռու էր թվում։ Ես չէի զարմանա, եթե կայարանը հանկարծակի աչքիս առաջ փուլ գար։ Տառապանքս այնքան սարսափելի էր, ինձ այնքան անօգուտ էի զգում, որ, հիշում եմ, մտքովս մի բան անցավ, որն ինձ ուշադրության արժանի թվաց։ Մտածեցի իջնել կառամատույցի վրա, գլուխս դնել ռելսերի վրա, ու թո՛ղ գնացքն անցներ ու ամեն ինչ վերջանար։ Երբ կյանքը տանջանքի ու տառապանքի է վերածվում, այնքան հեշտ է դրանից ազատվել՝ հավերժ քուն մտնելով։ Տեսնում ես, որ այլևս հնարավոր չէ դիմանալ, ու կյանքիդ վերջ ես տալիս։ Ինչ լավ է, որ ինձ պես անօգուտ մարդիկ գիտեն՝ ինչ անել։ Հակառակ դեպքում կյանքն անհնար կլիներ․․․

Ոտքերիս տակ մեջքը ծռած, կզացած կնոջ ստվեր տեսա։ Կայարանում թափառող կնոջ ստվերն էր։ Հնաոճ զգեստի փեշը, անընդհատ ոտքի տակ ընկնելով, մաշվել էր։ Գերհասունացած ծեր կայարանային մարմնավաճառուհին՝ երկար շորով, դեմքին՝ էժան շպարով, միաժամաանկ և՛ ծաղրածուի, և՛ կախարդի էր նման։ Գրկին կատու կար։ Թե կատուն, թե կինը՝ երկուսն էլ բեղավոր էին։ Նման ծեր մարմնավաճառուհու վրա, բացի կովկասցիներից ու միջինասիացիներից, Ռուսաստանում ոչ ոք չէր էլ նայի։ Հավանաբար, ծեր կայարանային մարմնավաճառուհին ինձ պոտենցիալ հաճախորդի տեղ դրեց։ Նա իր մարմինն առաջարկեց շատ էժան գնով։ Ես նրան շնորհակալություն հայտնեցի։ Շատ փող ու համապատասխան տրամադրություն չունեի։ Բացի դրանից, ճիշտն ասած, չէի ուզում տուն՝ Բաքու, գոնոռեայով վերադառնալ։ Կինն ասաց, որ այն տեղը, որտեղ գնալու ենք, մոտ է, որևէ վտանգ չկա, և ինքն էլ առողջ է։ Ես նորից շնորհակալություն հայտնեցի։ Կինը շատ ցածր էր խոսում։ Չէր հայհոյում, փորձում էր քաղաքավարի երևալ։ Նրա ձայնի մեջ հանգստություն կար, որը բխում էր իր մարմնի անպետքությունը գիտակցելուց, իսկ դեմքին՝ թախիծ, անելանելիություն, որը նման էր իր մեղքը գիտակցող շան դեմքի արտահայտությանը։ Ուզում էր իր սպառված, ժամկետանց, անպետք մարմինը հանգիստ ձայնի ու բարի դեմքի հաշվին պարտադրել։ Իր ողջ էությամբ նա հիշեցնում էր տիրոջը կորցրած ազնվացեղ շանը։ Նրա հագուստը, խոսելաձևը, դեմքին անփութորեն քսած դիմափոշին, նրա ողջ էությունը վկայում էին արդեն վերջացած կյանքի մասին։ Կինը, սակայն, չէր ցանկանում մերվել դաժան իրականության հետ։ Նրա չորացած մարմինը ստիպում էր ձեռնարկել այնպիսի քայլեր, որոնց նա նախկինում չէր գնա, անել այն, ինչ հակասում էր նրա բնույթին։ Դեռ 20 տարի առաջ այդ կինը, հավանաբար, ինձ հետ այդքան քաղաքավարի, բարեհամբույր չէր խոսի։ Նա սիգարետ կպցրեց։ Ծխախոտի տտիպ ծխից հասկացա, որ էժան սիգարետ է։ Երբ կինը խոսում էր, դեղին ֆիլտրով սիգարետը կպնում էր նրա վերևի շրթունքին։ Նա խոսում էր, և որոշ բառեր մնում էին շրթունքների ու կոկորդի արանքում, ասես, մի քանի ստեղ չունեցող ստեղնաշարի վրա։ Շրթունքների անկյուններում կնճիռներ էին առաջացել։ Նրա դեմքի կնճիռները սագաթաթիկներ էին հիշեցնում։ Խոսելիս նա պարբերաբար կատվին էր շոյում։ Ես նայեցի նրա գրգացած կատվին ու հարցրեցի․

- Եթե մենք գնանք, բա կատվի հետ ի՞նչ անել։

- Նա էլ մեզ հետ կգա։

Ես նորից կնոջը շնորհակալություն հայտնեցի։ Ամեն դեպքում, նրա խոսելաձևը, գրկի կատուն, վերևի շրթունքին կպած դեղին ֆիլտրով սիգարետը տրամադրությունս բարձրացրին։ Ժամանակ սպանելու համար դեպի կառամատույց գնացի։ Ուզում էի նայել՝ ինչպես են մարդիկ իրար հրաժեշտ տալիս, իրար դիմավորում։ Կառամատույցի վրա շատ մարդ կար։ Գնացքները նրանց տարբեր ուղղություններով էին տանում։ Ճանապարհողներն ու դիմավորողները միախառնվել էին։ Տարեց կանայք լացում էին, տղամարդիկ՝ ծխում, իսկ սիրահարները՝ երկար համբուրվում։ Ճանապարհողերին ու դիմավորողներին հետևելուց հոգնեցի ու սկսեցի աննպատակ քայլել կառամատույցի վրա։ Ժամանակ սպանող մարդկանց զբոսանքների ընթացքում միշտ ինչ֊որ բան է պատահում։ Մոտ 50 տարեկան տղամարդ սայլակից դեպի երկաթե կրպակ տուփեր էր քաշ տալիս։ Քանի որ պարապ էի, նրան օգնեցի տուփերը երկաթե կրպակ տեղափոխել։ Մենք անմիջապես ծանոթացանք։ Պարզվեց, որ նա Բաքվում՝ Խորհրդային բանակում է ծառայել։ Նա ինձ կրպակ հրավիրեց։ Իսկ նման բան Ռուսաստանում հազվադեպ է պատահում։ Անծանոթ մարդուն կրպակ հրավիրելը շատ վտանգավոր է։ Ինչ ասես կարող է պատահել։

Տղամարդը սկսեց բանակի մասին հիշողություններով կիսվել։ Թվարկեց այն շենքերը, փողոցները, որոնք հիշում էր։ Մեր մրգերի համը գովեց։ Ասաց, որ երբ հանգստյան օրերին զինվորները քաղաք էին դուրս գալիս, նրանց բոլորը հարգանքով էին վերաբերվում։ Շուկայում զինվորներին անվճար միրգ էին տալիս։ Հետո տղամարդն այնքան հուզվեց սեփական հիշողություններից, որ կեսլիտրանոց օղու շիշ բացեց։ Փոքրիկ սեղանի վրա թթու վարունգ, երշիկ, սև հաց, պանիր շարեց։

Սկսեցինք խմել։ Ձեռքում սրի պես պահելով դանակը, որով կտրատել էր երշիկը, հացը, պանիրը, նա պատմում էր բանակի հետ կապված հիշողությունները։ Շատ գեղարվեստորեն էր խոսում։ Ամեն ինչ շատ գեղեցիկ էր նկարագրում։ Երբ նա խոսում էր, ինձ թվում էր՝ քաղցր սեխ եմ ուտում։ Արտաքնապես տղամարդն ամենևին էլ գեղեցիկ չէր։ Անգամ ես, ուշադիր զննելով նրան, սկսեցի զղջալ, որ համաձայնեցի կրպակ մտնել։ Աչքերն իրարից հեռու էին։ Մսոտ քիթն ասես կախած լինեին դեմքից։ Ձեռքերը շատ երկար էին։ Ասես մկաններն ուզում էին մարմնից պոկվել ու փախչել։ Նրան նայելուց դաժան ու սրտաշարժ միտք էր առաջանում․ «Թվում է՝ այդ մարդը շուտով կմահանա»։ Երբ տղամարդը խոսում էր, նրա ռունգները լայնանում էին, և դրանից ինձ մոտ տպավորություն էր ստեղծվում, որ նա անընդհատ ինչ֊որ բան է հոտոտում։ Նա հերթով թվարկեց իր բոլոր հրամանատարների, ծառայակիցների անունները։ Նկարագրեց նրանց դիմագծերը, բնավորությունը։ Մի քանի ռեստորանի, մետրոյի կայարանի, սրճարանի անուն տվեց։ Թվում էր, որ նա Կրասնոդարի կայարանի երկաթե կրպակում համբերատար նստել ու ինձ էր սպասում, որպեսզի հիշի իր ծառայության տարիները։ Որքան շատ էր խոսում, այնքան նրա հիշողությունն ավելի էր բացվում։ Երբեմն աչքերը լցվում էին, նա արագ բաժակը բարձրացնում ու ասում էր «խմենք»։ Ատում եմ բանակային հիշողությունները։ Երբ ինչ֊որ մեկը բանակի մասին է պատմում, ես փորձում եմ փոխել թեման։ Եթե չի ստացվում, ինչ֊որ պատրվակով հեռանում եմ։ Հատկապես տանել չեմ կարողանում, երբ մարդիկ պատմում եմ բանակում իրենց հերոսությունների մասին։ Բայց երկաթե կրպակում ամեն ինչ այլ կերպ էր։ Նախ՝ ես ժամանակ էի սպանում։ Բացի դրանից, ես երշիկ, պանիր, սև հաց էի ուտում ու օղի խմում։ Բայց ամենակարևորն այն էր, որ տղամարդը հետաքրքիր էր պատմում։ Ասես, ալիքները փոխելով, հանկարծ մանկությանս ժամանակ տեսած ֆիլմի հանդիպեի, որի անունը չէի հիշում։ Երբ կրպակին գնորդ էր մոտենում, նա արագ դադարեցնում էր զրույցը։ Ես զգում էի, որ նա շփոթվում էր, երբ կրպակին հաճախորդ էր մոտենում ու ինչ֊որ բան ուզում։ Նա ուզում էր անընդմեջ, անդադար խոսել։ Հազիվ հարմար առիթ էր գտել բանակային տարիները հիշելու համար։ «Շուկայում մեզ ամեն ինչ ձրի էին տալիս», ֊ հաճախ կրկնում էր այդ արտահայտությունը։ Հաճելի էր տեսնել, թե որքան երախտապարտ է նա իրեն լավություն արած մարդկանց, որոնց ես չէի էլ ճանաչում։ Իր հիշողությունները տղամարդն ավարտեց հետևյալ բառերով․ «Այն ժամանակ ամեն ինչ լավ էր ու հասարակ, իսկ հիմա դժվար է ու բարդ»։ Ասես, ինքն էլ հավանեց ասածը։ Այդ բառերն այնպես արտաբերեց, ասես, հենց նոր էր հասկացել դրանց իմաստը։ Երշիկի, պանրի մի կտորը, հացի պատառը, 200 գրամ օղին երբեմն հրաշքներ են գործում։ Ես երկաթե կրպակից դուրս եկա մեծ ոգևորվածությամբ, կյանքի հանդեպ սիրով լեցուն․․․

․․․ Հիշեցի Սամարայի կայարանը։ Գնացքի մեկնելուն 7 ժամ էր մնում։ Ժամանակ սպանելու համար կայարանամերձ բոլոր խանութները մտա։ Հուլիսյան ծանր, շոգ օրերից էր։ Պատերը, քարերը, երկաթը շիկացած էին։ Օդում նավթի հոտ էր տարածվել։ Շատ էի ուզում սառը գարեջուր խմել։ Բայց քանի որ զուգարանը վճարովի էր, չէի կարող մի կուշտ խմել։ Րոպեները շատ դժվար էին անցնում։ 7 ժամն ինձ անսահման երկար էր թվում։ Երբեմն թվում էր, որ սպասասրահի հին ժամացույցը չի աշխատում, կանգ է առել։ Բայց վայրկյանները հաշվող սլաքը շարունակում էր տկտկալ՝ գծերն ու թվերը կտցող թռչնի պես։ Սպասասրահի դռան մոտ մի ծերունի ջութակ էր վաճառում։ Որքան էլ այդ հարցի շուրջ գլուխ կոտրեցի, այդպես էլ չհասկացա՝ ինչու է նա ջութակը կայարանում վաճառում, այն էլ՝ սպասասրահի դռան մոտ։ Չորս գեղեցիկ, բարձրահասակ, գիրոտ շիկահեր աղջիկներ զրուցում էին ջութակ վաճառող ծերունու հետ։ Աղջիկները շատ կարճ, նեղ շորտերով էին։ Բոլոր բարեմասնություններն ի ցույց էին դրել։ Ձեռքերում մեկական շիշ գարեջուր էին պահում։ Եթե տղամարդու ձեռքի ջութակը չլիներ, նրան կարելի էր անասնավաճառի տեղ դնել։ Երբ ես արդեն սկսեցի մտածել, որ ինչ֊որ տեղից, օրինակ, երաժշտական դպրոցից է ջութակը գողացել, նա սկսեց պարային մեղեդի նվագել։ Աղջիկները սկսեցին պարել, ուրախանալ։ Մարդիկ՝ պասելուց ու ձանձրույթից հոգնած, նրա շուրջը հավաքվեցին։ Հավաքված ամբոխը դահլիճը աղմուկ֊աղաղակով լցրեց։ Մարդիկ փակել էին սպասասրահի մուտքի ու ելքի ճանապարհը։

Եկան ոստիկաններ ու ջութակով տղամարդուն հեռացրեցին սպասասրահից։ Ես մեծ թվով թերթեր ու ամսագրեր գնեցի, ու, ժամացույցին մեջքով շրջվելով, հարմար տեղավորվեցի։ Չէի ուզում տեսնել ժամացույցը։ Մտքիս դրեցի, որ ժամացույցին կնայեմ միայն այն ժամանակ, երբ բոլոր թերթերն ու ամսագրերը կարդամ֊վերջացնեմ։ Ձանձրույթն ինձ պարզապես խժռում էր։ Ես փորձեցի փրկություն գտնել այն ամենում, ինչը հասանելի էր տվյալ հանգամանքներում՝ թերթեր ու ամսագրեր։ Ինձանից աջ մի պատանի էր նստած, ով նման էր ուսանողի։ Երևի, բժշկականի ուսանող էր։ Բժշկության վերաբերյալ գիրք էր կարդում։ Երեք-չորս էջը մեկ նա փակում էր գիրքը, գրպանից հանում էր փոքրիկ ձեռքի հայելին ու լեզուն ուսումնասիրում։ Ես խղճացի ուսանողին։ Մեր հարևանությամբ Ռ․ անունով ուսանող էր ապրում։ Նա Բժշկական համալսարանում էր սովորում։ Մենակ էր ապրում փոքրիկ սենյակում։ Բնակարանը վարձում էր։ Ծնողները ավտովթարի հետևանքով զոհվել էին։ Ռ․֊ին հորեղբայրն էր պահում։ Այդ դժբախտ Ռ․֊ն ոչ մեկի հետ չէր շփվում։ Ոչ մի ուրախություն չուներ։ Ամբողջ օրը գիրք էր կարդում։ Նրա ողջ դեմքը պատված էր վերքերով ու պզուկներով։ Մազերի թեփը թափվում էր բաճկոնի վրա։ Նրա մտքով չէր էլ անցնում մաքրել այն։ Չնայած լավ էր սովորում, հավատս չէր գալիս, որ նա կարող է ապագայում լավ բժիշկ դառնալ։ Որովհետև, որքան էլ լավ սովորեր, հավանականությունը, որ այդ անբարետես, փնթի մարդուց լավ բժիշկ դուրս կգա, փոքր էր։ Իմ հանդիպած բոլոր լավ բժիշկները մաքրասեր էին, ակտիվ, եռանդուն, կնամոլ, ուտող֊խմող։ Հնարավոր է՝ ես սխալվում եմ։ Այդ դժբախտ Ռ․֊ն 23 տարեկանում իր մեջ հայտնաբերել էր բոլոր հնարավոր հիվանդությունները։ Ամբողջ օրը հայելու մեջ իր լեզուն էր ուսումնասիրում․․․

Սամարայի կայարանում հարմար տեղավորվել էի՝ ժամացույցին մեջքով շրջված։ Հերթով բացում էի թերթերն ու ամսագրերը, կարդում հոդվածները, կարդացածները սև ճամփորդական պայուսակիս մեջ էի դնում։ Իմ հաշվարկներով՝ պետք է բավական ժամանակ անցած լիներ։ Ժամանակն առաջ մղելու համար ես չափազանց ուշադիր կարդում էի հոդվածներ, ռեպորտաժներ և հարցազրույցներ, որոնք այլ հանգամանքներում երբեք չէի կարդա։ Ուզում էի հնարավորինս լավ ժամանակը սպանել։ Ամեն ինչ կարգին կլիներ, եթե ինձ չնյարդայնացներ ինձանից աջ նստած պատանու՝ հաճախ փոքրիկ հայելին հանելն ու լեզուն ուսումնասիրելը։ Դեռ հինգ թերթ ու երեք ամսագիր ունեի կարդալու։ Այդ ժամանակ մի ռուս պառավ այդքան մարդու մեջ գտավ մեկին, ով բոլորից վատ ռուսերեն գիտեր, և հենց ինձ մոտեցավ, որ ժամ հարցնի։ Ես շատ ջղայնացա։ Չէի ուզում ժամացույցին նայել, բայց ստիպված էի։ Եթե ես կնոջն ասեի․ «չեմ ուզում ժամացույցին նայել, գնացեք, մեկ ուրիշից ժամ հարցրեք, նա կմտածեր․ «խեղճը խելքը թռցրել է»։ Նրա տեսքը գթասրտություն էր արթնացնում։ Չնայած ամառ էր ու շոգ, նա գլխին բարակ, փոքր թաշկինակ էր կապել։ Զամբյուղից, որը նա ձեռքում էր պահում, իր երկար պարանոցն էր ձգել ռուս սագը։ Սագն էլ ուշադիր ինձ էր նայում։ Թվում էր՝ հենց որ ժամն ասեմ, կսկսի հետս զրուցել։ Թե՛ պառավիկը, թե՛ երկար պարանոցով սագը, ասես, դուրս էին եկել խորհրդային հեքիաթներից ու ուղիղ կայարան եկել։ Դժգոհությամբ շրջվելով՝ նայեցի ժամացույցին։ Պառավիկին ժամն ասացի։ Պառավիկն ինձ շնորհակալություն հայտնեց, ու Աստված գիտի, թե ուր գնաց։ Ես տեղիցս բարձրացա, չկարդացած թերթերն ու ամսագրերը հավաքեցի ու պայուսակի մեջ դրեցի։ Այդ ընթացքում ուսանողի նման պատանին, բերանը լայն բացած, ձեռքի հայելու մեջ նայում էր իր՝ հնարավորինս շատ դուրս հանած լեզվին։ Այն պահից, երբ ես մեջքով ժամացույցին շրջվեցի, ընդամենը մեկուկես ժամ էր անցել։

Սպասասրահից դուրս գալուց հետո սկսեցի քաղաքում թափառել։ Էժան բանվորական ճաշարան գտա ու կարտոֆիլի խյուս ու կոտլետ կերա։ Երկու բաժակ կվաս խմեցի։ Հետո Վոլգայի ափ գնացի։ Գետի ափին աղջիկներն ու կանայք գրեթե մերկ էին։ Սա ինձ համար լրացուցիչ խնդիր առաջացրեց։ Երբ տեսա զվարճացող, գարեջուր ու մրգային հյութեր ըմպող, պաղպաղակ վայելող, համբուրվող երիտասարդներին, սիրտս թախիծով լցվեց։ Հերթական ճամփորդությունս անհաջող էր։ Բաքու էի վերադառնում շատ փոքր գումարով։ Թեև Բաքվից գնում էի մեծ հույսերով, ոգևորվածությամբ, կենսուրախ։ Իսկ տուն էի վերադառնում անհավես, ամոթի զգացումով։ Բաքու վերադառնալը դաժան անհրաժեշտություն էր թվում։

Չէի կարողանում հանգիստ նայել զվարճացող, համբուրվող, գարեջուր խմող, պաղպաղակ վայելող երիտասարդներին։ Նրանց հանդեպ նախանձով էի լցվում։ Այդ պատճառով, Վոլգայի ափով զբոսնելով, սկսեցի համեմատաբար հանգիստ, ամայի տեղ փնտրել։ Ուզում էի հանգստանալ ու մտածել։ Եթե զգում ես անհրաժեշտությունը, կարելի է մի քիչ էլ լացել։ Թեթևանալու համար։ Համեմատաբար հանգիստ տեղ գտա։ Երիտասարդ նկարիչներն այնտեղ Վոլգան էին նկարում։ Նրանց մեջ երկու աղջիկ կար։ Ինչպես և բոլոր երիտասարդ նկարիչները, սրանք էլ շատ հավակնոտ ու մեծամիտ էին թվում։ Չնայած դրան, ես հեշտությամբ ծանոթացա նրանց հետ։ Խոսեցինք կյանքից։ Նրանք, ինչպես բոլոր երիտասարդ նկարիչները, ցանկանում էին շատ օրիգինալ թվալ։ Խոսեցինք Դրայզերի «Տիտան», Սոմերսեթ Մոեմի «Լուսին և վեցպենսանոց», Իրվին Սթոունի «Կյանքի ծարավ» գործերից, Վան Գոգի նամակներից։ Ինձ օգնության եկան նկարիչների կյանքի մասին պատմող գրքերը։ Երիտասարդ նկարիչները, միմյանց ընդհատելով, փորձում էին իրենց մտքերով կիսվել։ Իհարկե, գրողներն ու ռեժիսորներն իրենց գործերում ստեղծել են նկարիչների կերպարներ՝ նրանց դարձնելով ավելի տարօրինակ, օրիգինալ, խենթ, քան նրանք իրական կյանքում էին։ Երիտասարդ նկարիչներից մեկն ասաց․ «Դա մեզ միայն ձեռնտու է։ Թե չէ ոչ ոք մեզ վրա ուշադրություն չի դարձնի։ Եթե աղջիկները նկարիչների կյանքի մասին վեպեր չկարդան, նրանք չեն ցանկանա մեզ հետ հոժառակամ ծանոթանալ»։

Հետո մեզ մի հարբած տղամարդ մոտեցավ։ Զրույցը նոր շունչ ստացավ։ Որովհետև հարբած տղամարդն էլ սկսեց խոսել թե իր կարդացած վեպերի, թե նկարիչների կյանքի մասին։ Նա իր մշակութաբանական խոսքում յուրահատուկ ցավով շեշտեց, թե ինչպես է Վան Գոգն իր ականջը կտրել։ Նկարիչներն իրար վրա նայեցին ու ծիծաղեցին։ Ինչպես գրողներն են հոգնել Դոստոևսկու՝ խաղամոլ լինելու մասին խոսակցություններից, այնպես էլ նկարիչները՝ Վան Գոգի՝ ականջը կտրելու մասին խոսակցություններից։ Գրականությամբ հետաքրքրվող յուրաքանչյուր միջին մակարդակի մարդ անպայման օգտագործում է «Դոստոևսկին խաղամոլ էր» արտահայտությունը։ Դրանով նրանք կամ ցանկանում են ի ցույց դնել իրենց գիտելիքները, կամ ասել․ «բոլորդ էլ սրիկաներ եք», անկախ նրանից, թե ինչպես եք գրում։

Մի անգամ ես երիտասարդ կոմպոզիտոր Ֆիրուդին Ալլահվերդիից հարցրեցի․

- Դիլետանտները գրողների հետ ծանոթանալիս ասում են․ «Դոստոևսկին խաղամոլ էր»։ Նկարիչներին ասում են․ «Վան Գոգն իր ականջն է կտրել»։ Հետաքրքիր է՝ իսկ ձեզ ի՞նչ են ասում։

- Մեզ էլ ասում են․ «Բեթհովենը խուլ էր»։

… Հարբած տղամարդը մեզ սրճարան հրավիրեց։ Իրեն բարերարի պես էր պահում։ Տրամադրությունը հոյակապ էր։ Նկարիչներին միացա ու սրճարան գնացի։ Տղամարդը բոլորի համար գարեջուր, պաղպաղակ գնեց։ Հետո օղի, աղցաններ պատվիրեց։ Մի կուշտ խմեցինք, զվարճացանք։ Դիմացս նստած նկարիչը, ինձ դիմելով, ասաց․ «Տեսնո՞ւմ ես։ Եթե Վան Գոգն ականջը չկտրեր, մենք հիմա ուրիշի հաշվին օղի չէինք խմի»։ Նրա՝ կատակով ասած բառերում խորը ճշմարտություն կար։ Երբ սրճարանից դուրս եկա, գնացքի մեկնելուն մեկուկես ժամ էր մնում։ Ես լավ ժամանակը սպանեցի։

Պարտքս եմ համարում այստեղ համառոտ ներկայացնել հարբած տղամարդու՝ սրճարանում պատմածը։ Նա պատմում էր․ «Երրորդ դասարանում էի սովորում։ Իսկ կրտսեր եղբայրս դեռ դպրոց չէր գնում։ Երկուսիս համար մեկ պաղպաղակ էինք գնել։ Զբոսայգու նստարանին նստած՝ հերթով լիզում էինք պաղպաղակը։ Մի տղամարդ մոտեցավ մեզ։ Շատ հարբած էր։ Հարցրեց․

- Ինչո՞ւ եք երկուսով մի պաղպաղակ ուտում։

- Երկրորդի համար գումարը չհերիքեց։

Երբ մենք մեր պաղպաղակը կերանք, այդ տղամարդը մեզ համար մեկական պաղպաղակ էլ գնեց։ Ավելին՝ մեզ փող տվեց։ Ամեն անգամ, երբ խմում կամ հարբում եմ, այդ տղամարդուն եմ հիշում։ Նկարիչներին հրաժեշտ տվեցի ու վերադարձա կայարան։ Ճանապարհին մտածում էի․ «Եթե անգամ նորից փորձեմ ժամացույցին չնայել, միևնույն է՝ չի ստացվի»։

Յուրաքանչյուր կյանք կարելի է ինչ֊որ կերպ անվանել․ կյանք բանտում, կյանք ռինգում, կյանք երկու քարի արանքում, կյանք քարանձավում, կյանք Աֆրիկայում, կյանք սառցաբեկորի վրա․․․ Եթե մի օր ինչ֊որ մեկը որոշի իմ մասին գրել, ստեղծագործությունը պետք է անվանի «կյանք կայարանում» կամ «ճանապարհներին անցած կյանք»։ Ուղեկիցներիս թվում տարբեր մարդիկ են եղել։ Բժիշկ, ուսուցիչ, ուսանող, գող, ծերունի, հովիվ, շիզոֆրենիկ, գոռգոռան, համր, խուլ, զինվորական, խոհարար, անբան, դերձակ, մարզիկ․․․ Մի անգամ ես անգամ միանձնուհիների հետ եմ մի կուպեում երթևեկել։ Նրանք ինչ֊որ տեղ ուխտագնացության էին մեկնում։ Միջին տարիքի հասարակ, դրական կանայք էին։ Նրանք ինձ վանքում պատրաստած թթու դրած վարունգ հյուրասիրեցին։ Հիանալի թթու դրած վարունգներ էին։ Երկար զրուցում էինք։ Զրույցի ժամանակ ինձ օգնության էին գալիս վանական կյանքի մասին կարդացած գրքերը։ Վերջում միանձնուհիներին հարց տվեցի․

- Ներողություն եմ խնդրում, նման բան հարցնելն այդքան էլ հեշտ չէ։ Ես շատ եմ կարդացել վանական կյանքի մասին։ Եթե հավատալ կարդացածիս, այնտեղ տարօրինակ բաներ են կատարվում։ Ինձ շատ հետաքրքիր է։ Ձեզ դժվար չէ՞ առանց տղամարդկանց ապրել։

Միանձնուհիներից մեկը պատասխանեց․

- Շատ տափակ հարց է։ Մենք հոգնել ենք այդ հարցին պատասխանել։

Հետո նրանք կուպեի լույսն անջատեցին, հանվեցին ու պառկեցին։ Մթության մեջ պառկած ու վանական կյանքի, միանձնուհիների մասին գրքերից տպավորված՝ ես սպասում էի մի հետաքրքիր իրադարձության, որպեսզի մինչև կյանքիս վերջ հիշեմ այն։ Դասական գրականության մեջ միանձնուհիների մասին բազմաթիվ հետաքրքիր բաներ եմ կարդացել։ Կարծիք կա, որ նրանք կրքոտ են և այլն։ Ես տպավորված էի Բոկաչոյի «Դեկամերոն» ստեղծագործությունից։ Սպասում էի, որ միանձնուհիներն ինչ֊որ բան կանեն, մի օյին կսարքեն։ Օրինակ, կարող էին ինձ մորթել ու ուտել։ Կամ կեսգիշերին հանկարծ էգ գայլեր դառնային։ Նրանք կարող էին ինձ պատուհանից դուրս նետել։ Ճիշտն ասած, ես ավելին էի սպասում։ Օրինակ, միանձնուհիներից մեկը չի դիմանա ու հետս կքնի, իսկ մյուսը կարթնանա ու մեզ կմիանա։ Ինչպես ռուսներն են ասում, երազելը վնաս չէ։ Բնականաբար, ոչինչ էլ չեղավ։ Ես քնեցի։ Առավոտյան, երբ արթնացա, միանձնուհիներն արդեն հագնված նստած էին՝ պատրաստ գնացքից դուրս գալուն․․․

Իհարկե, անհնար է բոլոր ուղեկիցներիս հիշելը։ Առնվազն՝ տեխնիկական տեսանկյունից։ Բայց խղճիս պարտքն եմ համարում հիշել ու գրել երկու հոգու մասին (եղբոր և քրոջ)։ Ալմաթիից գնացել էի Գուրև, իսկ Գուրևից՝ Աստրախան։ Աստրախանում 12 ժամ գնացքի սպասեցի։ Աստրախանից Բաքու վերադարձա ճմռթված, ընկճված, հերթական անգամ հուսահատված։ Մոտս շատ քիչ փող էր մնացել։ Ինչ որ մնացել էր, ծախսեցի ճանապարհին, կայարաններում։ Դժվարությամբ պլացկարտի տոմս գտա։ Կայարաններում, գնացքներում, ճանապարհներին քաոս, անարխիա, խառնաշփոթություն էր տիրում։ Յուրաքանչյուր պահ վագոն կարող էին մտնել գող-ավազակներ և թալանել մարդկանց։ Եվ թալանում էին։ Այդ առումով պլացկարտը, որքան էլ աղմկոտ ու կեղտոտ լիներ, համենայնդեպս, SV-վագոնից անվտանգ էր։ Առանց այդ էլ Բաքու ես առանց փող էի վերադառնում։ Ինձ համար տարբերություն չկար, պարզապես քանի որ փող չունեի, պլացկարտի տոմս գնեցի։ Բայց այստեղ կային մարդիկ, որոնք կարող էին SV-ի տոմս գնել։ Նրանք ուզում էին թաքնվել պլացկարտի աղմուկի ու կեղտի հետևում և զերծ մնալ գողերից ու ավազակներից։

Որոշ տղամարդիկ իրենց փողերը կանանց էին տալիս՝ պահելու։ Սկզբում ավազակները վագոն էին մտնում ու տղամարդկանց խուզարկում։ Կանանց չէին դիպչում։ Հետո նրանք սկսեցին իրենց հետ կին բերել, որպեսզի նա խուզարկի վագոնի կանանց։ Պատմության մեջ չկա 1990-2000-ականներին նման ժամանակաշրջան։ Այդ տարիները և՛ ուրախ էին, և՛ տխուր, և՛ վառ, և՛ խավար։ Մարդիկ միմյանց վիրավորում, տանջում էին։ Բայց այդ շիլաշփոթի մեջ կային մարդիկ, որոնք ունակ էին լավություն անել։ Եվ նրանք, երևի, բոլոր ժամանակների լավագույն մարդիկ էին։ Հիմա այդ ժամանակաշրջանից ոչինչ չի մնացել։ Այժմ, երբ փորձում եմ կենդանացնել այդ աշխարհը, այն նույնքան օտար ու հեռավոր է թվում, որքան Նոյի թիվը։ Շատ դժվար է նկարագրել այն ժամանակվա ճանապարհները, կայարանները, գնացքների, վագոնների աղմուկ֊աղաղակը, կեղտը, քաոսը։ Հատուկ դասական ստեղծագործական վարպետություն, շունչ, համբերություն է պահանջում պլացկարտային վագոնի նկարագրությունը։ Եկե՛ք փորձենք։ Ինչպես ասում են, վատն է այն զինվորը, որ չի երազում գեներալ դառնալ։ Ուղեկցորդը գոռում է, նետված քարերը, երկաթի կտորները կոտրել են վագոնի մի քանի պատուհանները, փնթի ու խլնքոտ երեխաները, ծիծաղելով, միզում են վագոնի մեջտեղում, երեխաներից մեկը լավ մրսած է, թոքախտավորի պես հազում է։ Ուղեկցորդը վիճում է երեխայի ծնողների հետ։ Խորհրդային կայսրության անսպասելի փլուզումից գլուխները կորցրած մարդիկ անդադար իրար վիրավորում են, կռվում, միմյանց հետ դարդերով կիսվում, միմյանց խղճում, անիծում խորհրդային կայսրությունը փլուզողներին, հատկապես, Գորբաչովին։

Տարբեր ուտելիքների միախառնված հոտերը անտանելի ծանր են դարձնում վագոնի օդը։ Նման վագոններում միշտ լինում է մեկ֊երկու մարդ, որոնք ոչ ոքի հետ չեն մերձենում, ոչ ոքի հետ չեն խոսում, մյուսներից տարբերվում են հագուստով ու վարքով։ Նման մարդիկ, որոնք մյուսներից տարբերվում են մաքրությամբ, փորձելով ոչ մի բանի վրա ուշադրություն չդարձնել, անընդհատ պատուհանից դուրս են նայում։ Նրանք բժիշկներ են, ուսուցիչներ։ Սովետի կողմից սիրված և այժմ անպետք։ Բոլորն այդ կոկիկ, լուռ մարդկանց վրա կասկածանքով են նայում։ Բոլորը ցանկանում են անպայման վիրավորել նրանց, կռիվ հրահրել, որովհետև նման մարդկանց պատճառով է փլուզվել խորհրդյին իշխանությունը։ Բոլորը գլուխները կորցրել են։ Կանանց, երեխաներին, ծերերին խոր հարգանքով վերաբերվող կովկասցի տղամարդու կերպարն արդեն ծիծաղելի էր դարձել։

Ահա գնացքն ինչ֊որ փոքրիկ կայարանում է կանգ առնում։ Մարդիկ այդ փոքր կայարանում կանգ առնելու պատճառով խուճապի են մատնվում։ Ահա վագոն են մտնում զինվորական համազգեստով մորուքավոր ավազակներ՝ ինքնաձիգները ձեռքերին։ Կանայք լացում են, տղամարդիկ, գրպանները շուռ տալով, գուլպաները հանելով, առանց անհարմար զգալու, ավազակներին աղերսում են խնայել իրենց։ Ավազակների վրա ոչինչ չի ազդում։ Ո՛չ Ալլահի առջև վախը, ո՛չ տղամարդկանց աղերսանքները, ո՛չ կանանց, երեխաների լացը․․․ Ահա ավազակները վերցնում են տղամարդանցից մեկի գուլպաներում գտած փողերը։ Բոլորի աչքի առաջ ծեծում են նրան։ Վախեցած երեխաները գոռում են։ Տղամարդն այն փողն աշխատել էր՝ Ռուսաստանի քաղաքներից մեկում կանաչի վաճառելով։ Տղամարդն ասում է, որ տանը նրան սոված երեխաներ են սպասում, հարյուրավոր անգամներ Ալլահին է աղերսում, գլուխը վագոնի հատակին խփում։ Ավազակների վրա ոչինչ չի ազդում։ Հակառակը՝ նրանցից մեկը տղամարդուն ինքնաձիգի կոթով ուժեղ հարված է հասցնում ու բղավում․ «Ձենդ կտրի՛ր, տղամարդիկ լաց չեն լինում»։ Բոլորը կանգնած են, ոչ ոք չի նստում։ Պայծառ դեմքով հավատացյալ ծերունին կողոպտիչներին Ալլահով, դժոխքով է վախեցնում, բայց դա էլ չի օգնում։ Հավատացյալ ծերունին Մուհամմադ մարգարեի կյանքից հադիս է պատմում, բայց նրան ոչ ոք չի լսում։ Ավազակներից մեկը դիմացս կանգնեց։ Այն ժամանակ ես շատ երիտասարդ էի։

Մազերս տեղն էին։ Չէին թափվում։ Չնայած մի քանի օր ճանապարհներին էի անցկացրել, հագուստս, բաց գույնի մաշկս ինձ բոլորից առանձնացնում էին։ Դիմացս կանգնած ավազակը չոր ապխտած ձուկ էր ծամում։ Նրա խոսելաձևում, վարքում ակնհայտորեն զգացվում էր ամերիկյան մարտաֆիլմերի ազդեցությունը։ Դրանք ֆիլմեր էին, որոնք, իմ կարծիքով, բացառիկ դեր խաղացին խորհրդային կայսրության փլուզման գործում։ Այդ ֆիլմերը մարդկանց մեջ արթնացրել էին զինվորական համազգեստ հագնելու, կողոպտելու, սպանելու, բռնություններ կատարելու, բոլոր արժեքները ոտնահարելու, թույլերին վիրավորելու, ծերերին, կանանց, երեխաներին լացել ստիպելու ձգտում։ Դիմացս կանգնած ու չոր ապխտած ձուկ ծամող ավազակն ինձ հրամայեց գրպաններս շուռ տալ, հանել կոշիկներն ու գուլպաները։ Ես հանգիստ կատարեցի հրամանը։ Մոտս շատ քիչ փող կար։ Դա զայրացրեց ավազակին։ Նա կարծում էր, թե մոտս պետք է մեծ գումար լինի։

- Էսքան բա՞ն։

- Սա է ունեցածս, հինգ օր է՝ ճանապարհին եմ, տուն եմ վերադառնում, մոտս ոչինչ չի ստացվել։

Նա ինձ ճանկեց։ Ձեռքը բաճկոնիս տակ մտցրեց ու թևատակերս խուզարկեց։ Այն ժամանակ շատ տղամարդիկ փողերը փոքրիկ քսակների մեջ թևատակերում էին թաքցնում։ Նա ոչինչ չգտավ։

- Իջի՛ր, ներքևում կստուգենք։

Որևէ մեկից օգնություն ակնկալելն անիմաստ էր։ Երբ ավազակները վագոն էին մտնում, վագոնի անվտանգության համար պատասպանատու երկու զինված ոստիկաններն իրենց սենյակներից դուրս չէին գալիս։ Վագոնից դուրս ինձ ինչ ասես կարող էր սպասել։ Ինձ հանգիստ կարող էին սպանել, ինչ֊որ կերպ նվաստացնել։ Այն պահին, երբ հույսս կորցրել էի, ինչ֊որ ձեռք բռնեց ավազակի այն ձեռքը, որով նա ինձ էր ճանկել։ Ձեռքի տերը, ով ցանկանում էր ինձ փրկել, ավազակին ռուսերենով ասաց․ «Պետք չի»։ Այդ ձեռքի տերը երիտասարդ տղա էր։ Նրա կողքին 18-20 տարեկան աղջիկ կար՝ երկար կիսաշրջազգեստով, գլխին՝ շալ, առանց շպարի, առանց շրթներկի։ Նրանք քույր ու եղբայր էին։ Նրանք էլ էին Աստրախանում գնացք նստել։ Նրանք էլ, իմ պես, երկար էին Աստրախանի կայարանում գնացքի սպասել։ Մենք մի քանի անգամ հանդիպել էինք կայարանում, բայց չէինք խոսել։ Ես գիտեի, որ նրանք նույն գնացքին են սպասում։ Ճանապարհորդողները հատուկ կանխազգացում ունեն։ Թեև մենք կայարանում չէինք խոսել, նստելով նույն գնացքը, նույն վագոնը, մենք, ուզած֊չուզած, սկսեցինք միմյանց հետ շփվել։ Պատմեցինք՝ որտեղից և ուր ենք գնում, ինչով ենք զբաղվում։ Աղջիկը լուռ էր։ Մի քանի ժամ անց հասկացա, որ համր է։ Այդ մասին առանց ամաչելու երիտասարդին հարցրեցի։ Ենթադրություններս ճիշտ էին։ Աղջիկը համր էր։ Աստված իմ, որքա՛ն ուժեղ, դրական էներգիա կար նրանց մեջ։ Այդ ժամանակների անարխիայի, քաոսի մեջ քույրն ու եղբայրը հանդես էին գալիս որպես մաքրության, պարզության մարմնավորում, գթասրտության, մարդկայնության խորհրդանիշ։ Նրանց նայելով՝ ակամա ժպտում էի։ Նրանք ավելի շատ նման էին միմյանց համար մահանալ պատրաստ սիրահարների, քան եղբոր ու քրոջ։ Ինձ օգնել ցանկացող ձեռքի տերը, թեև ռուսերենով ասաց «պետք չի», անմիջապես իր մայրենի լեզվին անցավ։ Հյուսիսկովկասյան ժողովուրդներից մեկի ներկայացուցիչն էր։ Ավազակը ձեռքերը մի կողմ քաշեց։ Նրանք սկսեցին արագ իրենց լեզվով ինչ֊որ բան խոսել։ Ես ոչինչ չէի հասկանում։ Ես համեստաբար նրանց էի նայում։ Կյանքս կախված էր այդ զրույցի արդյունքից, մինչդեռ ես այդ զրույցից ոչ մի բառ չէի հասկանում։ Ավազակի դեմքի արտահայտությունը փոխվում էր։ Նա մեկ բարկանում էր, մեկ՝ ժպտում, մեկ՝ նորից բարկանում, ինձ վրա նայելով, ինչ֊որ բան էր ասում, ինչ֊որ բանից բողոքում։ Իմ տրամադրությունն ինքնաբերաբար փոխվում էր՝ կախված նրա դեմքի արտահայտությունից, ձայնի ելևէջներից։ Վերջապես նրանք զրույցն ավարտեցին։ Ավազակն ինձ վրա նայեց և ռուսերենով ասաց․ «Էս անգամ բախտդ բերեց»։

Ավազակները վագոնից դուրս եկան։ Գնացքը շարժվեց։ Ես շփոթված ու վախեցած նստած էի։ Մտքումս անեծքներ էի տեղում տարբեր մարդկանց հասցեին։ Այնքան շփոթված էի, որ հարկ չհամարեցի երիտասարդին շնորհակալություն հայտնել։ Մոտ երկու ժամ այսպես նստած մնացի։ Հետո աղջիկը ճամփորդական պայուսակից հանեց հավկիթ ու հավ և շարեց սեղանին։ Հաց կտրատեց։ Սեղանի վրա երկու փոքր սպիտակ սրբիչ դրեց։ Երիտասարդն ինձ էլ սեղանի մոտ հրավիրեց։ Չարժեր հրաժարվել։ Ես ախորժակով կերա։ Երիտասարդն ինձ որևէ մխիթարող բան չասաց։ Նա տարիքով փոքր էր, բայց արդեն կյանքի փորձ ուներ։ Գիտեր, որ յուրաքանչյուր սփոփիչ խոսք, որն ասում ես տղամարդուն, որին աղջկա աչքի առաջ քիչ առաջ վիրավորել են, միայն շփոթեցնում է։ Հետո աղջիկը սեղանը մաքրեց։ Նրա շարժումները հավաք էին ու հստակ, ինչպես փորձառու կնոջ մոտ։ Նա այնքան հմտորեն սեղանը մաքրեց, որ ես ինձ չզսպեցի ու նրա ձեռքերին նայեցի։ Երևի, աղջիկը վաղ տարիքից սովորել էր ուտելիք պատրաստել, տան մաքրությամբ զբաղվել, տղամարդկանց խնամել։ Հետո մենք թեյ խմեցինք։ Մթնում էր։ Վագոնի լույսը շատ աղոտ էր։ Մարդիկ լուռ նստած էին։ Վագոնի վերջում ինչ֊որ մեկը կամաց լացում էր։ Նրանից խլել էին փողերը, որոնք նա տանում էր տուն, իր սոված ընտանիքին։ Մի խեղճ կին, ով Խորհրդային Միության փլուզումից հետո աղետալի վիճակում էր հայտնվել՝ կամ բժիշկ էր, կամ ուսուցիչ, վագոնի աղոտ լույսի տակ գիրք էր կարդում։ Տոթ, կեղտոտ վագոնում գիրք կարդալը շատ անհեթեթ էր թվում։ Չարաճճի երեխաները հոգնել ու քնել էին։ Թույլ լուսավորված վագոնում ամենքն իր ապագայի մասին էր մտածում։ Ապագան վախեցնում էր մարդկանց, որոնք մինչ դա աշխատում էին գործարաններում, ֆաբրիկաներում, ժամանակին աշխատավարձ էին ստանում, իսկ հիմա չորս կողմ էին սփռվել։ Կայսրության անսպասելի փլուզումը շատ էր զարմացրել, անհանգստացրել։ Նման սրընթաց փլուզման ոչ ոք պատրաստ չէր։ Շուրջը հանդիպող ամեն ինչ՝ ծառերը, քարերը, անսարք մեքենաները, սարերը, կայարաններում թափառող շները, չաշխատող կիսաքանդ գործարանները, կոտրված պատուհաններով վագոնները, մոլախոտով պատված կտուրներով դպրոցները, մանկապարտեզները, բուժկետերը․․․ ասես հարցնում էին․ «Լավ, բա ի՞նչ ես անելու»։

Ապագան հորանջում էր, լայն բացելով բերանը, ինչպես խոր անդունդ, որի հատակը չի երևում։ Ահա այսպիսի ժամանակներն էին, որքան էլ պատմեմ, ոչինչ չեմ կարողանա բացատրել իմ պատանի բարեկամներին, որոնք չեն հասցրել այն ժամանակ ապրել։ Որքան էլ պատմեմ, որքան էլ գրեմ, ամեն ինչ միայն կձգձգվի։ Կան բաներ, որոնք հնարավոր չէ բացատրել։ Դրանք բառերի միջոցով չեն ընկալվում։ Հոգնատանջ, հուսալքված, վախեցած, շփոթված, առանց փող տուն վերադարձող մարդիկ նստած էին աղոտ լույսով վագոնում։ Նրանց՝ տանջանքներից ձգված դեմքերը, փնթի հագուստը թախիծ էին առաջացնում։ Այս տողերն ընթերցողը, իհարկե, պետք է հասկանա մյուսներին դրանք հասցնելու ցանկությունն ու անհաջող փորձերը։ Մինչև հիմա հիշում եմ այդ պլացկարտային վագոնի հոտը։ Շնչելու ժամանակ այնպիսի հոտ էիր զգում, ասես քեզ հին, երկար տարիների ընթացքում չօգտագործվող, խոնավ, կեղտոտ, կարկատած բաճկոնի գրպանն են մտցրել։ Ուրիշ վագոնից մի տղամարդ մեր ուղեկցորդին անեկդոտ էր պատմում։ Երկուսն էլ սկսեցին բարձր ծիծաղել։ Տեսադաշտում երևացող մարդիկ խեթ֊խեթ նայեցին ծիծաղող տղամարդկանց, բայց նրանք դրանից անհարմար չզգացին։ Վագոնի կոտրված ապակիներով պատուհաններին սև շալեր էին կախված։ Երբ գնացքը շարժվում էր, շալը առագաստի պես բացվում էր։ Մենք ասես ոչ թե գնացքով, այլ առագաստներով նավով երթևեկելիս լինեինք։ Հայտնի չէր՝ ինչ֊որ կղզի կհասնե՞նք, թե՞ սովից ու հիվանդություններից կմահանանք։ Ո՛չ կապիտան ունեինք, ո՛չ քարտեզ, ո՛չ կողմնացույց։ Անփորձ նավաստիներ էինք։ Մեզ շրջապատել էին շնաձկները։ Պարենամթերքի պաշարը սպառվել էր։ Առագաստներով նավը ջուր էր թողնում։ Իսկ ամենավատն այն էր, որ մենք չգիտեինք՝ ուր ենք գնում։

Հավատացյալ ծերունին, որը քիչ առաջ ուզում էր գթաշարժել ավազակներին՝ Մուհամմադ մարգարեի կյանքից հադիս պատմելով, պայուսակից մաքուր, սպիտակ սավան հանեց ու մահճիկի վրա փռեց։ Սկսեց նամազ անել։ Նման ժամանակներում դժվար է ապրել առանց հավատքի։ Այն ժամանակ ես սկսել էի աթեիզմին հակվել։ Այնուամենայնիվ, արաբերեն բառերը, որոնք արտաբերում էր անգրագետ ծերունին և որոնց իմաստը, հնարավոր է, ինքն էլ չէր հասկանում, սիրտս խաղաղությամբ լցրեցին։ Շարժվող գնացքում, կոտրված ապակիներով և շալով ծածկված պատուհաններով պլացկարտային վագոնում ես պարզ լսում է ծերունու՝ ցածրաձայն արտաբերած բառերը։ Կեղտոտ, տոթ վագոնում՝ հուսահատ մարդկանց մեջ, աղոթող ծերունին իր հավատքով, իր պայծառ դեմքով, ասես, նուրբ ծաղիկ լիներ, որը ցուրտ ձմռանը ձյան վրա են նետել։ Ձյան մեջ նետված ծաղիկը, որքան էլ անօգնական, անզոր էր թվում, հանդես էր գալիս որպես խորհրդանիշ այն բանի, որ գարունը երբևէ եղել է և կրկին կլինի։ Ծերունին նամազն ավարտեց ու սկսեց իր մայրենի լեզվով աղոթել։ Հյուսիսկովկասյան ժողովուրդներից մեկի լեզվով արտասանվող աղոթքում կար մի կուսական մաքրություն, պարզ, անգրագետ, բարձր, անշահախնդիր հավատք։ Թեև ես լեզվին չէի տիրապետում, գիտեի՝ ինչ է ասում։ Այն տղամարդը Ամենաբարձյալից բոլորիս համար բարեգթություն էր խնդրում։ Ծերունին աղոտքն ավարտեց, սպիտակ, մաքուր սավանը հավաքեց ու պայուսակի մեջ դրեց։ Այդ պահին պատուհանից այն կողմ պահակ կանգնած Լուսինը ամբողջ վագոնը լույսով պարուրեց։

Ինձ քնել էր պետք։ Միայն քնելով կարող էի մոռանալ կատարվածի մասին։ Երբ ուզում էի անկողինս գցել, երիտասարդն ինձ կանգնեցրեց՝ ձեռքիս դիպչելով։ Ռուսերենով ասաց․ «պետք չի»։ Քրոջը նշան տվեց։ Աղջիկը հասկացավ նշանը։ Ամեն տեսակի արհեստական բաներից, քսուկներից, դիմափոշուց, ներկից հեռու, մաքուր, թափանցիկ, պարզ, երկար շրջազգեստով այդ համր աղջիկը հանգիստ, ճարտար կանացի շարժումներով մահճիկս կարգի բերեց։ Ճմռթված, անճոռնի, անհասկանալի գույնի սավանը համր աղջիկը շատ կոկիկ անկողնու վերածեց։ Սարսափելի տեսարան էր։ Ահավոր։ Չգիտեմ, երևի երիտասարդը՝ որպես կովկասցի տղամարդ, չէր կարող թույլ տալ, որ մեկ այլ տղամարդ ինքն իր անկողինը գցի։ Քաջ, առատաձեռն, կրքոտ կովկասցի տղամարդու կերպարն ինձ միշտ ծիծաղելի է թվացել։ Այդ կերպարը հիմնականում այլ ժողովուրդներն են հորինել։ Ես հարյուր անգամ սեփական աչքերով եմ տեսել, թե ինչպես մեծերին, երեխաներին, կանանց հարգող կովկասցի տղամարդը այն ժամանակ դեգրադացվել էր, անցել բոլոր սահմանները, ոտնահարել բոլոր արժեքները։ Չգիտեմ, գուցե այդ երիտասարդն ինձ պարզապես խղճացել է։ Չգիտեմ՝ որն էր պատճառը, բայց նա թույլ չտվեց, որ ես ինքս իմ անկողինը գցեմ։ Ես առնվազն հարյուր անգամ հիշել եմ եղբորն ու քրոջը։ Առնվազն հարյուր անգամ այդ պատմությունը տարբեր մարդկանց եմ պատմել։ Եվ պետք է խոստովանեմ, նույն բանը, կյանքիցս նույն դրվագն անընդհատ հիշելն անտանելի է․․․

․․․ Հիշում եմ գնացքներով երթևեկելու ընթացքում տեսածս։ Գնացքի ամեն սուլոցի, անիվների ձայնի հետ մի թեմայից հեռանում ես ու մոտենում մյուսին։ Դաշտերը, կաղնիները, փոքրիկ պարտեզներով ռուսական տնակները տեսնելով՝ մանկության պաղպաղակի համն ես զգում։ Հանկարծ անձրև է սկսվում, կաթիլները զարկում են վագոնի պատուհաններին։ Անձրևին կարոտած հողի հոտը վստահորեն անցնում է ապակե պատուհանների միջով ու լցնում վագոնը։ Անձրևն ասես այգիներում, անտառներում, դաշտերում ամեն ինչ լաքով է պատում։ Կանաչն էլ ավելի է կանաչում, դեղինը՝ դեղնում, սևը՝ սևանում։ Արևի հայտնվելուն պես ամեն ինչ սկսում է փայլել։ Անասուններին հսկող գյուղի կանայք՝ շրջազգեստների փեշերը քշտած, փայտիկներ ձեռքերին, մեծ ոտքերով ցեխի միջով շրմփացնելով, քայլում են հողի հոտից հարբեցած կովերի հետևից։ Ինչ֊որ մեկի սպիտակ, թմբլիկ, Ագաֆյա Մատվեևնայի ձեռքերի նման ձեռքերը պատշգամբում զգուշությամբ ծաղկամաններ են շարում։ Գիշերը, երբ գնացքն անտառի կողքով է անցնում, լապտերի լույսը մթության ճանկերից հատ֊հատ պոկում է ծառերը։

Ձմռանն անտառը սպիտակ, կարապի աղվափետուրի պես փափուկ գոլորշիով է լցվում։ Լույսի ճառագայթները սահում են ծառերի արանքով, ասես ինչ֊որ բան են փնտրում։ Հանկարծ ծառերի արանքում ինչ֊որ գազանի աչքերը կփայլեն և հետո նույնքան հանկարծակի կանհետանան․․․

․․․ Ամառ էր, բայց անտառից աշնան հոտ էր գալիս։ Նախորդ տարի թափված ծառերի տերևները դեռ չէին հասցրել փտել ու հողի հետ խառնվել։

․․․ Վերջում հիշելով դպրոցի ճաշարանում կերած կոտլետների համը, անտառից դուրս եկա։ Ուզում էի մի կուշտ խմել։ Աղբյուրի սառը ջրով լվացվեցի։ Ինչ֊որ մեկն ուսիս թեթև խփեց։ Շրջվեցի։ Թիկնապահն էր։ Շատ անհանգստացած տեսք ուներ․

- Ո՞ւր էիր։

- Անտառում։

- Մենք պատասխան ենք տալիս քո անվտանգության համար։ Չի կարելի մենակ ու առանց թույլտվության լքել ճամբարը։ Արգելված է։ Մենք քեզ այդ մասին ասել էինք։

֊ Շատ հեռու չէի գնացել։

- Չի կարելի։ Երեք ժամ է՝ քեզ ենք փնտրում։

- Ինձ լռություն էր պետք։

- Եթե մեզ զգուշացնեիր, մի բան կմտածեինք։ Քո անսպասելի անհետացումը մեր հանդեպ անհարգալից վերաբերմունքի նշան է։ Պետք է հետևել անվտանգության կանոններին։ Ինչ ասես կարող է պատահել։

- Ես ամեն ինչ հասկանում եմ, բայց ինձ լռություն էր պետք։

- Խնդրում եմ, էլ նման բան չկրկնվի։

- Հանգիստ եղեք, ես էլ ճամբարը չեմ լքի։

֊ Անտառում ի՞նչ էին անում։

- Հիշում էի․․․

***

Ճամբարում հնչեց նվագախմբի կատարումը։ Հետո երաժիշտները գործիքները քարե եզրազարդի վրա դրեցին, եկավ հրաժեշտ տալու ժամանակը։ Ես կանգնած էի Անուշի կողքին հարթակի մի ծայրում՝ ծառերի տակ։ Մենք իրար էինք նայում։ Անուշն այն դուրեկան աղջիկներից է, ում հետ լավ է և՛ զրուցել, և՛ լռել։ Կողքից դժվար կլիներ հասկանալ, թե մենք, այսպես կանգնած ու իրար աչքերին նայելիս, ինչ ենք զգում, ինչպես ենք միմյանց վերաբերվում։ «Իկարուս» մակնիշի 6 ավտոբուսներ շարվել էին իրար հետևից ճամբարի կենտրոնում։ Այդ ավտոբուսները պետք է երեխաներին տներով տանեին։ Ես իմ հասցեն ու հեռախոսահամարը թղթի վրա գրեցի ու Անուշին տվեցի։

- Ինձ ամեն օր գրի՛ր, ամեն ինչի մասին գրի՛ր։

- Մի՛ անհանգստացիր, գրելու եմ, դեռ կհասցնես հոգնել նամակներիցս։

- Անգամ եթե չպատասխանեմ, դու գրի՛ր։

- Կգրեմ ամեն օր։

- Գրի՛ր ամեն ինչի մասին․ ինչ ես հագնում, ինչ ես խմում, ինչ եղանակ է, ինչ ես կարդում, անգամ երազներիդ մասին գրիր։ Ես սպասելու եմ, եթե չգրես, ինձ շատ վատ կլինի։ Ես սպասելու եմ նամակներիդ։

- Ես քեզ շատ եմ գրելու, իսկ դու դրա համար կարմիր վերնաշապիկ հաճախ հագիր, կարմիրը քեզ սազում է։

Չնայած ես ամենևին էլ դա չէի ուզում, լռություն տիրեց, որը պայմանավորված էր իմ անվճռականությամբ։ Ավտոբուսների վարորդները շարժիչները գործի դրեցին։ Սև, տխուր, հրաժեշտի հոտ ունեցող ծուխը պարուրեց ճամբարը։ Անուշի՝ աղունիկի թևին նման ձեռքը բռնեցի և սեղմեցի։ Հետո ձեռքից բռնած՝ նրան ինձ մոտեցրի։ Անուշը ողջ մարմնով ակամա ինձ հպվեց։ Ես շատ արագ համբուրեցի Անուշի պարանոցը՝ շուրթերիս մոտ։ Դա այնքան թռուցիկ համբույր էր, որ հարյուր տոկոսով ոչ ոք չտեսավ, թե ինչպես եմ ես նրա պարանոցը համբուրում։ Անգամ եթե ինչ֊որ մեկը տեսներ էլ, չէր կարող հստակ հասկանալ, թե ես նրան որպես ընկեր եմ համբուրում, որպես եղբայր, թե՞ որպես սիրեցյալ։ Այդ օրը Անուշը կանաչ բլուզով ու կարճ շրջազգեստով էր։ Նրա ձեռքերը, ուսերը շատ սպիտակ էին թվում։ Այդ օրը Անուշը նման էր ակվարիումի սիրունիկ ձկան։ Երեխաները տխուր քայլում էին ավտոբուսների մոտ, գրկախառնվում, հասցեներ փոխանակում, նոթատետրերի մոտ սրտից բխող խոսքեր գրում։ Աղջիկներից շատերը լացում էին։ Տղաներից ոմանք էլ թաց աչքերով էին։ Նրանցից մի քանիսը, ներքին լարվածությունը թաքցնելու համար, ծխում էին։ Ճամբարում նրանք շատ էին կապվել։ Դժվար էր բաժանվել։ Ինձ համար՝ որպես մի մարդու, որը 7 տարի շարունակ սեմինարների, կոնֆերանսների, ճամբարների է մասնակցել, այդ գրկախառնումներն ողբերգություն չէին թվում։ Ես արդեն սովորել էի նման բաժանումների։

ԿԱՄՈՒՐՋ ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍԵՐԻ ՄԻՋԵՎ

Բաքու անմիջապես չվերադարձա։ Երկու օր Թբիլիսիում մնացի: Մի լավ խմեցի։ Երկու անգամ գնացի Լեսելիձե փողոցի վրա գտնվող սրճարան։ Ինձ դուր էր գալիս նստել այդ սրճարանում և, սուրճ ըմպելով, ոչնչի մասին չմտածելով, նայել անցորդներին։ Երկու անգամ եկեղեցի գնացի։ Մոմ վառեցի։ Ինձ դուր էր գալիս եկեղեցու անկյունների մթության մեջ թաքնված խաղաղեցնող լռությունը։ Նայում էի աղոթող մարդկանց։ Նրանք խաչակնքվում էին, չորս կողմ խոնարհվում, աղոթում։ Ի՞նչը կարող է հուսահատ մարդկանց համար եկեղեցական անդորրից կարևոր լինել։ Մի տղամարդ, սրբապատկերի առջև ծնկի եկած, կամաց հեկեկում էր։ Նա բարձրանում էր, նորից ծնկի գալիս սրբապատկերի առջև և շարունակում հեկեկալ։ Շոգ էր, բայց տղամարդը բաճկոնով էր։ Հարթ մորուքը, ոգեշունչ դեմքը տպավորություն էին ստեղծում, որ նա նկարիչ է։ Նա հաղորդասեր էր թվում։ Երբ տղամարդը հերթական անգամ կանգնեց, ես մոտեցա նրան ու հարցրեցի․

- Ի՞նչ է պատահել։

- Որդուս սպանել են։ Ռուսաստանում։

Ես այլևս ոչինչ չասացի։ Ի՞նչ կարող էի ասել որդուն կորցրած հորն այնտեղ, որտեղ մարդիկ խաղաղություն են գտնում՝ եկեղեցում, սրբապատկերի առջև։ Անխղճություն կլիներ խոսել դատարկ բաներից, դիտավորյալ լռելն էլ անազնիվ կլիներ։ Միայն Աստծուն հավատացող մարդը կարող էր դիմանալ նման դաժան կորստի՝ որդու կորստի սարսափին։ Ես վերադարձա իմ տեղը՝ եկեղեցու լուռ, մութ անկյուն։ Տղամարդը լացեց, հանգստացավ և եկեղեցուց դուրս եկավ։ Ներսում մթնոլորտը կտրուկ փոխվեց։ Եկեղեցի մտան լավ հագնված, ուրախ, ժիր մարդիկ։ Եկել էին նորածնին կնքելու։ Ես այդ ծիսակատարության մասին շատ էի կարդացել, բայց երբեք ականատես չէի եղել։ Ինձ համար հետաքրքիր էր նայել այդ մարդկանց, տեսնել՝ ինչ են անում։ Աղջիկները շատ ճաշակով էին հագնված։ Ասես կարդացածս գրքի հիման վրա նկարահանված ֆիլմ դիտելիս լինեի։ Ծիսակատարությունն իրականացնող քահանան իմ աչքերում ոչ թե քահանա էր, այլ այդ դերը ստանձնած դերասան։ Ասես ոչ թե եկեղեցում, այլ նկարահանման հարթակում լինեի։ Ծիսակատարությանն ավելի լավ հետևելու համար տեղիցս բարձրացա ու խմբին մոտեցա։ Բերանս բաց նայում էի զուգված մարդկանց, ծերերին, որոնք լուրջ, բարեպաշտ դեմքի արտահայտություն էին ընդունել։ Մի տղամարդ ինձ մոտեցավ ու վրացերեն ինչ֊որ բան հարցրեց։ Ես ռուսերենով պատասխանեցի, որ վրացերեն չգիտեմ։ Որ Թբիլիսի հյուր եմ եկել։ Չնայած դրան, տղամարդն ինձ նորից վրացերենով ինչ֊որ բան ասաց։ Թյուրիմածությունից խուսափելու համար եկեղեցուց դուրս եկա և զրկվեցի ծիսակատարությանը հետևելու հնարավորությունից․․․

Ամբողջ օրը Ռուսթավի քաղաքում անցկացրեցի։ Խորհրդային իշխանության ժամանակ Ռուսթավին աշխույժ, ինտերնացիոնալ քաղաք էր, սակայն կայսրության փլուզումից հետո քաղաքի կյանքը մարեց։ Արտադրությունը կանգ առավ, ռուսները, բելառուսները, ուկրաինացիները և այլ ազգերի ներկայացուցիչները հեռացան քաղաքից։ Աղմկոտ գործարանները, որտեղ ժամանակին հազարավոր մարդիկ էին աշխատում, աչքի առաջ քանդվեցին։ Դրանց շենքերը շուկայի մուրացկաններին նմանվեցին։ Ռուսթավիում մնացին միայն նրանք, ովքեր գնալու տեղ չունեին։ Ծերունիներն ամբողջ օր քաղաքի անցյալի մասին տխուր զրույցներ էին վարում։ Ամենուրեք՝ ամեն քայլափոխին, երևում էին փլուզված խորհրդային կայսրության հետքերը։ Անգամ նվազագույն դիտունակությամբ օժտված մարդը կարող էր զգալ, որ ժամանակին այստեղ կյանքը եռում էր։ Մոտավորապես երեք ժամում քաղաքի բոլոր փողոցներով շրջեցի։ Խորհրդային ժամանակներից մնացած ճաշարանում շատ համով պելմենի կերա։ Սուրճ խմեցի։ Նորից գնացի փողոցներով թափառելու։ Շենքերի մոտ ծերունիներ էին զրուցում՝ արևածաղկի սերմ չրթելով։ Երբեմն լսվում էր խաղացող երեխաների ճիչը։ Ուր էլ գնայի, փակված, խոտերով ու թփերով պատված կտուրներով գործարաններ ու ֆաբրիկաներ էի տեսնում։ Նրանց տեսքը թախիծ էր առաջացնում, ես ճանապարհս փոխում ու այլ փողոցներով էի քայլում։ Ռուսթավին, որտեղ խորհրդային իշխանության ժամանակ կյանքը եռում էր, վերածվել էր խաղաղ ծերանոցի։ Չաշխատող գործարանները ոչ մի բանի պիտանի չէին: Հրաշք տեղի կունենար, եթե այդ գործարանները սկսեին նորից աշխատել։ Քաղաքում մնացած անօգնական մարդիկ դա շատ լավ էին հասկանում, դրա համար նրանք, հատկապես մեծահասակները, այդքան լուռ ու թախծոտ էին թվում։ Փակված, խոտերով ու թփերով պատված կտուրներով գործարաններն այժմ կարելի էր օգտագործել միայն ռոք համերգներ կամ նկարիչ ավանգարդիստների ցուցահանդեսներ կազմակերպելու համար։

Մոտավորապես ժամը 8-ին հյուրանոց գնացի։ Հյուրանոցը քաղաքի ծայրամասում էր։ Այնտեղ մեքենաներ վաճառողներն էին գիշերում։ Շատ հոգնած էի։ Գնացի հյուրանոցի բակում գտնվող շոգեբաղնիք ու լավ քրտնեցի։ Ինձ մերսում արեցին։ Մի քանի շիշ «Բորժոմի» խմեցի։ Լավ թեթևացա։

Ալկոհոլ, չգիտես ինչու, չէի ուզում։ Սենյակ վերադարձա։ Մի քիչ հեռուստացույց նայեցի։ Ոչ մի ալիքով հետաքրքիր բան չգտա։ Ամեն ինչը՝ մուլտֆիլմերը, վավերագրական ֆիլմերը, շոուները, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին ֆիլմերը, ինձ անհետաքրքիր թվացին։ Իրար հետևից երկու սիգարետ ծխեցի, հանվեցի ու պառկեցի։ Ոչ մի կերպ չկարողացա քնել։ Հոգնել էի անկողնում շուռ ու մուռ գալուց։ Հյորանոցի միջնապատերը բարակ էին։ Ես պարզ լսում էի ջրի ձայնը, դռան թխկոցները, միջանցքում խոսացող մարդկանց ձայները։ Հատկապես ինձ անհանգստացնում էին սենյակներից լսվող ինտիմ ձայները։ Գլուխս բարձի տակ մտցրեցի, բայց, միևնույն է, այդ ինտիմ ձայներից փրկություն չգտա։ Ի վերջո համակերպվեցի այն մտքի հետ, որ սենյակներից լսվող ինտիմ ձայներն ինձ թույլ չեն տա քնել։ Աղջիկներին քաղաքից էին հյուրանոց բերում։ Ռուսթավիում հյուրանոց աղջիկ բերելը շատ ավելի էժան էր, քան Թբիլիսիում։ Չնայած Թբիլիսիի ու Ռուսթավիի միջև հեռավորությունն ընդամենը 10 կիլոմետր էր։ Մեքենաներ վաճառողները, հյուրանոցում գիշերելով, անպայման աղջիկ էին կանչում։ Դա արդեն ավանդույթ էր դարձել։ Աղջիկները գալիս, իրենց գործն անում էին ու քաղաք էին վերադառնում։ Ոմանք հյուրանոցում էին մնում։ Նրանց կանչում էր հյուրանոցի ճաշարանում աշխատող կինը։ Դրա դիմաց կինը մաղարիչ էր ստանում և՛ աղջիկներից, և՛ հաճախորդներից։ Ինտիմ ձայները բոլոր սենյակներից էին լսվում։ Ես տեղիցս բարձրացա ու հագնվեցի։ Ինչ֊որ տեղ գնալու համար արդեն ուշ էր, բայց պառկելն ու քնելը անհնար էր։ Ներքև՝ ճաշարան իջա։ Ճաշարանում աշխատող կինը շրթներկ էր քսում։ Մոտ 60 տարեկան էր։ Երևում էր, որ երիտասարդ տարիներին նա գեղեցիկ, ազնվատոհմ, թմբլիկ կին է եղել։

- Ի՞նչ է եղել, երիտասարդ, չկարողացա՞ր քնել։

- Աղմուկն է խանգարում։

- Տեսնում ես, բոլորը հաճույք են ստանում։ Քանի դեռ երիտասարդ ես, պետք է հաճույք ստանալ։ Հետո հնարավորություն չի լինի։ Սուրճ տա՞մ։

- Տո՛ւր։ Մի քիչ թունդ։

- Բոլորն ասում են՝ երիտասարդությունը փչացել է։ Ես այդպես չեմ կարծում։ Բոլոր ժամանակներն իրենց օրենքներն ունեն։ Ժամանակին ես խոշոր գործարանում հաշվապահ էի աշխատում։ Եղել եմ բոլոր քաղաքներում։ Ամեն տարի ծովափ էի մեկնում։ Այժմ հյուրանոցի ճաշարանում եմ աշխատում։ Փառք Աստծո, վատ չէ։ Կարևորը՝ տանը նստած չեմ։ Եթե տանը նստեմ, շուտ կծերանամ, կխելագարվեմ։ Ես այստեղ աշխատում եմ, որպեսզի չձանձրանամ։ Երեխաներս Իսրայելում են ապրում։ Ամեն ամիս ինձ փող են ուղարկում։ Ես ոչ մի բանի կարիք չունեմ։ Նրանք ուզում էին ինձ այնտեղ տանել։ Ես չգնացի։ Արդեն ուշ է։ Իմ պես տարեց մարդկանց համար դժվար է կյանքը զրոյից սկսելը։ Ի՞նչ եմ այնտեղ անելու, եթե գնամ։ Այստեղ էլ լավ է։ Ճիշտ է՝ առաջ ավելի լավ էր։ Լավ աշխատավարձ էի ստանում։ Գործարանում մեզ ամեն ինչ տալիս էին։ Մթերք, կահույք, վերմակներ, առողջարանների ուղեգրեր․․․ Ամեն ինչ փլուզվեց։ Բայց ես, ի տարբերություն ուրիշների, դրանից ողբերգություն չեմ սարքում։ Այն ժամանակ էլ կային մարդիկ, որոնք չէին կարողանում ապրել։ Գործից տուն էին գնում, տնից՝ գործի։ Չէին ուզում իրենց համար հագուստ գնել։ Որբերի էին նման։ Բոլորն ասում են՝ աշխարհի վերջն է։ Դատարկ զրույցներ են։ Նման բան ասողներն տգետ մարդիկ են։ Եթե նրանք պատմական գրքեր կարդան, կտեսնեն, որ մենք, հնարավոր է, ամենահանգիստ ժամանակներում ենք ապրում։ Հայրս պատերազմի մասնակից էր։ Ձեռքն էր կորցրել։ Բայց երեք անգամ ամուսնացած է եղել։ Ես երկրորդ ամուսնությունից նրա դուստրն եմ։ Սիրում էր իր հաճույքներով ապրել։ Միշտ ասում էր, որ գերմանացիները հանկարծակի հարձակվեցին և մեկ գիշերվա ընթացքում 30 հազար զինվոր սպանեցին։ Պետք է ուտել֊խմել, քեֆ անել․․․

Տանել չեմ կարողանում ապրած տարիների վրա հիմնված փիլիսոփայությունը։ Կինն անդադար խոսում էր։ Նրա ասածներին պատասխանելն անհեթեթություն կլիներ։ Ալարում էի խոսել։ Այդ կինը հավատում էր, որ իր ասածները ճշմարտություն են։ Քանի որ տարիքն առած էր։ Եթե ես պատասխանեի նրա թեկուզ մի ասածին, զրույցը կձգձգվեր։ Բացի դրանից, նրա ասածների մեջ ճշմարտության բաժին կար։ Նրա մենախոսությունը համահունչ էր կյանքիս փիլիսոփայությանը։ Միայն Ալլահը գիտի՝ ինչեր է նա արել երիտասարդ տարիներին։ Քանի մարդու դեմք, քանի գոգ է տեսել։ Պատրաստած սուրճն իմ առջև դրեց․

- Շաքար չեմ ավելացնում։ Ինքդ կավելացնես, ուզո՞ւմ ես, կաթ տամ։

- Պետք չէ։

- Այստեղ հաճախ մի տղամարդ է գալիս։ Մեքենաների վաճառքով է զբաղվում։ Նրա կինը մահացել է։ Ուզում էր ինձ հետ ամուսնանար։ Չհամաձայնեցի։ Վատ մարդ չի։ Լավ փող է աշխատում։ Տեսքից էլ լավն է։ Ուղղակի չուզեցի։ Արդեն ուշ է։ 10 տարի առաջ լիներ, հնարավոր է, համաձայնեի։ Իսկ այս տարիքիս ամուսին ինչի՞ս է պետք։ Ինձ համար հանգիստ ապրում եմ։ Թող գնա ուրիշին գտնի։ Կանայք ամեն տեղ լիքն են։ Ես կյանքում ամեն ինչ տեսել եմ։ Հագել եմ լավագույն զգեստները, ինձ սիրել են լավագույն տղամարդիկ։ Շատերի հետ եմ հարաբերություններ ունեցել։ Ես երջանիկ մարդ եմ, ոչ մի տղամարդու, որի հետ հարաբերություն էի ունեցել, այլևս չեմ հանդիպել։ Ինչ որ արել եմ, հեռու եմ արել, այլ քաղաքներում։ Մարդ պետք է իր համար ապրի։ Բա ծովափն ինչի՞ համար է։ Որքան ուզել, խմել եմ։ Այլևս ոչինչ չեմ ցանկանում։ Քանի՞ տարեկան ես։

- Շուտով 30 կլինեմ։

- Կյանքիդ ամենալավ շրջանն է։ Եթե ես տղամարդ լինեի, ամեն շաբաթ նոր կնոջ հետ կլինեի։ Ատում եմ կանանց փեշի տակ թաքնվող տղամարդկանց։ Տղամարդը պետք է ուտի-խմի, քեֆ անի, կնամոլ լինի։ Կան հիմար տղամարդիկ, որոնք ամբողջ կյանք մի կնոջ հետ են ապրում։ Քանի դեռ հնարավորություն ունես, քեֆ արա։ Մարդ պետք է այնպես ապրի, որ հետո չափսոսա անցած օրերի համար։

Նա այն կանանցից էր, որոնք, տարիքի բերումով, իրենց թույլ են տալիս ամեն ինչի մասին բացեիբաց խոսել։ Վստահ էր, որ իրենից ոչ ոք պատասխան չի պահանջի։ Ապրած տարիները նման կանանց թույլ են տալիս ազատ կյանք քարոզել։ Նման կանայք նաև բավական տաղտկալի են։ Եթե ես ճաշարանում երկու ժամ նստեի, նա ամենայն մանրամասնությամբ իր ողջ կյանքը կպատմեր։ Նման կանայք իրենց կյանքի փիլիսոփայությունը, իրենց ճշմարտություններն ուրիշներին փոխանցելու մշտական պահանջ են զգում։ Դրանով նրանք, ասես, կարևոր առաքելություն են իրականացնում։ Նրանք ամեն տեղ զրուցակիցներ են գտնում՝ ավտոբուսում, հիվանդանոցում, վերելակում, հերթի մեջ։ Տարբեր պայմաններում կարողանում են ստիպել մարդկանց լսել իրենց։ Խորհուրդներ տալ՝ ահա թե որն է նրանց խնդիրը։ Նրանց կարծիքով՝ բոլորը պարտավոր են լսել իրենց մենախոսությունները։ Այդ թվում՝ ես։ Կինը սիգարետ կպցրեց․

- Ասում են՝ ծխելը վնաս է առողջությանը։ Նպաստում է կնճիռների առաջացմանը։ Ինձ մեկ է, ես ծխում եմ։ Տատս էլ էր ծխում։ Ընդ որում՝ առանց ֆիլտրի սիգարետներ։ Որոշ կանայք ծանր են տանում, երբ նրանց դեմքին կնճիռներ են առաջանում։ Հիմարներ, նրանք չեն հասկանում, որ յուրաքանչյուր մարդու մարմին ենթարկվում է բնության կանոններին։ Յուրաքանչյուր տարիքն իր գեղեցկությունն ունի։ Եթե ծերացել ես, դեմքիդ պետք է կնճիռներ առաջանան։ Մարդ էլ կնճիռների պատճառով անհանգստանա՞։

Դա ասելով՝ կինը պայուսակից հանած ձեռքի հայելու մեջ ուշադիր նայեց։ Այդ ժեստն ամբողջովին հակասում էր նրա խոսքերին։ Իրականում նա ցանկանում էր ուրախ, անհոգ թվալ, բայց հանկարծակի հիշեց իր դեմքի կնճիռների մասին։ Երևի, յուրաքանչյուր կնոջը մտահոգող կնճիռները նրան նույնպես մտահոգում էին։ Նա հայելու մեջ նայեց և հորանջեց։ Ծորակից կաթող ջրով սիգարետը հանգցրեց․

- Սուրճ տա՞մ։

- Տո՛ւր, թունդ։

- Ծերությունն ինքնին ենթադրում է խիզախություն անցյալի առջև։ Անցյալից չվախենալու համար պետք է ժամանակին, երիտասարդ տարիքում հաճույքներ ստանալ։ Ատում եմ ժլատ մարդկանց։ Ես երբեք ժլատ չեմ եղել։ Ստացածս փողն ամբողջությամբ ծախսում էի։ Կնոջ ժլատությունը դեռ կարելի է տանել։ Բայց եթե տղամարդն է ժլատ, նա ոչ մի բանի պիտանի չէ։ Ամուսնացա՞ծ ես։

- Ոչ։

- Ոչինչ։ Դեռ ուշ չէ։ Ճիշտ ժամանակն է։ Մարդուն անհրաժեշտ է ընտանիք, երեխաներ։ Ամուսնացի՛ր, բայց հաճույքներից մի՛ հրաժարվիր։ Ճիշտ է, մարդ մի անգամ է ծնվում։ Կյանքը կարճ է։ Նիկոլային բաժին չհասած կյանքը ոչ մեկին բաժին չի հասնի։

Նման երկխոսությունների ժամանակ կարելի է միայն տափակություններ խոսել։ Որևէ խելացի, դատողական, անկեղծ բան ասելն անտեղի ու կեղծ կլիներ։

- Իմ կարծիքով՝ ապրելը հեշտ չէ։ Իսկ դո՞ւ ինչ ես մտածում։

- Նայած ում համար։

- Այո, ճիշտ է։ Կամ մարդիկ, որոնք երբեք կյանքի մասին չեն մտածել, չեն մտածել՝ ինչպես ապրել։ Ես մի քանիսին գիտեմ։ Նրանց ու կովերի միջև ոչ մի տարբերություն չկա։ 100 գրամ օղի լցրու։ Ու մի երկու կտոր կիտրոն տուր։

- Շուտ պիտի ուզեիր։ Ինքնս էի ուզում առաջարկել։ Ամաչեցի։ Ուտել ուզո՞ւմ ես։

- Չէ, կուշտ եմ։

- Լավ կոտլետներ կան, ինքս եմ պատրաստել։

- Ցերեկը կուշտ կերել եմ։

- Տե՛ս, նման համեղ կոտլետներ ոչ մի տեղ չես գտնի։ Իմ պատրաստած կոտլետներից անգամ Թամարա թագուհին չի կարող պատրաստել։

Կինն ասաց դա և բարձրաձայն ծիծաղեց։ Ասածը նրան շատ դուր եկավ։ Օղին խմեցի։ Վրայից կիտրոն կերա։ Մարմինս տաքացավ։ Ասես, փորիս մեջ տաքություն արտադրող մեքենա սկսեց աշխատել։

- Տնական օղի է։ 65 տոկոսանոց։ Մի տղամարդ էր բերել։ Լավ օղի է։ Եբբեմն ինքս էլ եմ խմում։ Օրգանիզմի համար օգտակար է։ Մանրէներն է սպանում։ Մի քիչ թունդ է։

- Ես զգացի։

- Կներես, պիտի զգուշացնեի քեզ։ Արի, ես քեզ երիտասարդ ժամանակներիս լուսանկարը ցույց տամ։ Սպասիր, հիմա կբերեմ։

Կինը գնաց, մի հաստ գրքի միջից լուսանկար հանեց ու մոտեցավ ինձ․

- Տե՛ս, ես եմ։ Ղրիմում եմ նկարվել։ Գործարանից էին ուղարկել։ Տարին երկու անգամ՝ ձմռանն ու ամռանը, առողջարան էի մեկնում։

Նկարի աղջիկը կանգնած էր ծովափին։ Ժպտում էր, լողազգեստով էր։ Մի՞թե այս գեր կինը ժամանակին նման շքեղ կազմվածք է ունեցել։ Հին լուսանկարներն իմ մեջ միշտ թախիծ են արթնացնում։ Անգամ եթե անծանոթ մարդու նկար է։ Մի անգամ գրադարանից վերցրած գրքում («Օբլոմով») ընտանեկան լուսանկար հայտնաբերեցի։ Լուսանկարն արված էր 1956 թվականին Կիսլովոդսկում։ Երիտասարդ ամուսինները ժպտում էին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը երեխային իրեն էր սեղմում։ Ես ուզում էի լուսանկարը թերթին հանձնել ու դրա տիրոջը գտնել։ Բայց պետք է շտապ մեկնեի։ Տուն էի վերադարձել 20 օրից։ Հետաքրքրությունս կորել էր։ Լուսանկարի տիրոջը գտնելու ցանկությունը նույնպես։

- Դե, ի՞նչ կասես։

- Հիանալի է, խոսքեր չունեմ։

- Հիմա մի քիչ գիրացել եմ։ Տարիներն իրենցն ասում են։ Այս լուսանկարում 30 տարեկան եմ։ Բայց ոչ ոք ինձ 20-ից ավել չէր տալիս։ Եթե ինձ այն ժամանակ հանդիպեիր, միանգամից կսիրահարվեիր։ Ես ոչ մեկի հանդեպ կապվածություն չէի զգում։ Առողջարանում լավ զվարճանում ու տուն էի վերադառնում։ Իմ խորհուրդը քեզ՝ ամուսնությունից հետո կնոջդ շատ չկապվես։ Երբ կինը գիտակցում է, որ անփոխարինելի է, սկսում է լկտիանալ։ Վատ ամուսին լինելը ողբերգություն չէ, ողբերգություն է վատ սիրեկան լինելը։ Կան տղամարդիկ, որոնց կանայք չեն սիրում, իսկ սիրուհիները սիրում են։ Որովհետև իսկական տղամարդիկ վատ ամուսիններ են, բայց լավ սիրեկաններ են։ Նույնը վերաբերում է նաև կանանց։ Վատ կին լինելը ողբերգություն չէ, ողբերգություն է, երբ կինը վատ սիրուհի է։ Երբ ես լուսանկարվում էի՝ այստեղ, ես այդ մասին արդեն գիտեի։ Մի 100 գրամ օղի լցնե՞մ, դուրդ եկա՞վ։

- Արտակարգ օղի է։

- Ես օղու մասին չեմ խոսում, նկարի մասին եմ խոսում։

- Երկուսն էլ արտակարգ են՝ և՛ նկարը, և՛ օղին․․․

- Անուննդ ի՞նչ է։

- Սեյմուր։

- Առաջին անգամ եմ լսում։

- Նոր անուն է։

- Ինձ դուր է գալիս Սպարտակ անունը։ Ողջ կյանքս Սպարտակ անունով տղամարդու եմ փնտրել։ Չգտա։ Մի անգամ հանդիպել եմ։ Գնացքի ուղեկցորդ էր։ Հիսթափվել էի։ Խայտառակություն է, երբ Սպարտակ անունով տղամարդն ուղեկցորդ է աշխատում։

Նման անկապ եկրխոսությունը կարող է երկար տևել։ Նրա ազատ խոսելաոճի մեջ իրենից երիտասարդ մարդկանց հանդեպ անվստահություն էր զգացվում։

- Շուտով տղամարդիկ կսովածանան ու կգան ուտելու։ Այսպես միշտ է լինում։ Կնոջ հետ քնելուց հետո միշտ ուտել են ուզում։ Իսկ դու ինչո՞ւ չէիր քնել։

- Չկարողացա, աղմուկն էր խանգարում։

- Կանչե՞մ։

Այսքան հեդոնիստական զրույցներից հետո ամոթ կլիներ ասել «չէ»։ Թե՛ խմիչքը, թե՛ զրույցն իրենց գործն արեցին։

- Կանչե՛ք։

- Ի՞նձ ձևի եք ուզում։

- Թող գիրոտ լինի, չեմ սիրում նիհար կանանց։

- Կա մի աղջիկ, նրան կկանչեմ։ Մայրը ռուս է, հայրը՝ վրացի։ Իսկական Սովետի արտադրանք է։ Շատ բարի աղջիկ է։ Նրանից դեռ ոչ ոք դժգոհ չի մնացել։ Մի ժամից կգա։ Կիտրոն տա՞մ։

- Երկու կտորը բավական է։

Օղին խմեցի, վրայից կիտրոն կերա։ Սառած սուրճը ձեռք չտվեցի։ Կնոջը 20 լարի թեյավճար թողեցի։ Մեկ ժամ սպանելն ինձ համար հեշտ չէր։ Տղամարդու համար դաժան գործընթաց է սպասել մի կնոջ, որի հետ քնելու է։ Մտքերը խճճվում են։ Ձեռքդ չի բարձրանում ինչ֊որ բան անել։ Բոլոր մտքերը կենտրոնանում են սպասվող գործընթացի վրա։ Անգամ կարդալն անհնար է։ Սարսափելի է մտածել, որ կինը, որին սպասում ես, չի գալու։ Այ, սա արդեն իսկական ողբերգություն է։ Ում հետ նման բան պատահում է, լավ կհասկանա՝ ինչ եմ ուզում ասել․․․

 ***

Ռուստավիից միանգամից Բաքու չվերադարձա։ Երկու օր մնացի Ղազախի շրջանում՝ «Գյոյազան» հյուրանոցում։ Տեղացի ընկերներիս հետ միասին սար բարձրացանք ու «Գյոյազան» ռեստորանում լավ խմեցինք։ Ղազախում զբոսնելիս շրջկենտրոնում հանդիպեցի Թալեհ անունով մի տղայի, որի հետ ռազմական հոսպիտալում նույն հիվանդասենյակում էի մնում։ Թալեհն ինձ շատ լավություն էր արել։ Շաբաթը երկու անգամ նրան տնից ուտելիք էին բերում։ Նա ինձ հետ միշտ տնական ուտելիքով կիսվում էր։ Ես բուժում էի ստանում Պապանինի փողոցում գտնվող հոսպիտալի հոգեբուժական բաժանմունքում։ Շատ էի թուլացել, նիհարել։ Իսկ մորուքով էլ ավելի նիհար էի երևում։ Մեզ ածելի չէին տալիս, վախենում էին, որ մենք մեզ կվնասենք։ Այդ բաժանմունքում արգելվում էր սափրվել։ Ուտելիքը, որը տալիս էին հիվանդներին, անորակ էր։ Ամեն հետազոտությունից հետո բժիշկն ինձ խորհուրդ էր տալիս լավ սնվել։ Մեզ փողոց չէին թողնում։ Միայն ամենախելացի գժերին թույլ էին տալիս երեկոյան փոքրիկ բակում զբոսնել։ Շնորհիվ ուտելիքի, որը Տալեհին տնից էին բերում, ես մի քիչ գիրացա․․․

Թալեհն ու ես շրջկենտրոնի սրճարաններից մեկում նստեցինք ու մի կուշտ լյարդի խորոված կերանք։ Խնձորի օղի խմեցինք։ Հիշեցինք հոսպիտալում անցկացրած օրերը, բուժքույրերին, բժիշկներին, ուտելիքը, հիվանդներին, ոջիլներին, որոնք մեզ հանգիստ չէին տալիս, բաժանմունքի փոքրիկ այգու ծառերը։ Հիվանդասենյակի ճաղապատ պատուհաններից նայում էինք ծառերի սաղարթամասերին․․․

Ես «Գյոյազան» հյուրանոց շատ հարբած վերադարձա ու կուշտ քնեցի։ Առավոտյան լողացա, վրաս օծանելիք ցանեցի և Ղազախից Գյանջա ուղևորվեցի։ Ես Բաքվին մոտենում էի ճիշտ այնպես, ինչպես Կովկասի Իսլամական բանակը՝ ամեն գյուղի, ամեն քաղաքի միջով անցնելով։ Գյանջայի «Էլնուր» ռեստորանում, լավ խմեցին։ Գյանջա հարմար պահի էի եկել։ Ծանոթներիցս մեկի ծննդյան օրն էր։ Նրա հետ Թբիլիսիում կոնֆերանսի ժամանակ էի ծանոթացել։ Ծննդյան օրը սեղանի շուրջ այնքան երկար նստեցի, որ գնացքից ուշացա։ Այդ պատճառով գիշերը Գյանջայում՝ «Քյափազ» հյուրանոցում անցկացրեցի։ Առավոտյան ժամը 11-ին արթնացա։ Լավ է՝ գլուխս չէր ցավում։ Մի լավ լողացա, վրաս օծանելիք ցանեցի ու դուրս եկա քաղաքում թափառելու։ Խանի այգի կոչվող վայրում սրճարանում նստեցի ու անանուխի թեյ խմեցի։ Ցերեկը ճանապարհիս հանդիպած մի փոքրիկ, կոկիկ ճաշարանում բադրիջանով տոլմա կերա ու ընդամենը 100 գրամ օղի խմեցի։ Նախքան գնացքի մեկնելը քաղաքում լավ զբոսնեցի։ Գյանջայի կայարանում գարեջրատանը նստեցի, պանիր կերա ու երեք գավաթ գարեջուր խմեցի։ Շատ էի հոգնել։ Աչքերս փակվում էին։ Գնացք նստելիս միայն մեկ բանի մասին էի երազում՝ տեղաշորս բացել ու քնել։ Ամեն դեպքում, խաչբառներով թերթ գնեցի։ Տոմսս ուղեկցորդուհուն տվեցի ու պառկեցի։ Մի քանի անգամ ուղեկցորդուհուն խնդրեցի ինձ չանհանգստացնել։ Վագոնում ընդամենը 10-15 ուղևոր կար։ Շատ քիչ մարդիկ էին մայրաքաղաք գնում։ Այդ պատճառով ես հեշտությամբ Գյանջայի կայարանում գնացքի տոմս գնեցի։ Քնեցի։ Առավոտյան արթնացա, երբ գնացքը մոտեցել էր Բիլաջարի կայարանին։ SV-կուպեում ես մենակ էի։ Լվացվեցի ու մի բաժակ թեյ խմեցի։ Թերթի երկրորդ էջի խաչբառը լուծեցի։ Գնացքը մոտեցավ Բաքվի կայարանին։ Երբ գնացքից իջա, գրպանումս ընդամենը 10 դոլար կար։ Հոնորարս ծախսել էի և Բաքու, ինչպես միշտ, առանց գումար էի վերադառնում։

***

Ամառը սպառվել էր։ Բաքվի այգիներում, ճանապարհների եզրերին, շենքերի արանքներում դեռ կանգնած, ինչ֊որ կերպ (դա հրաշք էր) պահպանված ծառերի տերևները դեղնած էին, և ես հասկացա, որ ամառը վերջացել է։ Դովլաթովն ասում է․ «Գրողը պետք է մինչև 30 տարեկանն իր բոլոր խնդիրները լուծի։ Գրողը պետք է կարողանա պատասխանել բոլոր հարցերին, բացի «ինչպես գրել» հարցից»։ Ինձ մոտ ամեն ինչ հակառակն էր։ Ինքնս ինձ համար մոտավորապես գտել էի «ինչպես գրել» հարցի պատասխանը։ Ինքնս ինձ համար այս կամ այն չափով որոշել էի՝ ինչպես և ինչ եմ գրելու, սակայն այդ գործով զբաղվելու համար հարմար վայր չէի գտնում։ Գրելու համար ոչ մի պայման չկար։ Ես, իհարկե, գիտակցում էի իմ միջակ տաղանդը կատարելագործելու, կրթվածությանս մակարդակը բարձրացնելու անհրաժեշտությունը։ Ինչ անել, մեր երկրում տաղանդը կատարելագործելը, կրթվածության մակարդակը բարձրացնելը շատ դժվար է։ Որպես միջակ տաղանդ ունեցող գրող, ով ապրում է երրորդ աշխարհի երկրում, ես արդեն համակերպվել էի այն մտքի հետ, որ եբրևէ հաջողության չեմ հասնի։ Եվ չնայած դրան, ես ինձ մեծ գրողի պես էի պահում։ Դա ինձանից կախված չէր, ես բոլորից ուշադրություն էի ակնկալում, հատկապես կանանցից։ Այդ պատճառով ես անտարբեր էի և կոպիտ էի վարվում այն կանանց հետ, որոնք ինձ թեթևամտորեն էին վերաբերվում։ Ինձ թվում էր, որ բոլորը պետք է իմ մասին հոգ տանեն։ Մարդիկ պետք է գրպանս փող դնեն, ինձ հյուր կանչեն, պետք է ինձ մեքենայով ման տան։ Մտքովս անգամ չէր անցնում, որ ես պետք է ժամը 8-ին աշխատանքի գնամ ու երեկոյան 6-ին տուն վերադառնամ։ Աշխատել չէի ցանկանում։ Եվ գիտեի, որ մինչև կյանքիս վերջ ըստ ժամանակացույցի չեմ աշխատելու։ Ամբողջ օր գլուխս լցված էր կյանքի, գոյության մասին հակասական մտքերով, և այդ մտքերը կլանում էին ողջ ուժերս ու ինձ ստիպում էին ուղիղ իմաստով թափառաշրջիկի պես ապրել։

Չեմ կարող մանրամասն պատմել, թե ինչ պարապության էի մատնված վերջին ամիսներին։ Շարունակում էի ապրել «Ռեյտինգ» թերթի խմբագրությունում։ Տուն էի գնում շաբաթը մեկ անգամ՝ ցնցուղ ընդունելու և հագուստս փոխելու։

Ինչպես արդեն գրել եմ գրքի սկզբում, մայրս շարունակում էր կարծել, որ ես ինչ֊որ կնոջ հետ եմ ապրում ու աշխատած փողերը նրա վրա ծախսում։ Ամեն անգամ, երբ հանում էի կեղտոտ շորերս ու սենյակի մեջտեղում գցում, մայրս կրկին ասում էր․ «Էդ քածն ինչի՞ հագուստդ չի լվանում»։

Իմաստ չուներ բացատրել, պատմել նրան, թե որքան դժվար է իմ ապրուստը։ Միևնույն է՝ չէր հավատա։ Նրա կարծիքով՝ ես շատ փող էի աշխատում և աշխատած գումարը ծախսում էի սրճարաններում ու ռեստորաններում խմիչքի ու կանանց վրա։ Երբեմն ինձ ինչ֊որ հեռուստահաղորդումների էին հրավիրում։ Եթերում երևալուց հետո իրավիճակն էլ ավելի էր սրվում։ Նա կարծում էր, որ ես ի վիճակի եմ լուծել յուրաքանչյուր խնդիր։ Եթե ինչ֊որ մեկը եթեր է դուրս գալիս, նա ունակ է յուրաքանչյուր հարց լուծել։ Նա այսպես էր մտածում․ «Ժամանակը կանցնի, ու դու կփոշմանես։ Քանի դեռ հնարավորություն ունես, պայմաններ ստեղծիր, փող հավաքիր: Անբանությունը ոչ մի լավ բանի չի բերի։ Մինչև ե՞րբ եմ հագուստդ լվանալու։ Անընդհատ փող աշխատել հնարավոր չէ։ Ամուսնացի՛ր, ընտանիքի հայր դարձի՛ր։ Որ ծերանաս, ո՞վ է քո մասին հոգ տանելու։ Որ մեռնես, ո՞վ է գերեզմանդ դնելու։ Քո տարեկիցների երեխաները դպրոց են գնում, իսկ դու․․․»։

Այդ թեմայով մենախոսությունը կրկրնվում էր ամեն շաբաթ։ Բոլորը, բացի ինձ լավ ճանաչող մի երկու ընկերներից, կարծում էին, որ ես շատ փող եմ աշխատում։ Իրականում ես ապրում էի այն փողով, որն ամեն ամիս Մոսկվայից ընկերս էր ուղարկում։ Երբեմն, երբ փողն ուշանում էր, ես մեկ շաբաթ կամ տասը օր շարունակ սրճարանում պարտքով էի ուտում։ Երբեմն անգամ սիգարետի փող չունեի։ Իսկ երբեմն ընթրում էի թանկարժեք ռեստորաններում, որտեղ ինձ իմ հարուստ, փողավոր ծանոթներն էին հրավիրում։ Ընթրելով թանկարժեք ռեստորանում՝ ես հիշում էի, որ ռեստորանից դուրս ինձ, ինչպես քաղցած գայլի, ամեն քայլափոխին չքավորություն է սպասվում, և ախորժակս կորում էր, չէի կարողանում սրտանց զվարճանալ։ Կասկածները, անհանգստութունը, հույսերը հաճախ ինձ ստիպում էին փոխել տրամադրությունս։ Ամեն գիշեր, անկողին մտնելով, մտածում էի, որ պետք է ինչ֊որ բանով զբաղվել, ինչ֊որ բան անել։ Երբեմն ինքս ինձ հանգստացնում էի․ «Ամեն դեպքում, վիճակն այդքան էլ ծանր չէ, ամեն ինչ ինքնըստինքյան կկարգավորվի»։

Անքնությունն ինձ շատ էր տանջում։ Գիշերվա ժամը 1-2-ին էի պառկում քնելու։ Անմիջապես քնում էի, բայց երկու ժամից նորից արթնանում։ Ընդ որում՝ այնպիսի զգացումով, ասես չեմ էլ քնել։ Մեկ֊երկու ժամ անկողնում շուռ ու մուռ էի գալիս։ Անգամ ուժեղ հոգնածության դեպքում քնել չէի կարողանում։ Տեղիցս բարձրանում էի, լույսը միացնում ու ձեռքիս տակ ընկած գիրքը կարդում։ Կամ, ոչ մի բանի մասին չմտածելով, ժամերով անշարժ նստում էի։ Անքնության ու սաստկացող ֆիզիկական թուլության հետևանքով ինձ մոտ ի հայտ էին եկել տարօրինակություններ։ Հանգիստ նստած էի կամ փողոցով քայլում էի, մեկ էլ հանկարծ կոկորդս սեղմվում էր, աչքերումս ծակող ցավ էի զգում։ Դժվարությամբ էի ինքնս ինձ զսպում, որպեսզի անծանոթ մարդու չմոտենամ ու ինչ֊որ հիմարություն չասեմ, ինչ֊որ պատմություն չպատմեմ։ Նման պահերին հեշտ չէր ապրել։ Հանկարծ սիրտս կծկվում էր, ինձ խոր թախիծ էր համակում։ Դա այնպիսի ֆիզիկական թախիծ է, երբ զգում ես ձեռքերդ ու ոտքերդ, բայց չգիտես՝ դրանց հետ ինչ անել, չգիտես՝ գլուխդ որտեղ մտցնել։ Այսպիսի պահերին ես ամբողջովին թուլանում էի, հազիվ էի ոտքերիս վրա կանգնում, ինչ֊որ տեղ էի փնտրում, որ նստեմ։ Նյարդերս այնքան էին թուլանում, որ ամենասովորական երգը սկսում էր վրաս ազդել։ Հատկապես երեկոյան, երբ յուրաքանչյուր կենդանի բան մի վիճակից մյուսն էր անցնում, սիրտս ահավոր կծկվում էր, մտքովս անցնում էր բարձրանալ ինչ֊որ շենքի կտուր ու ցած նետվել։ Ես շտապ գտնում էի ինձ պես թափառաշրջիկ ընկերներիցս մեկին ու, նրա հետ գարեջուր կամ օղի խմելով, հազիվ վտանգից խուսափում էի։ Երեկոյան ժամերին՝ 6-ից 8-ը, հատկապես հաղորդակցվելու անհրաժեշտություն էի զգում։ Ինչպես տատս էր ասում, այն ժամերին, երբ սատանան դուրս է գալիս զբոսնելու, այսինքն՝ երեկոյան, ես փորձում էի մենակ չմնալ։

Որքան էլ խմած լինեի, վաղ առավոտյան բարձրանում էի անկողնուց, լվացվում էի, երկու գդալ մեղր էի կուլ տալիս և նախքան «Ռեյտինգ» թերթի աշխատակիցների խմբագրություն գալը գիրք էի կարդում։ Իսկ ցերեկը, կայարանամերձ սրճարաննրից մեկում լավ ուտել֊խմելուց հետո գնում էի բուլվար՝ մտորելու այն մասին՝ ինչպես փոխել կյանքս, ինչ անել ապագայում։ Արդեն ժամանակն էր ինչ֊որ որոշում կայացնել։ Բուլվարում երկու֊երեք ժամ զբոսնելուց, տարեց կանանց՝ հիվանդությունների, երիտասարդների վարքի վերաբերյալ բողոքները համբերատար լսելուց հետո վերադառնում էի քաղաքի կենտրոն՝ Նիզամի փողոց։ Մինչ բոլորն ինձ շատ ազատ մարդու տեղ էին դնում, ես ինքս ինձ համարում էի անպետք ու թույլ մարդ, ով ունակ չէ փոխել ստեղծված իրավիճակը։ Որովհետև իմ ազատության հիմնական աղբյուրը նպատակի բացակայությունն էր։ Ես ուզում էի ամեն ինչ թողնել ու փախչել։ Բայց չգիտեի՝ ուր փախչել։

Այդ տարի ձմեռը շուտ եկավ։ Անսպասելի ցրտեց։ Ես սկսել էի չսիրել ձմեռը։ Ձմեռն ինձ ֆիզիկական տառապանքներ էր պատճառում։ Մարմինս թուլացել էր։ Բավական էր` մի փոքր ցրտեր՝ հիվանդանում էի։ Կարգին հագուստ էլ չունեի։ Կոշիկներս բանի պետք չէին։ Գիշերը՝ անկողին մտնելուց առաջ, ոտքերս սպիրտով էի շփում, և միայն այդկերպ հաջողվում էր դրանք տաքացնել։ Ցրտի պատճառով ես զրկված էի բուլվարում զբոսնելու, տարեց կանանց՝ հիվանդությունների, երիտասարդների վարքի վերաբերյալ բողոքները լսելու հնարավորությունից։ Կեսօրից հետո մտնում էի ինտերնետ֊սրճարան ու թափառում վիրտուալ աշխարհում, մինչև աչքերս սկսեին ցավալ։ Անուշն ինձ ամեն օր գրում էր։ Որքա՛ն հավատք, եռանդ, հոգի կար նրա նամակներում։ Ես միշտ ատել եմ սփոփանքը։ Սակայն Անուշի՝ սփոփանքով լի նամակները, որքան էլ տարօրինակ էր, ինձ վրա բարերար ազդեցություն ունեին։ Այդ փոքր աղջնակը հեռվից շատ նրբանկատ կերպով զգում էր՝ ինչպես եմ ապրում, ինչ հոգեկան ապրումներ ունեմ։ Ես բացում էի էլփոստս ու առաջին հերթին մի քանի անգամ վերընթերցում էի Անուշի նամակները։ Նամակների բովանդակությունը համահունչ էր իմ տրամադրությանը։ Ասես նա մեկ օր առաջ գիտեր, թե ինձ հետ ինչ է պատահելու, ինչ տրամադրություն եմ ունենալու։ Նրա նամակներն ինձ սնուցում էին, զինում, հաստատուն դարձնում ու իրականության դեմ պայքարի մղում։ Նա գրում էր ամեն ինչի մասին։ Ինչ է հագնում, ինչ է ուտում, ինչ եղանակ է, ով է ամուսնացել, ով է բաժանվել․․․ Երբեմն, նամակի համար թեմա չգտնելով, նա հայերենից ռուսերեն էր թարգմանում հայկական հեքիաթները, հայ գրողների կարճ պատմվածքները և ինձ էր ուղարկում։ Ես Անուշի նամակներն ագահորեն էի կարդում, անհրաժեշտ դեղի պես կլանում էի նրա մտքերը։ Եթե ես չէի պատասխանում, Անուշը չէր նեղանում։ Նա կարող էր գրել՝ առանց պատասխան ստանալու։ Ինձ զարմացնում էին Անուշի կենսուրախությունը, մարտական ոգին, նրա հարուստ հոգին, որը կարող էր մխիթարել իրեն անպետք համարող մարդուն։ Առանց Անուշի նամակների և ընկերներիս իրական աջակցության ես չէի կարողանա ապրել։ Նամակներում մենք անընդհատ հիշում էինք Գուգարքում անցկացրած օրերը՝ որպես հեռավոր անցյալ։ Մենք փորձում էինք կրկին արթնացնել այն զգացողությունը, որն առաջացել էր այն ժամանակ, երբ հանդիպեցինք Գուգարքում, անդադար, կրկին ու կրկին գրում էինք այն մասին, թե ինչ էինք զգում այն ժամանակ, մեր ապրումների մասին։ Ամեն օր ես ուժասպառ, ճմլված, քամված, հոգնած գնում էի ինտերնետ֊սրճարան, և Անուշի նամակներն ինձ կենդանի ջրի պես կյանք էին տալիս։ Անուշը, իր սրտից քամելով բոլոր հյութերը, մշտապես, անդադար ինձ ամեն օր գրում էր։ Նա իր նամակներում երբեք քերականական սխալներ թույլ չէր տալիս։ Անուշի նամակները կարդալիս հիշում էի նրա փոքրիկ, աղավնու թևերին նման ձեռքերը։ Եվ հազիվ, ինչպես բացվող ժանգոտած դուռ, ժպտում էի։ Անուշի նամակների շնորհիվ ես կարող էի ամեն ինչ հանդուրժել, դիմագրավել, դիմանալ յուրաքանչյուր դժվարության։ Անուշը ծնված էր գեղեցիկ զգացմունքերի համար։ Եթե նա Միջնադարում ապրեր, երևի, ամենաքաջ, ամենաազնիվ ասպետը որպես իր հաջողության աստվածուհի կընտրեր նրան։

***

Իմ կյանքում ոչինչ չէր փոխվել։ Ես առիթ էի փնտրում, որպեսզի հեռանամ ու ազատվեմ ներքին դատարկությունից, միապաղաղ, միօրինակ օրերից։ Ես ամեն օր գրում ու իմ մասին հիշեցնում էի տարբեր գրասենյակներում աշխատող ընկերներիս, սպասում էի ինչ֊որ միջոցառմանը մասնակցելու հրավերի։ Ձմռան ցուրտ օրերից մեկ օր ես մտա Նիզամի փողոցի ինտերնետ֊սրճարան և հույսով էլեկտրոնային փոստս բացեցի։ Տեսնելով Արթուր Սաքունցի նամակը՝ ես ուրախացա, ինչպես ուրախացել էր Մարտին Իդենը՝ գրական ամսագրից նամակ ստանալով։ Ուրախությանս համար առիթ կար։ Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակն ինձ հրավիրում էր մասնակցելու «Գերիներ և պատանդ վերցվածներ» թեմայով միջոցառմանը։

ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ 

Վանաձոր հասանք երեկոյան մոտ ժամը 6-ին։ Ճանապարհին ընդամենը մեկ անգամ կանգ առանք՝ ծխելու և բնական կարիքը հոգալու։ Ճանապարհից շատ էի հոգնել։ Բացի դրանից, կողքիս նստած ֆրանսուհին, ով եկել էր Կովկասում շրջելու, ողջ ճանապարհ ինձ զզվեցնում էր կյանքի, ընտանիքի վերաբերյալ իր խրատներով, սովորեցնում էր՝ ինչպես ապրել, ինչ ուտել, ինչ խմել, ինչպես հագնվել, ինչպես քնել։ Այդ կինը, ով եկել էր Կովկասում շրջելու, իրեն չափազանց խելացի, բոլոր ճշմարտությունները ճանաչած մարդ էր համարում։ Տպավորություն էր, որ նա ոչ թե կին էր, այլ մարդկանց հավաքած փողերով քաղաքի կենտրոնում կանգնեցված արձան։ Կովկասում թափառող կնոջ տարիքն անորոշ էր։ Անհնար էր հասկանալ՝ արդյո՞ք նա ժամանակից շուտ է ծերացել և լավ պահպանվել է, թե՞ իր տարիքից երիտասարդ է երևում։ Ես կնոջից նրա տարիքը հարցրեցի։ Իսկ ինքը պատասխանեց․ «Կնոջը տարիքի մասին չեն հարցնում»։ Նման ծամծմված պատասխանից հետո ես վերջնականապես համոզվեցի՝ Կովկասում թափառող ֆրանսուհին չափազանց դատարկ, անբովանդակ, ապուշ էակ է։ Նա անդադար հիմարություններ էր դուրս տալիս։ Ֆրանսուհին, իրենց երկրում ոչնչի չհասած և Կովկասում թափառող հինգերորդ կարգի արտասահմանցիների ոճով, գովերգում էր կովկասյան խոհանոցը, բանահյուսությունը, կովկասցիների ավանդույթները և նախատում էր եվրոպական արժեքները։ Կովկասում թափառող արտասահմանցիները, որոշակի դերասանական տաղանդ ցուցաբերելով, իբր ցավով անընդհատ ընդգծում են, որ Եվրապայում ամբողջովին քանդվել է ընտանիքի ինստիտուտը, իսկ կին֊ամուսին, երեխա֊ծնող հարաբերությունները սարսափելի վիճակում են։ Կովկասցիների սրտերը շահելու համար նրանք տարբեր ժողովուրդների լեզվով առածներ են սովորում։ Նրանք գտնում են, որ Եվրոպայում մարդիկ իբր անտարբեր են միմյանց նկատմամբ, իսկ Կովկասում մարդիկ շատ բարի են և հյուրընկալ։ Նրանց կարծիքով՝ Նիզամին, Շոթա Ռուսթավելին Շեքսպիրից թույլ գրողներ չեն, պարզապես մենք չենք կարողացել մեր հայտնի մարդկանց համար անհրաժեշտ գովազդ ապահովել։

Իհարկե, կան ոչ հասուն մարդիկ, որոնք հավատում են Կովկասում թափառող արտասահմանցիների հեքիաթներին։ Իրենց հեքիաթներով արտասահմանցիները ֆռացնում են կովկասցիներին, իսկ ոչ հասուն կովկասցիներն այդ հեքիաթները լսելուց հաճույք են ստանում։ Փոխարենը՝ Կովկասում թափառող արտասահմանցիներն այստեղ անվճար ուտում֊խում, քեֆ են անում և իրենց կարևոր, խելացի մարդկանց տեղ դնում։ Ես տարբեր միջոցառումների ու ժողովների ժամանակ նման հեքիաթներ շատ եմ լսել։ Մինչ կինը ճանապարհին հիմարություններ էր խոսում, ես ճիգեր էի գործադրում, որ ժպտամ։ Ավելի ուշ՝ արդեն Վանաձորում, ես սկսեցի նրան կատակով ծաղրել։ Սկզբում նա իմ հարցերին լրջորեն պատասխանում էր։ Հետո հասկացավ, որ ծաղրում եմ իրեն։ Դրանից հետո նա ինձ հետ չէր շփվում։ Սկսեց իր հեքիաթներն ուրիշներին պատմել։

Կովկասում թափառող կինն ապրում էր Թբիլիսիում։ Վանաձորի միջոցառմանը նրան հրավիրել էր անձամբ Արթուր Սաքունցը, որովհետև, անկախ անձից, արտասահմանցիների մասնակցությունը յուրաքանչյուր միջոցառմանը կշիռ էր հաղորդում։ Թե՛ միջոցառման կազմակերպիչները, թե՛ Կովկասում թափառող արտասահմանցիները դա շատ լավ էին հասկանում։ Միջոցառմանը կշիռ հաղորդելու առաքելությունն իրականացնելով՝ արտասահմանցիները ձրի ուտում֊խում էին ռեստորաններում, զվարճանում էին, հարմարավետությամբ ապրում էին հյուրանոցներում։ Բացի դրանից, նրանց հետաքրքրությամբ լսում էին. այդ մարդկանց, որոնք իրենց երկրներում չկարողացան ոչնչի հասնել, այստեղ լուրջ մարդկանց տեղ էին դնում․․․

Իմ անվտանգությունն ապահովելու համար երկու թիկնապահի էին տրամադրել։ Երկուսին էլ ճանաչում էի։ Նրանք ինձ հսկել էին նաև նախորդ այցերիս ընթացքում։ Ավտոբուսից իջանք ու հյուրանոցի մոտ հավաքվեցինք։ Թիկնապահները, համաձայն կանոնակարգի, ինձ ցուցումներ տվեցին։ Որպես մարդ, ով արդեն մի անգամ այցելել էր թշնամու երկիր, ես այդ ցուցումներն անգիր գիտեի․ չի կարելի առանց թույլտվության դուրս գալ հյուրանոցից, կոնֆերանսների դահլիճից, եթե ինձ ինչ֊որ տեղ հրավիրեն, պետք է այդ մասին թիկնապահներին տեղեկացնել, արգելված է առանց թիկնապահների ինչ֊որ տեղ գնալ․․․

Բանալին վերցրեցի ու սենյակ բարձրացա։ Հյուրանոցում իմ հանդեպ կասկածով, անհանգստությամբ, ատելությամբ լի հայացքներ նկատեցի։ Ոչինչ, ես արդեն սովորել էի նման հայացքների։ Կանցնի մեկ օր, և նրանք կտեսնեն, որ ես մարդակեր չեմ։ Սենյակս վերջին հարկում էր։ Կարելի է ասել՝ ձեղնահարկում։ Պատերը լաքածածկ փայտով էին պատված։ Ռուսական խրճիթի հոտ էր գալիս։ Մի խոսքով, իսկական գրողի սենյակ էր։ Ես լոգասենյակ մտա ու լավ լողացա։ Հագուստս փոխեցի ու երկու գդալ մեղր կուլ տվեցի։ Գլխարկ հագա, պարանոցիս երկար շարֆ փաթաթեցի, Թբիլիսիում գնած բաճկոնը հագա ու առաջին հարկ իջա։ Ցուրտ էր, եթե թաք չհագնվեի, կարող էի հիվանդանալ։ Բացի դրանից, շատ քաղցած էի։ Քաղցած մարդը շուտ է սկսում մրսել։ Ճանապարհին ոչինչ չէինք կերել։ Եթե ուտեինք, նաև կխմեինք։ Դիմանում էինք մինչև ճաշկերույթը։ Ճաշկերույթին մեզ սպասում էին տարբեր կերակրատեսակներ, աղցաններ, շատ խմիչք։ Չնայած տաք էի հագնված, փողոց դուրս չեկա։ Հյուրանոցի առաջին հարկում բազմոցին նստեցի ու սկսեցի սպասել միջոցառման մյուս մասնակիցներին։ Երկու սիգարետ ծխեցի։ Թիկնապահները դռան մոտ կանգնած էին։ Հյուրանոցի աշխատակիցներն ինձ կասկածով, անհանգստությամբ ու հետաքրքրությամբ էին նայում։ Այդ հայացքներն ինձ բոլորովին չէին մտահոգում։ Մի զույգ աչքեր բոլորից տարբերվում էին։ Այդ աչքերի տերը ինձ մինչ այդ բանալի տված աղջիկն էր։ Մոտ 25 տարեկան էր։ Հետո իմացա, որ նա ծնվել է Բաքվում, հայտնի իրադարձությունների հետևանքով ընտանիքի հետ միասին լքել էր քաղաքն ու բնակություն հաստատել Վանաձորում։ Այդ աղջկա հայացքում, բացի հետաքրքրությունից, ինչ֊որ հարազատ բան կար։ Ինչ որ է, ես եկել էի քաղաքից, որտեղ նա ծնվել է։ Երևի, կային հարցեր, որոնք նա կցանկանար ինձ ուղղել, բայց, թիկնապահներից զգուշանալով, նա ինձ չմոտեցավ։ Թիկնապահները, համաձայն կանոնակարգի, հյուրանոցի աշխատակիցներին արգելել էին թշնամական երկրից եկած մարդու հետ խոսել։ Նրանց, ովքեր այդ կանոնը խախտում էին, թիկնապահները հետո հարցաքննում էին, պարզում զրույցի բովանդակությունը։

Միջոցառման մասնակիցները լողանալուց և հագուստը փոխելուց հետո հերթով իջնում էին հյուրանոցի առաջին հարկ։ Միջոցառման կին մասնակիցները երեկոյան զգեստների վրա վերարկուներ էին հագել։ Երբ նրանք ներս էին մտնում ու նստում, վերարկուների փեշերը բացվում էին, ու երևում էր երեկոյան զգեստը։

Երկու կին՝ ճեմասրահում կանգնած, գնահատում էին իրենց շպարը, խոսում էին այն մասին, թե ինչ քսուկ, ինչ շրթներկ են օգտագործում։ Լավ եմ հիշում, թե ինչպես նրանցից մեկն ասաց․ «Առաջ ես շաբաթը երեք անգամ քնելուց առաջ դեմքիս մեղր էի քսում։ Մեղրը կանխում է կնճիռների առաջաջումը։ Պահպանում է մաշկի հարթությունը։ Բայց հիմա շատ դժվար է մաքուր մեղր գտնելը։ Մաքուր մեղր հայրս էր գյուղից ուղարկում։ Նրա մահվանից հետո մեղուներին հետևող չկար։ Եղբայրս մեղուներին վաճառեց։ Հիմա մաքուր մեղր չեմ կարողանում գտնել»։

Ավտոբուսը, որը մեզ պետք է ռեստորան տաներ, հյուրանոցի մոտ էր։ Վարորդը՝ սիգարետը բերանում, հաճախ գլուխը դռնից մտցնում էր ու հայերենով ինչ֊որ բան ասում։ Երևի, ձանձրանում էր սպասելուց։ Վերջապես, երբ բոլոր մասնակիցները պատրաստ էին ուղևորվել ճաշկերույթի, մենք հյուրանոցից դուրս եկանք և ավտոբուս նստեցինք։ Ցուրտ էր։ Վախենում էի, որ կհիվանդանամ։ Շատ էի սովածացել։ Կրկնում եմ, քաղցած մարդը շուտ է մրսում։ Կովկասում թափառող ֆրանսուհին թարմ ականջ էր գտել։ Նրա գտած նոր ունկնդիրը միջին տարիքի լրագրող էր։ Ֆրանսուհին նրան պատմում էր Շոթա Ռուսթավելիի «Ընձենավորը» պոեմի խորության մասին։ Բնական է, որ ֆրանսուհու՝ Շոթա Ռուսթավելիի ստեղծագործությանը տված գնահատականը լրագրողին անսահման հաճույք էր պատճառում։ Չափազանց հուզված լրագրողն ուղիղ երկու անգամ տեղից ինչ֊որ բան բացականչեց։ Ավտոբուսում բոլորը լսեցին այդ պահերին նրա արձակած ձայները։ Բայց ոչ ոք ոչինչ չհասկացավ․․․

 ***

Չնայած դրսում շատ ցուրտ էր, հանդիսությունների սրահում տաք էր։ Միջոցառման մասնակիցները հանեցին վերնազգեստը և սեղանի շուրջ տեղավորվեցին։ Երեկոյան զգեստներով կանայք բավական հմայիչ տեսք ունեին։ Չնայած նման միջոցառումների ժամանակ սեքս եզակի դեպքերում է լինում, այնուամենայնիվ, բոլորն ուզում էին լավ տեսք ունենալ։ Արթուր Սաքունցը՝ գինու գավաթը ձեռքին, կարճ ելույթ ունեցավ ու ճաշկերույթը հայտարարեց բացված։ Բոլորս սկսեցինք համտեսել աղցանները, մյուս ճաշատեսակները։ Ես դեռ Թբիլիսիից ճանապարհ ընկնելուց էի որոշում կայացրել։ Այդ ճաշկերույթին միայն օղի եմ խմելու։ Լսվեցին ափսեներին դիպչող գդալների, դանակների, պատառաքաղների ձայները։ Բոլորը փորձում էին ավելի խելացի, ուրախ, քաղաքավարի երևալ, քան իրականում էին։ Տխրահռչակ ֆրանսուհին իրեն հատուկ արհեստական ոճով գովաբանում էր համտեսած յուրաքանչյուր ճաշատեսակի, աղցանի համը։ Սկզբից ստամոքսս փափկացնելու համար կես բաժին հավով ապուր կերա։ Հետո տասը հատ զեյթուն կերա, որպեսզի ստամոքսս խմիչքից չծանրանա։ Այդ երկու պրոֆիլակտիկ միջոցներին դիմելուց հետո 100 գրամ օղի լցրեցի ու խմեցի։ Վրայից մի կտոր թթու վարունգ կերա։ Հետո խնամքով դանակով կրծքամիսը կտրեցի և ափսեիս մեջ դրեցի։ Դիմացս չորս տարեց կանայք էին նստած։ Նրանք եկել էին անմիջապես խնջույքին։ Ոչ ավտոբուսում, ոչ հյուրանոցում նրանց չէի տեսել։ Բոլոր չորս տարեց կանայք սև էին հագած։ Նրանք նման չէին ոչ լրագրողների, ոչ որևէ կազմակերության աշխատակիցների։ Սովորական, տարեց կովկասցի կանայք էին։ Սևազգեստ կանայք առանձնանում էին խնջույքի ընդհանուր պատկերի մեջ։ Նրանք շատ քիչ էին ուտում, առանց ախորժակի։ Ճաշկերույթի ուրախ, միմյանց հետ կատակող մասնակիցներից տարբերվող սևազգեստ կանայք ուշադրությունս գրավեցին թե՛ իրենց տեսքով, թե՛ վարքով։ Արթուրը՝ գինով լի գավաթը ձեռքին, բարձրացավ ու ճառ ասաց, և դրանով ամեն ինչ հասկանալի դարձավ։ Այդ կանանց երեխաները պատերազմում անայտ կորել էին։ Ճաշկերույթին նրանց հրավիրելն Արթուրի գաղափարն էր։ Արթուրի ճառի ժամանակ ներկաների դեմքերի արտահայտությունը փոխվեց։ Բոլորը փորձում էին հնարավորինս տխուր երևալ։ Նման արհեստական թախիծով խնջույքի մասնակիցները փորձում էին իրենց կարեկցանքը հայտնել կանանց, ում երեխաները պատերազմում անհայտ կորել էին։

Իմ դրությունն առանձնահատուկ էր։ Թարսի պես, ես հենց սևազգեստ կանանց դիմաց էին նստած։ Չէի կարող գլուխս բարձրացնել ու նրանց դեմքերին նայել։ Սեղանի շուրջ տեղ փոխելը գեղեցիկ չէր դիտվի։ Բաժակները լցրեցինք։ Պատերազմում անհայտ կորածների, գերի ընկածների կենացը խմեցինք։ Նրանց հիշելով որպես կենդանի մարդկանց՝ ցանկանում էինք այդ կանանց քաջալերել։ Ես շատ անիմաստ, անբովանդակ ժողովների, սեմինարների, կոնֆերանսների էի մասնակցել։ Ընդ որում՝ քաջ գիտակցելով, որ այդ ժողովները, սեմինարները, կոնֆերանսները ոչ մի խնդիր չէն լուծի՝ վարպետորեն ակտիվություն էի ցուցաբերում։ Մասնակցում էի բանավեճերի։ Այդ անբովոնդակ, անիմաստ կոնֆերանսներին մասնակցում էի միայն երկրից դուրս գալու, ման գալու, հոնորար ստանալու, հյուրանոցում մնալու, ճաշկերույթներին ուտել֊խմելու համար։ Այս անգամ իրավիճակն այլ էր։ Ուղիղ դիմացս նստած էին պատերազմում իրենց երեխաներին կորցրած մայրեր։ Գոնե մի քիչ խիղճ ունեցող մարդը չէր կարող, ուղիղ նրանց դիմաց նստած, սրտանց ուրախանալ, ուտելիքի համից հաճույք ստանալ։ Փառք Աստծո, իմ մեջ դեռ մի քիչ խիղճ մնացել էր, որպեսզի կուշտ չուտեմ ու չզվարճանամ։ Հիշեցի այն մարդկանց դեմքերը, որոնց տեսել եմ, անձամբ ճանաչել եմ, որոնք մահացել են, անհայտ կորել են պատերազմում։ Ստացվում է՝ նրանք պատերազմում զոհվել են նրա համար, որ այժմ մի խումբ մարդիկ ապրեն հյուրանոցում, քաղաքից քաղաք շրջագայեն, հոնորարներ ստանան, ուտեն֊խմեն, ռեստորաններում որկրամոլությամբ զբաղվեն։ Համենայնդեպս, արդյունքը դա էր։ Տրամադրությունս ամբողջությամբ ընկավ։ Ախորժակս էլ իսպառ կորավ։ Սեղանին շարված կերակրատեսակների փոխարեն մարդկանց ձեռքեր, ոտքեր, գլուխներ էի տեսնում։ Եվ իսկապես, այդ ուտեստները, այդ աղցանները պատրաստվել ու սեղանին շարվել էին «արյան թեման» դրոշակի պես ծածանող արտասահմանյան դոնորական կազմակերպություններից ստացված գումարներով։ Եվրոպայի հարկատուները տեղյակ էլ չէին, որ մենք այստեղ պարապության ենք մատնված նրանց՝ դժվարությամբ վաստակած փողերի հաշվին։ Հոլանդացի, ֆրանսիացի, նորվեգացի ազնիվ մարդը որտեղի՞ց իմանա, որ ես այստեղ մասնակցում եմ նրա վճարած հարկերի հաշվին կազմակերպված միջոցառմանը միայն նրա համար, որ ազատվեմ միապաղաղ կյանքից, հոնորար ստանամ, թրև գամ, կուշտ ուտեմ, հյուրանոցում գիշերեմ։

Բաժակիս մեջ 100 գրամ օղի լցրեցի ու խմեցի։ Վրայից մի կտոր թթու վարունգ կերա։ Զգուշանալով, վախվորած՝ գլուխս բարձրացրեցի ու սևազգեստ կանանց վրա նայեցի։ Նրանցից մեկի դեմքն ինձ ծանոթ թվաց։ Այդ կինը շատ նիհար էր։ Տառապանքներից նրա դեմքն ամբողջությամբ արյունազրկվել էր։ Նրա սմքած ձեռքերը հավի թաթիկների էին նման։ Արցունքը ծորաց ու ուղիղ դիմացը դրված ափսեի մեջ ընկավ։ Ես չեմ կարող տանել կանանց արցունքները։ Ինձ համար անտանելի է տեսնել՝ ինչպես է կինը լացում։ Բաժակիս մեջ 100 գրամ օղի լցրեցի ու խմեցի։ Հավի կրծքամսի վրա աղ ցանեցի ու կերա։ Սևազգեստ նիհար կինը, որի դեմքն ինձ ծանոթ թվաց, ոչինչ չէր ուտում։ Նա ծուռ, երկար, չորացած մատներով հացի փափուկ միջուկից գնդիկներ էր սարքում ու իր ափսեի մեջ դնում։ Նրա՝ ինձ ծանոթ թվացող դեմքին նայելով՝ մտածում էի՝ ահա, ճակատագիրը հենց նրան է ընտրել, որպեսզի իր ամենադաժան կատակներից մեկը խաղա։ Հարևան դահլիճում կենդանի երաժշտություն էր հնչում։ Երաժիշտները լիրիկական մեղեդին այնքան դանդաղ էին նվագում, ասես սողացող խխունջին նվագակցելիս լինեին։ Ես կրկին զգուշությամբ գլուխս բարձրացրեցի ու այդ կնոջ դեմքին նայեցի։ Այս անգամ՝ ավելի ուշադիր։ Անհնար էր նկարագրել թախիծի չափը նրա աչքերում ու դողացող շուրթերի վրա։ Կինը հացի գնդիկներից մեկն ակամա բերանը դրեց ու սկսեց ծամել, և այդ պահին ես վերջապես հասկացա, թե նա ինձ ում է հիշեցնում։ Դիմացս նստած սևազգեստ կինը, ում զավակը պատերազմում անհայտ կորել էր, նման էր տատիկիս թաղում ապրող փոստատար կնոջը։ Փոստատարն էլ, այս կնոջ պես, ակամա հացի գնդիկներ էր բերանի մեջ դնում ու ծամում։ Փոստատար կնոջ ամուսինը շուտ էր մահացել։ Նա իր երիտասարդ տարիներիներից ոչ մի հաճույք չքաղեց, այդպես էլ նորից չամուսնացավ։ Նրա այտերն ու շուրթերը թառամել էին՝ կարոտ մնալով համբույրներին։ Իր մեջ խեղդելով բոլոր տեսակի զգացմունքները՝ նա իր ողջ կյանքը նվիրել էր որդուն։

Գավառական վայրերում տղամարդ չունեցող տունը կարելի է հարյուր մետր հեռավորությունից ճանաչել։ Ամուսին չունեցող փոստատար կնոջ տան բակը մոլախոտով էր պատվել։ Պատերի սվաղը թափվել էր։ Մրգատու ծառերը կամ չորացել էին, կամ անկանոն ձևով աճել։ Փոստատար կինը շատ հասարակ ու անպաճույճ էր հագնվում։ Բոլորը նրան ճանաչում էին որպես բարոյական կնոջ։ Ոչ ոք նրան ստրանց ծիծաղելիս չէր տեսել։ Թերթեր, ամսագրեր, նամակներ բաժանելիս նա երբեք բակ չէր մտնում։ Չէր ընդունում ոչ ոքի հրավերը։ Նամակը հանձնում էր միայն նրան, ում այն հասցեագրված էր։ Մաղարիչ ստանալով՝ հեռանում էր։ Մայրն իր երեխայի հետ ապրում էր փոքրիկ տան մեջ։ Որքան երեխան մեծանում էր, տան բակն ավելի խնամված էր դառնում։ Ես ճանաչում էին նրա որդուն։ Նա ութամյա դպրոցում էր սովորում։ Հետո պրոֆտեխուսումնարանն ավարտեց։ Իսկ դրանից հետո սկսեց հիվանդանոցում վարորդ աշխատել։ Շատ հանգիստ, աչքի չընկնող երիտասարդ էր։ Ուզում էր նոր տուն կառուցել։ Բայց պատերազմը թույլ չտվեց ոչ տուն կառուցել, ոչ տան բակը կարգի բերել, ոչ ծռված ցանկապատը թարմացնել։ Պատերազմը միշտ փոխում է մարդուն։ Ուժեղ, կռվարար մարդիկ մանրանում ու ճտերի են վերածվում, իսկ հանգիստ, համեստ մարդիկ, որոնց ձայնը երբեք չէր լսվում, զինվորական համազգեստ են հագնում ու հերոս դառնում։ Պատերազմը քո ճանաչած մարդուն բոլորովին այլ մարդ է դարձնում։ Հարսանիքների ժամանակ կռիվներ սադրողները, խաղաղ ժամանակ զենք կրողներն անհետանում են, իսկ սուսիկ֊փուսիկների համբավ ունեցողները մարտի են գնում։ Պատերազմը փոխել էր նաև փոստատար կնոջ՝ հիվանդանոցում աշխատող որդուն։ Պատանին զինվորական համազգեստ հագավ։ Հիվանդանոցին հանձնեց իր վարած ՌԱՖ մակնիշի պետական ավտոմեքենան և սկսեց ինքնաձիգը ձեռքին շրջել։ Ում ասես կարելի էր պատկերացնել պատերազմողի, զինվորական համազգեց հագնողի, ինքնաձիգը ձեռքին շրջողի դերում, միայն ոչ փոստատար կնոջ լուռ, հանգիստ որդուն։ Նա աղջկա պես ամաչկոտ էր։ Նրա հետ կատակներ էին անում անգամ թաղի կռվարար կանայք։ Փոստատար կինը տեղացի չէր։ Հանգուցյալ ամուսինը նրան հարևան շրջանից էր բերել։ Այդ կնոջ կյանքում, տղայից բացի, ոչ ոք չկար։ Կինը որդու մասին հոգ էր տանում, ինչպես թխսկանն՝ իր ճուտիկի։ Բավական էր մի քիչ ուշանար, նա դուրս էր գալիս փողոց ու սկսում էր նրան փնտրել։ Հենց սկսում էր մթնել, նա՝ բաճկոնը ձեռքին, փողոց էր դուրս գալիս ու տան մոտ կանգնած որդու ուսերին գցում։ Այդ պատանին երբեք չէր մասնակցել փողոցային կռիվներին։ Փոքր ժամանակ մայրը նրան արգելում էր վտանգավոր խաղերին մասնակցել։ Նրա հասակակիցները գնում էին գետի մոտ, ձուկ էին բռնում։ Փոստատար կնոջ որդին զրկված էր այդ հաճույքից։ Մայրը խնդրում էր, լաց էր լինում և թույլ չէր տալիս որդուն ձուկ բռնելու գնալ։ Փոստատար կինը վախենում էր, որ որդին գետում կխեղդվի։ Որովհետև այդ փոքրիկ գետն ամեն տարի ուղիղ տասը զոհ էր պահանջում։ Անհիշելի ժամանակներից մինչև մեր օրերը այդ փոքրիկ գետում ամեն տարի ուղիղ տասը մարդ էր խեղդվում։ Տղայի հասակակիցները սար էին գնում՝ մոշ հավաքելու․ փոստատար կինը, վախենալով, որ իր որդին կարող է մոլորվել, շնագայլի, գայլի, աղվեսի հանդիպել, ժայռից ընկնել, աղաչում էր, համոզում էր նրան չգնալ։ Նրա հասակակիցները ուրիշ շրջան էին գնում՝ ուտել֊խմելու։ Փոստատար կինը վախենում էր, որ խմած տղամարդիկ կարող են կռիվ հրահրել, և արգելում էր որդուն գնալ այնտեղ։ Փոստատար կինը որդուն, ում իր ողջ կյանքն էր նվիրել, մեծացրել էր դողալով, վախենալով, մեծ դժվարությամբ, պատվով, առանց ամուսնու։ Եթե իր կամքը լիներ, նա որդուն տնական կալանքի տակ կպահեր։ Տղաները ծիծաղում էին փոստատար կնոջ որդու վրա։ Նրան «մամայի բալա» էին անվանում։ Առանց հայր մեծացած տղաները շատ են, բայց փոստատար կնոջ որդին ուրիշ տեսակի որբ էր։ Քչերն են, նրա պես, յուրաքանչյուր տեսակի հաճույքներից զրկված մեծացել։ Փոստատար կինը, ամեն զվարճանքում, ամեն խաղում վտանգ տեսնելով, որդուն ճնշում էր իր չափազանց մեծ խնամակալությամբ։ Փոստատար կնոջ վախերից բխող հոգնեցնող փայփայանքը, հոգատարությունը զրկել էին որդուն մանկական խաղերի, դեռահասների չարաճճիության հաճույքներց։ Նրա հասակակիցներն ուռենիների տակ թուղթ էին խաղում, իսկ փոստատար կնոջ որդին տանը նստած էր։

Այդ խեղճ երիտասարդն ընդամենը երկու անգամ է հարսանիք գնացել․ մինչ նա տղամարդկանց հետ սեղանի շուրջ նստած էր, մայրը նրան սպասում էր փողոցում։ Բավական էր՝ երեխան դասերից մեկ ժամ ուշ տուն գար, փոստատար կինը դպրոց էր գնում։ Երբ նա աշխատանքի վայրում էր մեկ ժամ ավել մնում, փոստատար կինը հիվանդանոց էր գնում։ Առավոտյան, երբ պատանին աշխատանքի էր գնում, փոստատար կինը կանգնում էր մեքենայի մոտ ու հարյուր, երկու հարյուր անգամ ասում նրան, որ մեքենան զգույշ վարի։ Եվ այդպես ամեն օր։ Ես անձամբ մի քանի անգամ ականատես եմ եղել, թե ինչպես է փոստատար կինը՝ մեքենայի մոտ կանգնած, որդուն խորհուրդներ տալիս, աղոթում նրա համար, մեքենայի հետևից ջուր լցնում։ Եթե կարողանար, երևի, մեքենայի տեխզննում էլ կանցկացներ։

Մոր և որդու միջև հարաբերությունները ծիծաղելի էին։ Դուք երբևէ տեսե՞լ եք, որ մայրը փողոցում ծառի տակ հասակակիցների հետ դոմինո խաղացող որդու համար ափսեով տաք ճաշ բերի։ Ես տեսել եմ։ Երբ պատանին փողոցում դոմինո էր խաղում, մայրը նրա համար ափսեի մեջ ճաշ էր բերում։ Նա կանգնում էր մի կողնում ու նայում էր դոմինո խաղացողներին։ Եթե որդին պարտվում էր, մայրը նրան մխիթարում էր։ Փոստատարի որդին, մոր հոգնեցնող հսկողության պատճառով զրկված լինելով իր հասակակիցների հետ զվարճանքներին, խաղերին մասնակցելու հնարավորությունից, երբեմն ստիպված էր իրենից փոքրերի հետ շփվել։ Երբ նա իրենից փոքրերի հետ էր դոմինո, թուղթ խաղում, մայրը նրան մի քիչ հանգիստ էր թողնում։ Այն ժամանակ ես շաբաթը երկու օր տատիկիս մոտ էի անցկացնում։ Մենք երբեմն խաղում էինք փոստատարի որդու հետ։ Հիշում եմ, երբ պատանին առաջին անգամ վարսավիրանոցում սափրվեց։ Վարսավիրանոցը գտնվում էր մեջ շրջանում կառուցված առաջին բաղնիքի դիմաց։ Սովորական ժամանակ այնտեղ սափրում էին մեկ մանաթով։ Յուրաքանչյուր պատանի վարսավիրանոցում առաջին անգամ սափրվելուց հետո պետք է առնվազն 10 մանաթ մաղարիչ վճարեր։ Փոստատար կնոջ որդին վարսավիրանոց գնաց քեռուս հետ։ Ինձ էլ իրենց հետ տարան։ Առաջին անգամ վարսավիրանոցում սափրվելով՝ նա սափրիչին 15 մանաթ վճարեց։ Երբ մեր թաղ էր վերադառնում, տարեց կանայք, որոնք արդեն հատել էին այն սահմանագիծը, երբ կնոջը կարելի է խանդել, համբուրում էին առաջին անգամ վարսավիրանոցում սափրված պատանու անուշ բուրող այտերը։ Իսկ փոստատար կինը կանանց կոնֆետներ էր բաժանում։ Այդպիսին էր ավանդույթը։ Կանայք ասում էին․ «Փոստատար կինը թույլ չի տա որդուն կնոջ հետ քնել»։ Այն ժամանակ ես չէի հասկանում, թե դա ինչ է նշանակում։ Ավելի ուշ հասկացա։ Բառեր, որոնց իմաստը մենք չենք հասկանում, երբեմն ավելի լավ են հիշողության մեջ մնում, քան այն բառերը, որոնց իմաստը մեզ հասկանալի է։ Երբ ես մեծացա, հասկացա, որ մայրը, ով ամբողջությամբ կլանված է որդու հանդեպ սիրով, խանդելու է նրան կնոջ հանդեպ և ամեն կերպ խանգարելու է, որ ամուսինն ու կինը միասին քնեն։

Ես էլ, բոլորի պես, զարմացա, երբ փոստատարի որդին զինվորական համազգեստ հագավ։ Տարօրինակ էր, որ մարդ, որի հետ մենք դոմինո էինք խաղում, զինվորական համազգեստ է հագել։ Դոմինո խաղալիս մենք դաղալություն էինք անում, սխալ քարեր դնում, բայց նա ոչինչ չէր ասում։ Նա միշտ պարտվում էր։ Առաջին անգամ նրա ձեռքին զենք տեսնելով՝ աչքերիս չէի հավատացել։ Գումարտակում կարգապահությունը կաղում էր։ Զինվորները զենքով տուն էին գալիս։ Յուրաքանչյուր մեկին կարելի է զինվորական համազգեստով պատկերացնել, բայց զինվորական հագուստով փոստատար կնոջ որդուն պատկերացնել անհնար էր։ Ո՞րն էր պատճառը։ Զվարճանա՞լը, հայրենասիրությո՞ւնը, ազատ տղամարդ դառնալու փո՞րձը։ Բոլորն ասում էին՝ երևի, որդուց հետո, փոստատար կինն էլ կսկսի զինվորական հագուստ կրել։ Կանխատեսումները չարդարացան։ Փոստատար կինը զինվորական հագուստ չհագավ։ Գուցե, նա, որպես մայր, հպարտանում էր, որ որդին զինվորական հագուստ է կրում, զենքը ձեռքին է ման գալիս։ Իսկ գուցե, նա լուրջ չէր մոտենում նրան, որ որդին ինքնապաշտպանության ջոկատին է անդամակցել։ Ոչինչ չեմ կարող ասել։

Ամեն դեպքում, այն, որ նա իր որդուն, որին խեղդում էր իր հոգատարությամբ, թույլ տվեց զենք բռնել ու ինքնապաշտպանության ջոկատին անդամակցել, հիմնավոր պատճառ ուներ։ Գուցե, փոստատար կինը հավատում էր, որ իր որդին չի մասնակցելու մարտերին, կամ որ պատերազմը չի հասնի այն դիրքերին, որտեղ նա էր կանգնած։ Այն ժամանակ խոսակցություններ տարածվեցին, որ պատերազմը շուտով կավարտվի, որ բոլորը կվերադառնան սովորական կյանքին։ Մինչդեռ պատերազմն ավելի ու ավելի էր թեժանում, արդեն լսվում էին նոր, խոշոր տրամաչափի զենքի ձայները։ Յուրաքանչյուր երեխա, կին, պատերազմում չընդգրկված մարդ անգիր գիտեր զենքի, ռազմամթերքի տեսակների անունները։ Դիրքերի համար տարվող մարտերն օրեցօր մոտենում էին շրջանին։ Մենք բոլորս ավելի մոտիկից էինք լսում զենքերի ձայները։ Մարտերի ժամանակ փոստատար կինը դուրս էր գալիս փողոց ու սկսում էր խենթի պես այս ու այն կողմ քայլել՝ անդադար աղոթելով․ «Իմամ Հուսեյն, Հազրաթ Աբաս, օգնեցե՛ք»։ Թվարկելով այն բոլոր սրբերի անունները, որոնց նա հիշում էր, նրանց խնդրում էր օգնության հասնել։ Թաղի կանայք, այդ թվում՝ իմ տատիկը, հանգստացնում էին փոստատար կնոջը։ Կրակոցների ձայները հստակ էին լսվում։ Գնդացիրները, կատաղած շների պես, անդադար հաչում էին։ Գնդակներից մեկը, որոնց ձայնը մենք լսում էինք, կարող էր նրա որդուն դիպչել։ Դա պատկերացնելն արդեն սարսափելի էր։ Անձամբ ես մտածում էի, որ գնդակները, որոնց ձայնը մենք լսում էինք, կարող էին ում ասես դիպչել, բայց ոչ նրան։ Անգամ եթե նրան գնդակ դիպչեր, նա չպետք է մահանար։ Նա մահանալու իրավունք չուներ։ Կրակոցների դադարից արդեն երկու ժամ անց մենք գիտեինք՝ քանի զինվոր է զոհվել, քանիսն են վիրավորվել։ Կանայք, տղամարդիկ, երեխաները հավաքվում էին այն տան մեջ, որտեղ դիակ էին բերում։ Գնդակը չի տարբերում իսկական հայրենասերներին, արկածներ փնտրողներին, մարդկանց, որոնք օգտվում են առիթից՝ տներ կողոպտելու համար, մարդկանց, ովքեր զինվորական հագուստը քմահաճույքի համար են հագնում, նրանց, ովքեր ուզում են բարձրացնել տղամարդկային ինքնագնահատականը։ Գնդակը չգիտի՝ ով է դառնալու իր թիրախը՝ ամուրին, ամուսնացածը, տարեցը, երիտասարդը։ Գնդակն ընկնում է այնտեղ, որտեղ ուղղված է։

Եկավ սարսափելի, աներևակայելի օրը։ Դիրքերի համար հերթական մարտից երկու ժամ անց թաղամաս զինվորական մեքենա մտավ։ Զինվորական մեքենան նրա տան առաջ կանգնեց։ Այդ մեքենան տներով էր տանում մարտերում զոհված զինվորների մարմինները։ Ամեն ինչ պարզ էր։ Երկու զինվոր մեքենայի թափքից հանեցին փոստատար կնոջ որդու մարմինն ու բակ մտցրեցին։ Թաղի բոլոր կանայք, երեխաները, տղամարդիկ հավաքվեցին տան մոտ, որտեղ բերել էին մարմինը։ Արյունոտված զինվորական հագուստը կպել էր նրա մարմնին։ Հանկարծ կանայք, ասես խոսքերը մեկ արած, սկսեցին ճանկռոտել իրենց դեմքերը, պատռել մազերը, գոռալ։ Անհնար էր հանգիստ հետևել այդ տեսարանին։ Ես առաջին անգամ էի տեսնում, որ այդքան շատ կանայք միաձայն լացեն, դեմքերը ճանկռոտեն։ Միայն մի հոգի հանգիստ էր՝ փոստատար կինը։ Մարմինը լվացին, սավանի մեջ փաթաթեցին, Դ․ գյուղի գերեզմանատանը թաղեցին։ Մահացածներին շրջկենտրոնի գերեզմանատանը թաղել արդեն հնարավոր չէր։ Հուղարկավորության ժամանակ հայերը սկսում էին գնդակոծել գերեզմանատունը։ Ամեն հինգշաբթի գերեզմանատան վրա առնվազն տասը հայկական ռումբ էր ընկնում։ Այն ժամանակ շատ քիչ մարդիկ էին իրենց մահացածներին հիշում։ Ամեն օր երիտասարդներ էին զովում, հին հանգուցյալներն արդեն մոդայից դուրս էին գալիս։ Հայ հրետանավորները, գնդակոծելով գերեզմանատունը, մարդկանց զրկում էին հինգշաբթի օրերին իրենց հարազատների գերեզմաններն այցելելու հնարավորությունից։ Դ․ գյուղի գերեզմանատունը համեմատաբար անվտանգ վայրում էր։ Այդ պատճառով զոհվածներին թաղում էին Դ․ գյուղի գերեզմանատանը։ Փոքրիկ գյուղական գերեզմանատունը երկու տարում մեծացավ, դրա տարածքը զգալիորեն ավելացավ։ Դ․ գյուղի գերեզմանատունը վերածնունդ էր ապրում․․․

Այն օրվանից, երբ որդու մարմինը փոստատար կնոջ բակ մտցրեցին, նրան ոչ ոք խոսելիս չի տեսել։ Այդ թվում՝ ես։ Բոլորն ասում էին, որ փոստատար կինն այդ վշտին չի դիմանա, մեկ ամիս էլ չի ձգի։ Կանխատեսումները չարդարացան, փոստատար կինը չմահացավ։ Քելեխն անցավ, բոլորը լացեցին՝ որքան կարող էին։ Փոստատար կնոջ տուն այցելությունները հետզհետե դադարեցին։ Փոստատար կինն իր վշտի հետ դեմ առ դեմ մնաց։ Այն ժամանակ կատաղի մարտեր էին ընթանում։ Մահացածները շուտ էին մոռացվում։ Մադիկ չունեին ոչ ուժ, ոչ ժամանակ, որպեսզի ամեն օր նույն բակ գնան, հարազատներին կորցրած մարդկանց մխիթարեն, նրանց համար հոգեպես նեցուկ լինեն։ Կանայք իրենց տանը պատրաստած ճաշի մի մասը երեխաների միջոցով փոստատար կնոջն էին ուղարկում։ Ընթացքում ճաշերի քանակն էլ կրճատվեց։ Որովհետև այն ժամանակ շատ քչերն էին ռմբակոծությունների տակ ճաշ պատրաստում։ Ուտում էին՝ ինչպես պատահի, ինչ պատահի։ Կանայք հնարավորություն չունեին ինչպես հարկն է ճաշ եփելով զբաղվել, կտրատել, աղ, բիբար ցանել։ Երկինքը, բառիս բուն իմաստով, կրակ էր ժայթքում։ Հայկական ռումբը կարող էր շատ հանգիստ մեկ ակնթարթում ճաշ պատրաստող կնոջը փոշու վերածել։ Բայց, միևնույն է, կինը մնում է կին։ Մեծ սիրտ է պետք ունենալ ափալ֊թափալ պատրաստված ճաշը մեկ այլ տուն ուղարկելու համար։ Ճիշտն ասած, մարդկանց վիրավորել էր այն, որ փոստատար կինը վշտից չմեռավ։ Նրանք վիրավորված էին փոստատար կնոջից։ Նրանց տրամաբանությամբ՝ միակ որդուն կորցրած կինը պետք է անպայման մահանար։ Նրա մահը կատարվածին դրամատիկ երանգ կհաղորդեր։ Այն փաստը, որ փոստատար կինը չմահացավ, կենդանի մնաց, զրկեց մարդկանց իրենց երևակայած տեսարանը դիտելու հնարավորությունից։ Մարդիկ դա չներեցին։ Նրանք փոստատար կնոջ մահն էին ակնկալում, իսկ նա ժամերով լուռ ու անշարժ նստած էր՝ աչքերը մի կետին հառած։ Կողքից հնարավոր չէր հասկանալ՝ նա քնա՞ծ է, մեռա՞ծ է, թե՞ ուշաթափված։ Համենայնդեպս, նա ոչինչ չէր լսում, ոչինչ չէր տեսնում։ Նա շատ արագ նիհարում էր։ Աչքի առաջ կմախքի էր վերածվել։ Միայն անհույս հինավնդները կարող են այդքան արագ նիհարել։ Փոստատար կինը, ով չկարողացավ խուսափել ճակատագրի դաժան շրջադարձերից, չկարողացավ հաղթահարել և սեփական մարմինը։ Ես մի քանի անգամ փոստատար կնոջ տուն տատիկիս պատրաստած ճաշն եմ տարել։ Նրա տան պատերը փլվում էին։ Տան մեջտեղում փոքրիկ ջրփոսեր էին առաջացել։ Առաստաղի վրա կեղտաբծեր էին երևում։ Բայց այդ տանն ապրող մարդը դրան ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում։ Պատերին փակցված էր ձկնորսական ցանց, հովիվների կյանքից դրվագի պատկերով փոքրիկ գորգ, զամբյուղ, թռչունների թակարդ, քյամանչա, փայտից քանդակած խնձոր։ Այդ իրերը փոստատար կինը նվեր էր ստացել։ Լավ ժամանակ, բանակում ծառայող որդիներից առաջին նամակը ստանալով, ծնողները փոստատար կնոջը հավ, սագ, ժամացույց, բարձեր էին նվիրում։ Հավանաբար, փոստատար կինը ամենայուրօրինակ նվերները կախել էր պատերին։ Ես երեք անգամ տեսել եմ՝ ինչպես է փոստատար կինը հացի փափուկ միջուկից գնդիկներ սարքում։ Գնդիկները ակամա բերանն էր դնում ու ծամում։ Ես բերած ճաշը զգուշորեն սեղանին էին դնում ու տնից դուրս գալիս։ Փոստատար կնոջից, ինչպես գավառում ապրող միայնակ մարդկանցից, տարօրինակ հոտ էր գալիս։ Անբացատրելի հոտ էր, ոչ մի ուրիշ հոտի նման չէր։ Այդպիսի հոտ ունեն միայն գավառում ապրող միայնակ մարդիկ։ Տան մեջտեղում թափված էին բազմաթիվ հին թերթեր, ամսագրեր, պաստառներ։ Տունն ավելի շատ տպագրական խոտանի պահեստ էր հիշեցնում։ Այդ հին ամսագրերը, թերթերը, պաստառները, ճիշտ այնպես, ինչպես և տանտիկինը, այլևս ոչ մեկին պետք չէին։ Այն օրը, երբ ես վերջին անգամ տեսա փոստատար կնոջը, նա ուշադիր կարդում էր «Կիրպի» հին ամսագիրը, ասես այն դասական գրականության նմուշ լիներ։

***

Միայն մեկ բան էի ուզում՝ մաքուր օդին ծխել։ Հանդիսությունների սրահից դուրս եկա։ Թիկնապահները դռան մոտ կանգնած էին։ Մաքուր օդին իրար հետևից երկու սիգարետ ծխեցի։ Խորը շունչ քաշելով՝ սառը օդը թոքերիս մեջ քաշեցի։ Երբ սրահ վերադարձա, այնտեղ բոլորովին այլ մթնոլորտ էր տիրում։ Ճաշկերույթի մասնակիցներն ախորժակով ուտում֊խմում էին, ուզում էին ավելի խելացի, ուրախ, քաղաքավարի երևալ, քան կային իրականում։ Սևազգեստ կանայք, ում երեխաները պատերազմում անհայտ կորել էին, հասկացան տխուր մթնոլորտը հարկադրաբար շարունակելու անիմաստությունը և հարմարվեցին ճաշկերույթի մթնոլորտին։ Թեև նրանք սրտանց չէին ծիծաղում, բայց ժպտում էին, հարցերի պատասխանում, ուտում, բողոքում ալյուրի թանկացումից։ Երբ մայրս ինձ փոքր հասակում ծեծում էր, ես հնարավորինս երկար լացում էի։ Ձայնս կտրվում էր, կոկորդս չորանում էր, հետո, հասկանալով, որ լացել այլևս հնարավոր չէ, սկսում էի երգել, բանաստեղծություններ արտասանել, զազրաբանել, խաղալ և հետո նորից սկսում էի լացել։ Հետո դասերս էի անում։ Երբ հայրս մտնում էր բակ, նորից սկսում էի լացել։ Որպեսզի հորս ցույց տամ, որ ցերեկն ինձ ծեծել են և ես լացել եմ, չէի լվացվում։ Դեմքիս վրա մնում էին արցունքների հետքերը։ Հայրս հարցնում էր՝ ինչու եմ լացել։ Ես ամեն ինչ ներկայացնում էի ինձ համար հարմար լույսի ներքո։ Եթե հայրս համապատասխան տրամադրություն ուներ, նա, առիթից օգտվելով, մորս էր ծեծում։ Այսպես և վրեժս լուծված էի համարում։ Համառորեն շարունակելով լացել ու դարդ անել՝ ես հիմնականում հասնում էի ցանկալի արդյունքի․․․

- Անցյալ ամիս մեզ մոտ էլ ալյուրը կտրուկ թանկացավ, ֊ ասելով դա՝ սկսեցի զրուցել սևազգեստ կանանցից մեկի հետ։

***

Միջոցառումն անցկացվում էր հյուրանոցում, կոնֆերանսների դահլիճում։ Տարիներ շարունակ ես նույն խոսակցություններն էի լսում։ Հոգնել եմ ժողովուրդների բարեկամության մասին կենացներից, անեկդոտներից, կարծիքներից, թե խնդիրներն ինչպես պետք է լուծել։ Եթե նման միջոցառումների ժամանակ բաժանվող բոլոր տետրերը, թղթապանակները, գրիչները վաճառեի, կկարողանայի ինձ համար տուն գնել։ Նման միջոցառումներին միշտ հանդիպում են կոկորդ պատռողներ, որոնք իրենց ամենախելացիի, ամենագետի տեղ են դնում։ Եթե նրանց կամքը լիներ, մի ամիս շարունակ առանց դադարի կխոսեին։ Կանանցից, ում երեխաները պատերազմում անհայտ կորել էին, երեքն էին մասնակցում միջոցառմանը։ Նրանք արդեն սևազգեստ չէին, տարբեր գույնի զգեստներ էին հագել։ Երբեմն, քննարկումների էթիկան պահպանելով, նրանց կարծիքն էլ էին հարցնում։ Ես ընկերացել էի այդ կանանց հետ։ Ընդմիջումների ժամանակ միայն նրանց հետ էի զրուցում։ Փոստատար կնոջը հիշեցնող կինը կոնֆերանսին չէր եկել։ Միջոցառման ժամանակ շատ էի ձանձրանում։ Ինչպես նշել եմ, ես չէի կարող երկրից իմ հաշվին մեկնել։ Ես համաձայնում էի ամենաձանձրալի սեմինարներին, կոնֆերանսներին մասնակցել՝ միայն թե ինչ֊որ տեղ մեկնեմ։ Այս անգամ էլ միջոցառումն անիմաստ էր։ Պետք է անհայտ կորածների ու գերիների մասին մամուլում տեղեկատվության զետեղման մասին ելույթ ունենայի և մոտ 300-400 դոլարի չափով հոնորար ստանայի։ Միջոցառմանը մի տեսակ արհեստական մթնոլորտ էր տիրում։ Մասնակիցները միմյանց ընդհատում էին, նոր կարծիքներ հայտնում այն մասին, թե ինչպես պետք է փոխանակել գերիներին։ Իրականում բոլորին ամեն ինչ պարզ էր։ Լոկալ պատերազմում գերի ընկնելը շատ ծանր բան է։ Պատերազմում, որտեղ էթնիկ զտումներ են տեղի ունենում, ռազմագերիներին, գերեվարված քաղաքացիական անձանց, ովքեր հայտնվում են մի ամբողջ գումարտակի տրամադրության տակ, չափազանց դաժան կտտանքներ են սպասվում։ Նրա հետ ով ինչ ուզի՝ կանի։

Գերիների ականջներն են կտրում։ Երակների մեջ սոլարային յուղ են ներարկում։ Աչքերն են հանում։ Հայկական կողմում ընդունված էր գերեվարված զինվորների և քաղաքացիական անձանց կրծքին, մեջքին, ուսերին շիկացած երկաթով խաչեր դաջել։ Կանանց կրծքին սիգարետ էին հանգցնում։ Հերթով բռնաբարում էին այնքան ժամանակ, մինչև զոհերը խելագարվեն։ Մարտերում եղբորը, հորը, զարմիկին կորցրած մարդը գերի ընկած զինվորին, պատանդին տանում էր իր հարազատի գերեզման ու այնտեղ սպանում։ Ոմանք անգամ կտրում էին գերեվարվածի գլուխն ու նրա արյունը շաղ տալիս իրենց հարազատների գերեզմաններին։ Նրանք համարում էին, որ նման կերպ վրեժ են լուծել, ու հանգստանում էին։ Փոքր պատերազմում գերի ընկնելը շատ ավելի ծանր է, քան մեծ պատերազմում։ Եթե լայնածավալ պատերազմում գերիներին վատագույն դեպքում սպանում էին, ապա փոքր պատերազմում նրանց կտտանքների էին ենթարկում, դաժանաբար անարգում, ծաղրում։ Մեծ պատերազմների գրված և չգրված օրենքները լոկալ պատերազմում չեն անցնում։ Ղարաբաղյան պատերազմում գերիների ու պատանդների մեծ մասը մահանում էր սովից, կտտանքներից։ Կենդանի մնացածներն իրենց մարմինների վրա կրում էին դաժան կտտանքների հետքերը, դրա համար կողմերը շահագրգռված չէին գերիներին փոխանակելու մեջ։ Յուրաքանչյուր կողմ պետական մակարդակով օգտագործում էր գերիներին որպես կոմպրոմատ մյուսի դեմ և էլ ավելի էր խորացնում թշնամանքը, ուժեղացնում ատելությունը։ Պատերազմը դեռ չէր ավարտվել։ Անորոշ իրավիճակը պահպանվում էր։ Հրադադարի ժամանակ փոխանակած գերիներին սեփական երկրներում ձերբակալում էին։ Նրանց տանջում էին բանտերում։ Կողմերից յուրաքանչյուրը գերիների ու պատանդների մարմինների վրա կտտանքների հետքերը թաքցնելու համար վերացրել, սպանել էր նրանց 1998-2000 թվականներին։ Գերիների փոխանակում ոչ մեկին պետք չէր։ Ավելի ճիշտ՝ դա ձեռնտու չէր։ Խնդիրը լուծվում էր դասական տարբերակով՝ «չկա մարդ, չկա խնդիր»։ Չնայած դրան, տարեց տարի աճում էր գերիների և պատանդների որոնմամբ զբաղվող կազմակերպությունների թիվը։ Ամեն տարի նոր կազմակերպություններ էին բացվում։ Մեր միջոցառման կազմակերպիչները, թեև գիտեին, որ գերիներ ու պատանդներ այլևս չկան, մահացած են, ոչնչացված, այնուամենայնիվ, բուռն քննարկում էին նրանց որոնելու, «գտնելու» և «փոխանակելու» թեման։ Ճիշտն ասած, նման միջոցառումներին չէր կարելի «ստո՛պ» ասել։ Այդ դեպքում եվրոպական դոնորական կազմակերպությունները կդադարեցնեին տվյալ թեմայով միջոցառումների ֆինանսավորումը։ Մինչդեռ մարդիկ, ում հարազատները պատերազմում գերեվարվել կամ պատանդ էին վերցվել, հույսեր էին փայփայում, որ այդ կազմակերպություններն իրենց հարազատներին գերությունից կազատեն, կվերադարձնեն։ Նրանց ոչ ոք ճշմարտությունը չէր ասում։

Ես ձևացրի, իբր ուշադիր լսում եմ քննարկումները, արտահայտված կարծիքները, ելույթները և որ իբր տետրում նշումներ եմ անում։ Իրականում ապագա պատմվածքս էի ուրվագծում։ Մտադիր էի առաջին դեմքով պատմվածք գրել։ Մանկությանս հիշողություններից։ Մեր տանը մոմակալ կար։ Մայրս այն Մոսկվայում էր գնել։ Երկու մերկ տղաներ մոմակալն իրենց ուսերի վրա էին պահում։ Նրանց մարմինները կռացել էին ծանրության տակ։ Դեմքերը լարված էին։ Այդ մոմակալն ինձ տանջում էր։ Ինձ թվում էր՝ այդ երկու մերկ տղաները՝ մոմերն ուսերին, տառապելու են մինչև Դատաստանի օրը։ Մայրս թույլ չէր տալիս մոմեր վառել։ Ինչ֊որ կարևոր օրվա համար էր պահում։ Մի օր ես, իբր պատահաբար, բայց իրականում՝ դիտավորյալ մոմակալը գցեցի ու կոտրեցի։ Դաշնամուրի վրայից գետնին ընկած մոմակալը ջարդուփշուր եղավ։ Մայրս բարկացավ ու մի լավ ծեծեց ինձ։ Քթիցս արյուն եկավ։ Բայց դրա փոխարեն ես մերկ տղաներին, որոնց մինչև Դատաստանի օրը տառապանք էր սպասում, ազատեցի մոմերի բեռից։ Չնայած ինձ ծեծեցին, ես գոհ էի․․․

Պատմվածքի սյուժեն պետք է այդպիսին լիներ։ Ես տետրում նշումներ էի անում։ Ընդմիջմանը դեռ կես ժամ կար։ Ուզում էի թունդ սուրճ խմել, սիգարետ ծխել։ Ուկրաինայից հրավիրված աղջիկը գերիների փոխանակման միջազգային փորձի մասին էր պատմում։ Մյուս մասնակիցները, նրա ելույթն ընդհատելով, «դեժուռնի» հարցեր էին տալիս։ Քննարկումից իմ կտրված լինելը գրավեց Արթուրի ուշադրությունը։ Նման պասիվությունն ինձ կարող էր զրկել հաջորդ միջոցառումներին մասնակցելու հնարավորությունից։ Ամեն դեպքում, ինձ նրա համար չէին հրավիրել, որ ես լուռ նստեմ։ Ձեռքս բարձրացրի, որպեսզի ուկրաինացի մասնակցին հարց ուղղեմ։ Այդ պահին կոնֆերանսների դահլիճի դուռը բացվեց։ Հյուրանոցի աշխատակիցներից մեկը, գլուխը մտցնելով բաց դռան արանքով, կանչեց ինձ։ Արթուրին հարցրեցի և դուրս եկա։ Հյուրանոցի երիտասարդ աշխատակիցը ռուսերեն ասաց․ «Ձեզ մուտքի մոտ սպասում են»։ Ես երիտասարդից չհարցրեցի՝ ով է սպասում։ Չէի ուզում նրա հետ զրույցի բռնվել։ Մինչև դահլիճից հյուրանոցի մուտքի մոտ հասա, մտքովս հազար ու մի բան անցավ։ Ո՞վ է ինձ սպասում։ Ո՞վ կարող էր ինձ մոտ գալ։ Անո՞ւշը։ Բայց չէ՞ որ մեկնելուցս առաջ Անուշին առնվազն 12 նամակ էի գրել՝ խնդրելով ու պահանջելով, որ նա հյուրանոց չգա։ Հետո նրան հարցաքննելու էին։ Եթե նրա հարազատներն իմանային այդ հանդիպման մասին, կարող էին բարկանալ։ Գուգարքում իրավիճակն այլ էր։ Այնտեղ Անուշի պես տասնյակ աղջիկներ կային։ Բայց նույնիսկ այնտեղ ես շատ զգույշ էի։ Փորձում էի այնպես անել, որ դիմացինները չիմանան, թե մենք իրար ինչպես ենք վերաբերվում։ Այստեղ ճամբար չէր։ Թշնամական երկրից եկած երիտասարդի հետ հյուրանոց հանդիպման գալը միանշանակ վտանգավոր էր։ Այդ պատճառով ես նրան մի քանի անգամ խնդրել էի, որ հյուրանոց չգա։ Եվ նա ինձ խոստացել էր, որ չի գա։ Գուցե, Անուշը չէ։ Հնարավոր է՝ տեղացի լրագրողներից մեկն է, ում հետ կոնֆերանսներից մեկի ժամանակ էի ծանոթացել։ Տեղեկացել է միջոցառմանն իմ մասնակցության մասին ու ցանկացել հանդիպել։ Ոչ, լրագրողներն անմիջապես կոնֆերանսների դահլիճ են մտնում։ Իսկ գուցե ինձ ուզում են սադրիչ իրադրության մեջ ներքաշել։ Թիկնապահները չէին երևում։ Մի տեղ հանգստանում էին։ Գուցե, պետք է նրանց տեղյակ պահել, որ դուրս եմ գալիս։ Ինչ ասես կարող է պատահել․․․

Մինչև դահլիճից հյուրանոցի մուտքի մոտ էի գնում, գլխումս հակասական մտքեր էին պտտվում։ Դուռը բացեցի ու փողոց դուրս եկա։ Հյուրանոցի մոտ դռանը մեջքով մի աղջիկ էր կանգնած՝ աչքերը մի կետին հառած։ Ես ճանաչեցի հյուրանոցին մեջքով կանգնած աղջկան։ Անուշն էր։ Բացվող դռան ձայնի վրա նա շրջվեց ու ինձ տեսավ։ Այնքան անկեղծորեն ժպտաց, որ բերանը մինչև ականջները բացվեց։ Մոտս վազեց ու ձեռքերը վզիս փաթաթեց։ Ձեռքում ցելոֆանե տոպրակ կար, բայց դա նրան չխանգարեց պինդ գրկել ինձ։ Կյանքիս մեջ ինձ ոչ ոք այդքան չէր կարոտել։ Ոչ ոք ինձ այդքան պինդ, սրտանց, ամբողջ ուժով, բոլոր մկաններով չէր գրկել։ Փոքրիկ բացվացքից երևացող նրա պարանոցից ջերմություն էր արձակվում, նաև մարմնի հոտը, որը ես դեռ հիշում էի։ Անուշն ինձ հպվեց, բայց ես չկարողացա համարժեք պատասխան տալ։ Որպեսզի կատարյալ էշ չերևամ, երկու֊երեք անգամ ափով թեթևակի մեջքին խփեցի։ Նա համբուրեց այտերս, պարանոցս, ճակատս։ Ես Անուշին չհամբուրեցի։ Իմ սառնությունը երաշխավորում էր նրա անվտանգությունը։ Հյուրանոցի աշխատակիցները մեզ էին նայում։ Նրանք անպայման կհետաքրքրվեն՝ ով է այդ աղջիկը, ով գրկում է թշնամական երկրի քաղաքացուն։ Այդ ջերմ հանդիպումը կարող էր զայրույթ առաջացնել։ Վանաձորը, թեև քաղաք է, բայց գավառական։ Ես վերահսկում էի գործողություններս։ Իսկ Անուշը՝ որպես սիրահարված աղջիկ, իրեն վտանգի էր ենթարկում։ Այդ օրը ես հասկացա, որ սիրո մեջ կինն ավելի անձնազոհ է, նա յուրաքանչյուր իրավիճակում քայլ է անում, հանուն սիրո պատրաստ է ամեն ինչի։ Նման բան տղամարդկանց մասին անկեղծ ասել չի ստացվում։ Նա ինձ անընդհատ ջերմ, բարի խոսքեր էր ասում։ Իսկ ես կանգնած էի սառած դեմքով, բերանս փակ, ասես կոմունիստներին կանգնեցված արձան։ Երևի, նա նախապես պատրաստվել էր, որոշել էր՝ ինչպես է ինձ կգրկելու, ինչ բառեր է ասելու։ Ձյուն էր տեղում։ Վեհաձևորեն տեղացող ձյունն իր հմայությամբ կիսվում էր փողոցի, շենքերի, անցորդների հետ։ Նման շլացուցիչ սպիտակ, անկաշկանդ տեղացող ձյուն երբեք չէի տեսել։

Անուշը կապույտ գլխարկով էր։ Պարանոցին էլ կապույտ շարֆ էր փաթաթել։ Զրույցը սկսեցի գլխարկից ու շարֆից․

- Այս գլխարկը, այս շարֆը քեզ շատ են սազում։

- Շնորհակալ եմ։ Ես վախենում էի, որ քեզ դուր չի գա։ Նաիրան է Լեհաստանից բերել։

Ես չհարցրեցի՝ ով է Նաիրան։

- Ինչո՞ւ ես եկել։

- Ոչ այդքան քեզ տեսնելու համար։ Ուղղակի ուզում էի ինքս ինձ ապացուցել, որ չեմ հրաժարվի քեզ տեսնելու հնարավորությունից, որ հանուն դրա պատրաստ եմ ամեն ինչի։

- Դա վտանգավոր է։ Դու փողոցի մեջտեղում թշնամու ես գրկում։ Եկել ես հյուրանոց, որ տեսնես նրան։ Հետո քեզ հարցաքննելու են։ Հեռախոսդ են գաղտնալսելու։ Փոստդ են ստուգելու։ Քեզ տանջելու են։

- Գիտեմ, բայց ես պետք է այստեղ գայի։ Այլ կերպ լինել չէր կարող։ Եթե չգայի, տեղս չէի գտնի։ Մի՛ բարկացիր։

Այո, նա բոլոր հարցերի պատասխաններն ուներ։ Ես կոնֆերանսների դահլիճից ուղիղ փողոց էի դուրս եկել, բաց գլխով։ Բաճկոնս էլ չէի հագել։

- Կմրսես։ Գնա՛, հագնվի՛ր։ Ես այստեղ կսպասեմ։

- Մի՛ անհանգստացիր։ Միևնույն է՝ չեմ կարող երկար մնալ։

- Մոտակայքում սրճարան կա։ Կարող ենք գնալ սուրճ խմել։

- Ոչ, դա հնարավոր չէ։ Ես չեմ կարող ոչ մի տեղ առանց թիկնապահների գնալ։ Արգելված է։ Ես քեզ այդ մասին գրել էի։

Ես հասկացա, որ նա նախապես ամեն ինչի մասին մտածել էր, հաշվարկել էր յուրաքանչյուր շարժում, յուրաքանչյուր խոսք։

- Ես պատրաստ եմ գնալ՝ որտեղ ասես։ Ոչ մի բանից, ոչ մեկից չեմ վախենում։

- Ես քեզ համար եմ անհանգստանում։

- Լցվել ես։ Կարծում էի՝ քեզ նիհար կտեսնեմ։

- Ձմռանը միշտ մի քիչ լցվում եմ։

Նա թեթևակի թշիս խփեց, ինչպես կարող է խփել սիրող մարդն իր սիրելիին։ Ուզում էր ինձ նորից գրկել։ Թույլ չտվեցի։ Նրա շարժումները շատ հասարակ էին։ Պատճառն այն է, որ նա դեռ չէր տիրապետում այն խորամանկություններին, որոնք օգնում են կանանց թաքցնել իրենց իսկական զգացմունքները։ Նա բաց պայքարի մեջ էր մտել։

- Եթե թիկնապահներն ինձ հարցաքննեն, կասեմ այն, ինչ կա։

- Դա խենթություն է։

Անուշը շատ մոտ էր։ Ես կարող էի դիպչել նրա շուրթերին, այտերին, քթին, հոնքերին։ Բայց այդ մոտիկության մեջ անսահման հեռավորություն կար։

Հյուրանոցի դուռը բացվեց։ Թիկնապահը դուրս եկավ։ Զրույցի թելը կորցրել էինք։ Մեզ առանց այդ էլ դժվար էր խոսել։ Զրույցը չէր ստացվում։ Թիկնապահի հայտնվելն էլ ավելի սրեց իրավիճակը։ Մենք լռեցինք։ Թիկնապահը հազաց։ Այդ հազն ինձ համար նշան էր, որ պետք է հյուրանոց վերադառնամ։ Ես շրջվեցի ու մատներով ցույց տվեցի, որ ինձ ևս երկու րոպե է հարկավոր։ Նա՝ ի նշան համաձայնության, ինձ գլխով արեց։ Ես ու Անուշը կանգնած էինք դեմ֊դիմաց։ Հյուրանոցից դուրս եկած թիկնապահը փչացրեց նրա տրամադրությունը։ Անուշի դեմքին մահացու թախից իջավ։ Նա մեկ ակնթարթում զգաց մեր դրության ողջ լրջությունը։ Թիկնապահի դուրս գալը նրա առաջ բացեց մեր միջև եղած անդունդը։ Այդ անդունդի անունն էր թշնամանք, պատերազմ, ատելություն, գերիներ, պատանդներ, շարունակական անորոշություն, ամեն շաբաթ, ամեն օր հրադադարի ռեժիմի խախտումներ․․․

Նա տխուր հայացքով ուղիղ աչքերիս մեջ նայեց։ Տարօրինակ հայացք էր, ավելի երկար, քան անհրաժեշտ էր, ավելի սևեռուն։ Նրա երկար հայացքում արտացորված էին կնոջ՝ դարերի ընթացքում անփոփոխ էությունը, անձնվիրությունը, անձնազոհության բնազդը։ Յուրաքանչյուր կնոջ կյանքում լինում է մի օր, երբ նա նայում է նման հայացքով, և վա՛յ այն տղամարդուն, ով հանդիպում է նման հայացքի։

- Դու պետք է գնաս։

- Ես չեմ կարող։

- Ուժերդ հավաքի՛ր։

- Ես չեմ գա։ Դու գնա՛, թեթև ես հագնված։ Կմրսես։ Ես քեզ համար նվեր եմ բերել։ Խնդրում եմ, տանը կբացես։

Ձեռքի տոպրակն ինձ տվեց։ Ես այն վերցրեցի ու սառը «շնորհակալություն» ասացի։ Շրջվեցի ու հյուրանոց մտա։ Իսկ Անուշը մնաց փողոցում, անկաշկանդ տեղացող ձյան տակ։ Սա մեր վերջին հանդիպումն էր։ Երեք ամիս անց Թբիլիսիում մի լավ խմելուց հետո Անուշին զանգեցի։ Չկարողացանք խոսել։ Կապը շատ վատն էր։ Ահավոր։ Խմիչքի ազդեցության տակ, ասացի․ «Անուշ, ես քեզ կյանքիցս շատ եմ սիրում»։ Իսկ նա շարունակ գոռում էր․ «Ի՞նչ։ Ի՞նչ եք ասում։ Ո՞վ է խոսում․․․»։

***

Կոնֆերանսների դահլիճ այլևս չվերադարձա։ Սենյակ բարձրացա։ Եվ արեցի այն, ինչը մինչ օրս չեմ կարողանում ինձ ներել։ Անուշը խնդրել էր, որ նվերը տանը բացեմ։ Վախով պայմանավորված կասկածը, անհանգստությունը և սովորական հետաքրքրասիրությունն ինձ ստիպեցին բացել տուփը։ Նրա անձնվիրության ֆոնին իմ այդ արարքը ստորություն էր։ Իմ կողմից անխղճություն էր նման մաքրությանն ի պատասխան բացել տուփն այն մտքով, որ «դա կարող է սադրանք լինել»։ Նա, արհամարհելով վտանգը, եկել էր հյուրանոց, որպեսզի ինձ տեսնի։ Նա պատրաստ է ամեն ինչի։ Իսկ ես, հետաքրքրասիրությունից դրդված, այդ տուփը հյուրանոցում բացեցի՝ մտածելով․ «Հետաքրքիր է՝ մեջն ի՞նչ է»։ Ես չկատարեցի Անուշի խնդրանքը՝ տուն հասնելուց հետո նվերը բացել։ Երևի, նա երկար է մտածել՝ ինչ նվիրել ինձ։ Խեղճ աղջիկներին դժվար է սիրած մարդու համար նվեր ընտրել։ Խեղճ աղջիկը վախենում է, որ սիրած տղամարդը կծիծաղի այդ նվերի վրա, չի հավանի այն։ Գուցե, դրա համար Անուշը խնդրեց տուփը տանը բացել։ Նա մեծ խնամքով, սիրով տուփը կապույտ ժապավենով էր կապել։ Ես հեշտությամբ արձակեցի ժապավենը։

Տխուր էի։ Գիտակցում էի, որ իմ կողմից ստորություն է տուփը բացելը։ Բայց չէի կարող կանգ առնել։ Կասկածը, անհանգստությունը, հետաքրքրասիրությունն ասում էին․ «Բա՛ց, տե՛ս, թե տուփի մեջ ինչ կա»։ Ես Անուշին սառը «ցտեսություն» ասացի՝ չգրկելով, չշոյելով նրան, իսկ այժմ, նրա խնդրանքին հակառակ, բացում էի տուփը։ Երևի, Անուշը շատ վհատված է տուն վերադարձել։ Հնարավոր է՝ նա դեռ շրջում էր փողոցներով։ Համենայնդեպս, նա բոլորովին այլ հանդիպում էր ակնկալում։

Հիշեցի բանակի ընկերներիցս մեկի հորը։ Երբ նա որդու հետ հանդիպման էր գալիս, հետը շատ ուտելիք էր բերում՝ տապակած հավ, կոտլետներ, տապակած ձուկ, մրգեր։ Մեծ մասը հենց ինքն էր ուտում, հետո որդուն մի շարք խորհուրդներ էր տալիս ու տուն վերադառնում։ Ինձ թվաց, որ իմ ու այդ տղամարդու արարքները շատ նման էին։ Հայրը, ուտելով տնից բերած տապակած հավը, կոտլետները, տապակած ձուկը, որդուն խրատներ էր տալիս՝ հավատարիմ ծառայել հայրենիքին, կատարել հրամանատարերի հրահանգները։ Նա զզվեցնում էր որդուն բանակում իր ծառայության մասին երկար պատմություններով։ Երկու տուփ սիգարետ էր ծխում։ Թերմոսի մեջ բերած օղին բաժակի մեջ էր լցնում ու խմում։ Հարբում էր ու տխրում։ Անընդհատ գրկում ու համբուրում էր որդուն, ասում էր, որ հպարտանում է նրանով։ Այդ տղամարդուն բոլոր զինվորները, սպաները ճանաչում էին։ Նրան տեսնելով՝ բոլորը ժպտում էին։ Որովհետև բոլորը գիտեին, որ որդու համար բերած ուտելիքի մեծ մասը տղամարդն ինքն է ուտում։ Այդ թեմայով բազմաթիվ անեկդոտներ էին հորինել։ Ծառայակիցս ամաչում էր հոր համար։ Նա չէր ուրախանում, երբ հայրը գալիս էր իրեն տեսակցելու։ Հակառակը՝ հոր հետ յուրաքանչյուր հանդիպում նրա համար ծանր պարտականություն էր։

Կապույտ ժապավենով փաթաթված տուփի մեջ գիրք էր ու հուշանվեր։ Անդրե Մորուայի հուշերի գիրքն էր։ Չնայած հետագայում մի քանի անգամ ուշադիր վերընթերցել եմ Անդրե Մորուայի հուշերը, այդպես էլ չհասկացա՝ ինչու է Անուշն ինձ հենց այդ գիրքը նվիրել։ Անդրե Մորուայի հուշերում ես իմ ու Անուշի հարաբերությունների միջև կապ, գաղտնի իմաստ էի որոնում։ Անդրե Մորուան իմ սիրած գրողն է, բայց, չնայած դրան, ես չկարողացա նրա հուշերում մեր հարաբերությունների հետ որևէ կապ, ծածկագիր գտնել։ Իսկ հուշանվերը քառակուսի քարի վրա երկու համբուրվող սպիտակ աղունիկների տեսքով էր։ Տուն վերադառնալով՝ ես հուշանվերը հայելու մոտ դրեցի։ Համբուրվող աղունիկներն ինձ հիշեցնում էին Անուշի՝ աղավնու թևերի նման ձեռքերը․․․

Դուռը ծեծեցին։ Արթուրն էր։ Միջոցառմանն ընդմիջում էր հայտարարված։ Ընդմիջումից հետո ես պետք է ելույթ ունենայի անհայտ կորածների ու գերիների մասին մամուլում տեղեկատվության զետեղման մասին։ Բացառապես հոնորարի համար։ Արթուրի հետ կոնֆերանսների դահլիճ իջա։ Երկու բաժակ սև սուրճ խմեցի․․․

ՆԱՄԱԿՆԵՐ

Բարի լո՜ւյս,

Հնարավոր է՝ դու այս նամակը ցերեկը կամ երեկոյան ես կարդում։ Ես գրեցի «բարի լույս», որպեսզի իմանաս, որ ես այս նամակը վաղ առավոտյան եմ գրում։ Եվ ընդհանրապես, ինձ դուր է գալիս «բարի լույս» արտահայտությունը։ Եթե մարդիկ դա ըմբռնեին, ես երեկոյան էլ «բարի երեկո»-ի փոխարեն նրանց «բարի լույս» կասեի։

Այստեղ ոչ մի հետաքրքրություն չկա։ Սովորական քաղաք է։ Իրականում իսկական գավառ է։ Երեկոյան ժամը 6-ից հետո կյանքը մեռնում է։ Տղամարդիկ երեկոները խմիչքի շուրջ են անցկացնում։ Իսկ կանայք, տաը նստած, սպասում են հարբած ամուսիններին։ Մարդկանց մեծ մասն այստեղ օր ու գիշեր աշխատում է, որպեսզի իր գոյությունը պահպանի։ Եթե մի քիչ ազատ ժամանակ է մնում, նրանք դրանից այնքան են վախենում, որ փորձում են քնել։ Կամ հավաքվում ու թունդ խմիչքներ են խմում։

Ես ինձ համար նոր զբաղմունք եմ գտել։ Երեկոյան երեխաներին հավաքում ու նրանց համար հեքիաթներ եմ պատմում։ Շատ լավ ու հետաքրքիր է անցնում։ Հեքիաթներ պատմելիս ինձ շատ խաղաղված եմ զգում։ Ինքնամաքրվում եմ։ Հոգիս վերածնվում է։ Սենյակում տարօրինակ մթնոլորտ է ստեղծվում։ Եվ ամենակարևորը՝ ինքս էլ շատ հանգիստ եմ քնում։ Դու էլ շուրջդ ծանոթ երեխաներին հավաքիր ու նրանց հեքիաթներ պատմիր։ Կհասկանաս՝ ինչ եմ ասում։ Ցերեկը ես հեքիաթն անգիր եմ սովորում։ Կարդալը երեխաներին նույնքան հաճույք չի պատճառում։ Հեքիաթը չպետք է գրքից կարդալ։ Երբեմն այնպես է ստացվում, որ ես ինքնս եմ հեքիաթի շարունակությունը հորինում։ Նրանք անմիջապես ասում, են, որ նախորդ անգամ նման բան չէր եղել։ Գոռում են։ Ես ծիծաղում եմ։ Իսկ նրանք ուրախանում են, որ սխալս բռնացրել են։ Ես քեզ մի խնդրանք ունեմ։ Եթե կարող ես, ինձ մի քանի ադրբեջանական հեքիաթ ուղարկիր։ Կարող ես ինքդ ընտրել։ Բայց անպիսիներն ընտրիր, որ հեշտ ընկալելի լինեն։ Ես ուզում եմ երեխաներին ադրբեջանական հեքիաթներ պատմել։ Երկու օր առաջ գրադարան էի գնացել։ Խորհրդային ժողովուրդների հեքիաթներ վերցրեցի։ Ադրբեջանական հեքիաթներով էջերը պոկված էին։ Մարդ ինչպե՞ս կարող է հեքիաթների գրքից էջեր պոկել։ Այդ հեքիաթները հորինած մարդիկ որտեղի՞ց իմանային, որ կգա ժամանակ, երբ մենք կսկսենք պատերազմել։ Հեքիաթներն ինչո՞ւմ են մեղավոր։ Ես գրադարանավարուհու հետ վիճեցի։ Նա երդվեց, որ գրադարանի աշխատակիցները տեղյակ չէին, որ էջերը պոկված են։ Ասաց, որ, հնարավոր է, ընթերցողներից մեկն է պոկել դրանք։ Սակայն ի՞նչ տարբերություն։ Խորհրդային ժողովուրդների հեքիաթների գիրքը գրադարան վերադարձրի։

Չմոռանա՛ս հեքիաթներն ուղարկել։ Համբուրում եմ։ Շատ կուզեի դրանք քեզ պատմել։ Հին ժամանակներում աղջիկներն իրենց սիրեցյալներին հեքիաթներ էին պատմում։ Ես այդ մասին կարդացել եմ։

Քեզ լավ նայիր։

Անուշ

Բարի լո՜ւյս,

 Եթե քեզ դուր է գալիս «բարի լույս» արտահայտությունը, կարող ես ինձ միշտ «բարի լույս» գրել։ Ես էլ եմ առավոտը սիրում։ Հատկապես գյուղում, անգամ ամենահոգնած մարդուն առավոտը ինչ֊որ լավ բան է խոստանում։ Իսկ Բաքվում անգամ գիշերը երթևեկությունը չի դադարում։ Երթևեկությունը մինչև առավոտ թույլ չի տալիս քնել։ Այդ պատճառով ես արդեն մի քանի տարի չեմ զգում, որ գիշեր է եկել։ Վերջին երեք տարիների ընթացքում մեքենաների թիվը Բաքվում անհամեմատ աճել է։ Նախկինում Բաքվում այս քանակությամբ մեքենաներ չկային։ Երբ ես ռազմական ուսումնարանում էի սովորում, գիշերվա ժամը մեկից հետո մենք մարզական համազգեստ ու կոշիկներ էինք հագնում ու գնում քաղաք զբոսնելու։ Մենք հաճույք էինք ստանում առանց մեքենաների քաղաքում զբոսնելուց։ Իսկ այժմ մեքենաներն ամենուրեք են․․․

Ես չեմ կարողանա խնդրանքդ կատարել։ Մեր հեքիաթները սարսափելի են։ Դրանցում լիքն են օձերը, թունավոր կարիճները, վիշապները։ Մեր հեքիաթների հիման վրա կարելի է միայն սարսափ ֆիլմեր նկարահանել։ Ընկերներիցս մեկն իր որդու համար հեքիաթ էր կարդացել։ Երեխան վախից սկսեց լացել։ Ինքս էլ, մեր հեքիաթները կարդալով, ոչինչ չեմ հասկանում։ Դժվար թե երեխաները, որոնց դու հավաքում ես, ինչ֊որ բան հասկական։ Բայց ես, այնուամենայնիվ, կփնտրեմ։ Եթե ինչ֊որ չափով դրական հեքիաթ գտնեմ, անպայման քեզ կուղարկեմ։

Հաջողություն։

Հարգանքով՝

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Հիշում եմ այն պահը, երբ սիրահարվեցի քեզ։ Դու աղբյուրի մոտ լվացվում էիր, ճամբարում։ Ես քեզանից քիչ հեռու էի կանգնած։ Դու այնքան հավեսով, այնքան անկաշկանդ էիր լվանում դեմքդ, ձեռքերդ, պարանոցդ, ասես, առաջին անգամ էիր սառը ջուր տեսել, զգացել։ Հետո սկսեցիր ագահորեն աղբյուրից ջուր խմել։ Շատ հաճելի էր քեզ նայել։ Ինձ մոտ էլ ցանկություն առաջացավ միանալ քեզ ու լվացվել։ Երբ դու ճամբարում էիր, ես հաճախ էի աղբյուրի մոտ գնում։ Նաև մտածում էի, որ դու, երևի, ջուրը փոխել էիր ու դրա համար էիր այդքան շատ խմում։ Ասում են, երբ մարդ ջուրը փոխում է, չի կարողանում ծարավը հագեցնել։

Քեզ լավ նայիր։

Անուշ

Բարի լո՜ւյս,

Ուրեմն, դու հետևում էիր՝ ինչպես եմ աղբյուրից լվացվում։ Ես ամեն տեղ, որտեղ կա ջուր, անպայման լվացվում եմ։ Անգամ ձմռանը։ Եվ դրա համար պատճառ կա։ Մի անգամ, երբ տանը պառկած էի, սիրտս հանկարծ կանգ առավ։ Ոտքերս սառեցին։ Մայրս խոհանոցում ամաններն էր լվանում։ Ուզում էի մորս օգնության կանչել, բայց չկարողացա բերանս բացել։ Այդ պահին ես հասկացա, թե որքան անօգնական վիճակում մարդ կարող է հայտնվել մի ակնթարթում։ Ձեռքերս կրծքիս վրա էին։ Ուզում էի գոռալ, բայց ծպտուն անգամ հանել չկարողացա։ Չէի կարողանում շարժվել։ Թեև սիրտս չէր բաբախում, թվում էր՝ ուր որ է՝ կտոր-կտոր կլինի։ Ես սկսեցի հասկանալ, որ մահանում եմ։ Հոգիս կամաց֊կամաց լքում էր մարմինս։ Այդ պահին երկու ցանկություն ունեի։ Ուզում էի ձեռքերս իջեցնել։ Բայց ուժ չունեի։

Մարդ որքա՜ն անօգնական կարող է լինել։ Նաև ուզում էի, որ ինչ֊որ մեկը ձեռքերս սառը ջրի մեջ թրջի ու դեմքիս քսի։ Մոտ 10 րոպե մահվան հետ կռիվ էի տալիս։ Բայց այդ 10 րոպեներն ինձ հավերժություն թվացին։ Հանկարծ սիրտս սկսեց բաբախել։ Ոտքերս քիչ֊քիչ տաքացան։ Ուժերս մարմին վերադարձան։ Նայելով հայելու մեջ՝ տեսա, որ աչքերս թղթի պես սպիտակ են։ Շատ վախեցա։ Մորս ոչինչ չասացի։ Միևնույն է՝ նա ոչինչ չէր հասկանա։ Ծայրահեղ դեպքում, կասեր՝ քիչ խմիր։ Ես ոչ մեկին չէի կարողանա ապացուցել, որ մահացել ու վերակենդանացել եմ։ Իրականում դրա անհրաժեշտությունն էլ չէր լինի։ Այդ դեպքից հետո ամեն տեղ, որտեղ կա ջուր, անպայման լվացվում եմ։

Հաջող։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Երեկ երեկոյան 1-ին ալիքով սիբիրյան ինչ֊որ գյուղի մասին հաղորդում էին ցույց տալիս։ Չգիտեմ՝ քեզ մոտ ոնց, բայց ինձ մոտ հեռավոր վայրերը թախիծ են առաջացնում։ Բավական է՝ հեռուստացույցով ինչ֊որ հեռավոր վայր տեսնեմ, ինձանից անկախ, տխրում եմ։ Մոտս անմիջապես ցանկություն է առաջանում այնտեղ լինել, զբոսնել, այնտեղ ապրող մարդկանց հետ զրուցել։ Չի ստացվում մարդկանց հետ կիսվել ցանկություններով, որոնց իրականացումն անհնար է։ Անգամ ամենամոտ մարդկանց հետ։ Ես վախենում եմ, որ ինձ վրա կծիծաղեն։ Երևի, դու էլ նման ցանկություններ ունես․․․

Ինձ թվում է՝ մարդ հիմարանում է նրանից, ինչը սեր են անվանում։ Երգերը, որոնք ես նախկինում տխմար էի համարում, այժմ ինձ հուզում են։ Ես չէի մտածում, որ այդքան արագ կփոխվեմ, այդքան արագ կնվաճվեմ։ Ես չէի ուզում քեզ սիրահարվել։ Բայց, Աստված վկա, ես սիրահարվեցի։

 Քեզ լավ նայիր։

Անուշ

 Բարի լո՜ւյս,

 Ես լսել եմ, որ դուք Այնուր անուն ունեք։ Չեմ հիշում՝ երբ եմ լսել։ Երևի՝ ինչ֊որ տեղ կարդացել եմ։ Այդ անունն ինձ շատ է դուր գալիս։ Եթե կարող ես, ինձ այսօրվանից Այնուր անվանիր։ Ես ուզում եմ դեպի ապագա քայլել Այնուր անունով։

Քեզ լավ նայիր։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Իհարկե, ես էլ տարօրինակ ցանկություններ ունեմ։ Այդ ցանկությունները շատ դժվար է իրականացնել։ Ես չեմ էլ տառապում նրանից, որ ցանկություններս երբեք չեն իրականանա։ Ուզում եմ պինգվինի գրկել։ Եթե ինձ հաջողվեր թեկուզ մեկ անգամ պինգվինի գրկել, ես ինձ աշխարհի ամենաերջանիկ մարդը կհամարեի։ Ես անգամ պատրաստ եմ գրկել պինգվինի ու մեռնել։ Երբ հեռուստացույցով պինգվինների մասին հաղորդումներ են ցույց տալիս, ես միշտ նայում եմ։ Ինձ շատ է դուրս գալիս՝ ինչպես են նրանք քայլում։ Երևի, պինգվինների մարմինը շատ փափուկ է։ Մայրս ինձ համար Մոսկվայից պինգվիններով շապիկ էր բերել։ Ես շատ էի սիրում այդ շապիկը։ Երն այն պատռվեց, շատ էի տխրել։

Պինգվինների հանդեպ իմ սերն անբացատրելի է։ Եթե հարցնես՝ որն է պինգվինների հանդեպ իմ անսահման սիրո պատճառը, չեմ կարողանա հստակ պատասխանել։ Ես շատ քիչ բան գիտեմ պինգվինների կյանքի մասին։ Միայն սիրում եմ նրանց՝ փափուկ թվացող մարմինը։ Նրանք շատ ծիծաղելի քայլվածք ունեն։ Երբ ես համալսարանի առաջին կուրսում էի սովորում, որոշել էի, որ անպայման ամուսնանալու եմ պինգվինի մնան աղջկա հետ։ Եթե մի փոքր գիրանաս, դու էլ պինգվինի կնմանվես։

Իմ երկրորդ ցանկության իրականացումը նույնպես քիչ հավանական է։ Կարելի է ասել՝ անհնար է։ Ուզում եմ դելֆինի լեզվին դիպչել։ Այդ ցանկության մասին ընկերոջս էի պատմել։ Նա ասաց, որ Մոսկվայի ժամանցային կենտրոններից մեկում դելֆինների շոու է կազմակերպվում։ Եթե ես այնտեղ գնամ, հնարավորություն կունենամ մատով դիպչել դելֆինի լեզվին։ Եթե հանկարծ փող ունենամ, կգնամ Մոսկվա՝ այդ ժամանցային կենտրոն։

Երրորդ ցանկությունս մի փոքր անպարկեշտ է։ Ուզում եմ սևամորթ աղջկա հետ քնել։ Բաքվում դժվար է սևամորթ աղջիկ գտնել։ Չեմ հիշում՝ երբ է մոտս նման ցանկություն առաջացել։ Խնդրում եմ, երրորդ ցանկությանս մասին հարցեր մի տուր, միևնույն է՝ անպատասխան են մնալու։ Պետք չէր քեզ իմ երրորդ ցանկության մասին գրել։ Ոչինչ, դու ինձ կհասկանաս։ Ինձ թվում է՝ այդ ցանկության մեջ ոչ մի անմարդկային բան չկա։

Հաջող։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Խնդիր չկա։ Եթե քեզ դուր է գալիս Այնուր անունը, այսուհետ քեզ Այնուր կանվանեմ։ Քրոջս անունն էլ է Այնուր։ Այդ անունը մեզ մոտ շատ տարածված է։ Իրականում Անուշ և Այնուր անունները շատ նման են հնչում։

 Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Սիրո մասին իմ հարցերին կատակով պատասխանելով՝ դու խուսափում ես դրանցից։ Ես հիմա կարդում եմ Գյոթեի «Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները»։ Ավարտելուց հետո անպայման կգրեմ քեզ տպավորություններիս մասին։ Առայժմ ասելիք չունեմ։ Վաղն անտառ ենք գնալու։ Երևի, այտեղից հոգնած կվերադառնամ։ Բոլորն ասում են, որ առաջ մարդիկ ավելի ուժեղ էին սիրում։ Ասես, հիմա սեր չկա։ Ինձ թվում է՝ այդպես ասում են մարդիկ, որոնք ունակ չեն սիրել․․․ Կանանց մեծ մասը սիրում է ենթարկվել։ Վերթերը դա չէր հասկանում։ Խոստանում եմ հանգամանորեն գրել քեզ այդ ստեղծագործության վերաբերյալ մտքերիս մասին։ Շատ եմ ուզում, որ վաղն անտառում ինձ աղվես հանդիպի։

Քեզ լավ նայիր։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Այնուր, ես մի խնդրանք ունեմ։ Խնդրում եմ, նամակներում մի՛ գրիր «քեզ լավ նայիր»։ Այդ բառերն ինձ շատ են վախեցնում։ Ես ամաչում էի քեզ այդ մասին գրել։ Ինձ թվում է՝ շուտով ես կմահանամ։ Երբ մարդիկ ասում են «քեզ լավ նայիր», թվում է՝ նրանք ինձ հրաժեշտ են տալիս։ Ինձ ամեն ինչ վախեցնում է։ Նյարդերս ամբողջությամբ խախտվել են: Երեկ, երբ աստիճանով բարձրանում էի, դիմացս հանկարծ մի կատու հայտնվեց։ Ես այնպես վախեցա, քիչ էր մնում՝ սիրտս կանգներ։ Մարմինս դողում էր։ Ստիպված էի հանգստացնող դեղ ընդունել։ Մյուս կողմից էլ ինձ ծխելն է քայքայում։ Չեմ կարողանում թարգել։ Հակառակը՝ օրեցօր ավելի ու ավելի շատ եմ ծխում։ Պետք է մարզանք անել։ Պայմաններ չկան։ Ժամանակին ես կարող էի հանգիստ 6 կիլոմետր վազել։ Հիմա մարմինս շատ է թուլացել։ Ուժասպառ եմ եղել։ Դա ինձ արդեն հուսահատեցնում է։ Կեսօրից հետո հանկարծ սկսում է քունս տանել։ Մեղրս վերջացել է։ Ընկերս խոստացել է մաքուր մեղր բերել։ Ինչ լավ է, որ կան մեղուներ։ Առանց մեղր ես չեմ կարող ապրել։

Հաջող։

Սեյմուր

 Բարի լո՜ւյս,

Սեյմուր, ես երբեք չեմ հանդիպել մարդու, ում տրամադրությունն այդքան հաճախ է փոխվում։ Դեռ երեկվա նամակիդ մեջ այնքան կենսուրախություն, եռանդ կար․․․ Ոչնչով չեմ կարող քեզ մխիթարարել։ Եթե ասեմ, որ կյանքը թույլ մարդկանց չի սիրում, դու միայն կծիծաղես։ Չեմ ուզում քեզ ամաչեցնել, բայց այդ բողոքները քեզ սազական չեն։ Ես ուզում եմ քեզ ուժեղ տեսնել։ Յուրաքանչյուր կին իրավունք ունի իր սիրած տղամարդուց պահանջել, որ նա ուժեղ լինի։ Միևնույն ժամանակ, չեմ ուզում, որ դու լավատես ձևանաս։ Դա կեղծ կլիներ։ Ինձ համար ծանր է բողոքներով լի նամակներդ կարդալ։ Եթե հնարավորություն ունես, շրջագայիր։ Քեզ լռություն է հարկավոր։ Առաջ ես գրում էի «քեզ լավ նայիր», իսկ հիմա գրելու եմ «ձգտիր ապրել»։ Համբուրում եմ։ Դու ուժեղ ես։ Դա գրելու կարիք չկա։ Ես դեռ ճամբարում էի զգացել, թե դու որքան ուժեղ ես։

Այնուր

 Բարի լո՜ւյս,

Դու քո ծուլությունն ես անվանում տառապանք, թուլություն, անզորություն, անհուսություն։ Ափսոս, հեռու ես։ Ձեռքերս քեզ չեն հասնում։ Եթե հնարավորություն լիներ, ձեռքդ կբռնեի ու էլ երբեք բաց չէի թողնի։ Քեզ ճանաչելուց ու սիրահարվելուց հետո սկսեցի ավելի շատ պատերազմն ատել։ Հեռուստացույցով ամբողջ օրը պատերազմ քարոզող հաղորդումներ են ցույց տալիս։ Երգիչները՝ զինվորական համազգեստ հագած, հայրենասիրական երգեր են երգում։ Սահմանին հաճախ կրակում են։ Խոսակցություններ կան, որ պատերազմը կվերսկսվի։ Եթե պատերազմ սկսվի․․․ Անգամ մտածել չեմ ուզում այդ մասին։ Փորձիր հանգստացնող դեղեր չընդունել։ Քնելուց առաջ մաքուր օդին զբոսնիր։ Քեզ լռություն է հարկավոր։ Երբ մտածում եմ, որ դու այնտեղ տառապում ես, ավելի շատ եմ սկսում ատել մեզ բաժանող պատերազմը։

Ես հաճույքով կյանքս քեզ կնվիրեի։ Խնդրում եմ, ինձ անձնվիրությունս դրսևորելու հնարավորություն տուր։ Ես ամեն ինչի պատրաստ եմ։ Իմ ամենամեծ ցանկությունն է ծառայել քեզ, ուտելիք պատրաստել քեզ համար, հագուստդ լվանալ։ Ես սկսել եմ պատկերացնել մեր համատեղ կյանքը։ Այժմ դա իմ ամենասիրած զբաղմունքն է։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Սեյմուր, ես չեմ կարողանա Բաքու գալ։ Իսկ դու չես կարողանա այստեղ գալ։ Մենք կարող ենք միայն չեզոք տարածքում հանդիպել։ Թբիլիսիում։ Ես ամեն ինչի պատրաստ եմ։ Ոչնչից չեմ վախենում։ Թևերս աճել են։ Վայր եմ փնտրում, որ թռչեմ։ Դու միայն հրամայիր։ Ես պատրաստ եմ յուրաքանչյուր քայլի։ Պատրաստ եմ քեզ հետ աշխարհի ծայր գնալ, պատրաստ եմ անապատում ապրել։ Մենք կարող ենք Թբիլիսիում ապրել։ Դու ոչ մի բանից մի՛ վախեցիր։ Դրությունն այդքան էլ բարդ չէ, որքան դու կարծում ես։ Ես ինձ շատ ուժեղ եմ զգում։ Քո հանդեպ սերն է ինձ ուժ տալիս։ Ես ամեն ինչի մասին մտածել եմ։ Մենք էժան բնակարան կվարձենք։ Ճիշտ է՝ մայրս ինձ չի ների, եթե տնից փախչեմ։ Բայց ամեն ինչ կկարգավորվի։ Ես գտել եմ ելք։ Մենք Սաակաշվիլիին նամակ կգրենք ու նրանից տուն կխնդրենք։ Եթե ուզես, ես ինքս նամակի տեքստը կգրեմ։ Ես այնպիսի նամակ կգրեմ, որ Սաակաշվիլին կհասկանա մեզ։ Կգրեմ, որ վրացիները հյուրընկալ ժողովուրդ են։ Կգրեմ, որ վրացական պետությունը անպայման պետք է պայմաններ ստեղծի միմյանց սիրող երկու երիտասարդների համար։ Ես Թբիլիսիում հայկական դպրոցում կաշխատեմ։ Հետո դու էլ աշխատանք կգտնես։ Բոլորի մոտ էլ լինում են ծանր ժամանակներ։ Մեր հարևանությամբ մի ընտանիք է ապրում, նրանք 15 տարի բնակարան էին վարձում։ Այժմ նրանք այդ օրերը հիշում են որպես ամենաերջանիկն իրենք կյանքում։

Ինձ պատասխան գրիր։ Քո պատասխանն ինձ համար կարևոր է։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

 Բարի լո՜ւյս,

Սեյմուր, հնարավոր է՝ դու գտնում ես, որ իմ նամակները կյանքից պատկերացում չունեցող թեթևամիտ աղջկա նամակներ են։ Բայց ես ամեն ինչ հասկանում եմ։ Ես երեխա չեմ։ Ես խենթ չեմ։ Ես հեռուստասերիալների, հնդկական ֆիլմերի ազդեցության տակ չեմ։ Ես գիտակցում եմ իմ քայլի պատասխանատվությունը։ Քո վախկոտությունն ինձ նյարդայնացնում է։ Եթե դու ասես՝ «տանից հեռացի՛ր», ես անգամ չեմ հարցնի, թե մենք ուր ենք գնալու։ Ես պատրաստ եմ ամբողջությամբ քեզ ենթարկվել։ Ես իմ մեջ սարսափելի ուժ, հավատ եմ զգում։ Մենք կարող ենք Թբիլիսիում ապրել։ Դու այնտեղ շատ ընկերներ ունես։ Նրանք մեզ կօգնեն։ Ես պատրաստ եմ ամենաէժան հագուստը կրել։ Բայց իմացիր, եթե ես տանից հեռանամ, այլևս երբեք չեմ կարողանա վերադառնալ։ Եթե ես տանից հեռանամ, ապա դա կլինի ընդմիշտ։ Մի՛ փորձիր ինձ հետ համոզել։ Քեզ դա չի հաջողվի։ Միայն թե գրիր «արի՛ Թբիլիսի»։ Եվ վերջ։ Ավելի համարձակ եղիր։ Մի՛ վախեցիր։ Ով ռիսկի չի դիմում, նա շամպայն չի խմում։ Հասկացի՛ր ինձ։ Ամեն ինչ մեր ձեռքերում է։ Դու երբեք չես իմանա, թե ինչի համար եմ ես քեզ սիրում։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

Բարև՛,

Այսօր առավոտյան եկեղեցի էի գնացել։ Դու այդ եկեղեցում եղել ես։ Հիշո՞ւմ ես, մեզ հարսանիքի էին հրավիրել։ Հարսանիքից հետո դու լավ հարբած էիր։ Ոտքերիդ վրա հազիվ էիր կանգնում։ Լողավազանի մոտ գոռում էիր։ Երգում էիր։ Հետո ջրի մեջ ցատկեցիր։ Ես վախեցել էի, որ կհիվանդանաս։ Երեխաները դուրս էին եկել պատշգամբ ու նայում էին, թե դու ինչպես ես լողանում։ Այդ գիշեր դու շատ ուրախ էիր։ Մարդիկ այդքան ուրախ կյանքում մեկ֊երկու անգամ են լինում։ Նայի՛ր, այսօր առավոտյան ես գնացի եկեղեցի, որտեղ դուք հարսանիքի օրն եք գնացել։ Այդ եկեղեցին մեր տանը մոտ է։ Բացի դրանից, ինձ դուր է գալիս այդ եկեղեցու բակը, ես այնտեղ խաղաղություն եմ զգում։ Այսօր առավոտյան եկեղեցում ես շատ եմ աղոթել քեզ համար։ Դու կզգաս, թե որքան սրտանց եմ ես քեզ համար աղոթել։ Ես որոշել եմ, ամեն անգամ եկեղեցի գալով, միշտ քեզ համար աղոթել։

Սեյմուր, եկեղեցում մտքովս մի բան անցավ։ Գուցե, իմ՝ այլ կրոնի պատկանե՞լն է Թբլիսիում մեր համատեղ կյանքի համար խոչընդոտ հանդիսանում։ Չէ՞ որ դուք՝ մահմեդականներդ, հավատարիմ եք ձեր հավատքին։ Եթե իմ՝ այլ կրոնի պատկանելը քեզ համար խնդիր է, խնդրում եմ, ինձ այդ մասին բացեիբաց գրիր։ Ես հետաքրքրվել եմ այդ թեմայով։ Սովորաբար, երբ մահմեդական տղամարդիկ ամուսնանում են այլ կրոնին պատկանող կանանց հետ, նրանք կնոջից պահանջում են Իսլամ ընդունել։ Ես մոլի հավատացյալ չեմ։ Եվ ընդհանրապես, հայերը կրոնապաշտ ժողովուրդ չեն։ Ես եկեղեցի եմ գնում, որպեսզի անդորր գտնեմ։ Ինձ դուր է գալիս եկեղեցու լռությունը։ Ես երբեք եկեղեցում քահանաների հետ չեմ խոսում։ Որովհետև քահանաների մեծ մասը սրիկաներ են։ Իրենց խաբեբայությամբ քահանաներն արատավորում եմ Հիսուսի անունը։ Ես կարդացի Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրները» վեպը։ Այնտեղ գրված ամեն ինչ ճշմարտություն է։ Եթե Հիսուս մարգարեն մի օր հարություն առնի, քահանաներն առաջինը նրա վրա քարեր կնետեն։ Ես երբեք եկեղեցում նվիրատվությունների արկղ փող չեմ գցում։ Որովհետև այդ փողերը միայնակներին, որբերին, չքավորներին չեն հասնում։ Այդ փողերը քահանաներն են իրար մեջ կիսում։ Դրա համար էլ մեր քահանաները գեր են։ Նրանք բոլորը թանկարժեք մեքենաներ են վարում։ Ես ընդհանրապես դեմ եմ, որ եկեղեցում փող հավաքեն։ Ծանոթներիս միշտ ասում եմ, որ նվիրատվությունների արկղ փող չգցեն։ Որովհետև այնտեղ, որտեղ կա փող, չկա Աստված։ Իմ կարծիքով՝ յուրաքանչյուր մարդ պետք է ինքն ընտրի՝ ում օգնել։ Մեր քաղաքում մի քանի ռուս կին կա։ Ես միշտ նրանց փող եմ տալիս։ Նրանք իսկապես կարիքավոր են։ Սեյմուր, եթե իմ՝ այլ կրոնի պատկանելը քեզ համար խնդիր է, խնդրում եմ, ինձ այդ մասին բացեիբաց գրիր։ Այո, ինձ համար շատ դժվար է։ Բայց ես կկարողանամ դա անել։ Երբ ես գրում էի՝ «ես ամեն ինչի պատրաստ եմ», դու պետք է ամեն ինչ հասկանայիր։ Ես գիտակցում եմ «ես ամեն ինչի պատրաստ եմ» բառերի ողջ պատասխանատվությունը։ Երբ ես գրում էի, որ ամեն ինչի պատրաստ եմ, դա պարզապես հոգու պոռթկում չէր։ Ես իսկապես ամեն ինչի պատրաստ եմ, նաև հասկանում եմ, որ այլևս երբեք չեմ լինի նույքան քաջ, որքան այսօր եմ։ Խնդրում եմ, եթե իմ՝ այլ կրոնի պատկանելը քեզ համար որևէ խնդիր է ստեղծում, ինձ այդ մասին բացեիբաց գրիր։ Միևնույն է՝ Աստված մեկն է։

Համբուրում եմ։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

Բարև՛,

Ես շատ եմ սիրում հիշել ճամբարում անկացրած օրերը։ Դա դարձել եմ իմ ամենասիրած զբաղմունքը։ Դեռ այդքան շատ ժամանակ չի անցել, բայց ես արդեն զգում եմ, որ ճամբարում անցկացրած օրերն իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին։ Որքա՜ն հասարակ ու գեղեցիկ էր ամեն ինչ։ Որքա՜ն արագ մեծացա այդ 12 օրերի ընթացքում։ Ճամբարում ես հրաժեշտ տվեցի մանկությանս։ Հիշում եմ՝ ինչպես էիր դու ոտաբոբիկ պարում։ Վախենում էի, որ ոտքդ կվնասես։ Մոռացել էիր՝ որտեղ ես կոշիկներդ հանել։ Մենք, ծիծաղելով, կոշիկներդ էինք փնտրում։ Աղբյուրի մոտ գտանք։ Մի անգամ նախաճաշի ժամանակ ուրիշ սեղանի շուրջ նստեցի։ Եվ մեր սեղանի շուրջ նստած մի տղայի հետ զրույցի բռնվեցի։ Հանկարծ, գլուխս բարձրացնելով, քո հայացքին հանդիպեցի։ Ես ամեն ինչ հասկացա։ Դու այնքան բարկացած էիր վրաս նայում․․․ շատ ծիծաղելի էիր։ Ծիծաղս եկավ։ Հազիվ ինձ զսպեցի։ Վախենում էի, որ դու կնեղանաս։ Երբ դու բարկանում ես, շատ ծիծաղելի տեսք ունես։ Եթե չես ուզում ծիծաղելի տեսք ունենալ, փորձիր չբարկանալ։ Ինձ դուր էր գալիս քո սպիտակ կեպկան։ Շատ էի ուզում, որ ինձ նվիրես։ Մի քանի անգամ ակնարկել եմ, բայց դու ոչինչ չհասկացար։ Մի անգամ լավ խմել էիր։ Կեպկադ աղբյուրի մոտ նստարանին էիր թողել։ Ուզում էի գողանալ այն։ Չհամարձակվեցի։ Այդ կեպկան ինձ շատ էր դուրս գալիս։ Հետո դու այն ատելի Ելենային նվիրեցիր։ Ես ինձ շատ վատ էի զգացել։ Ելենան, ասես ինձ ինդադու, դրանով էր պարելու դուրս գալիս։ Ինձ թվում է՝ նա գիտեր, որ այդ սպիտակ կեպկան ինձ դուր է գալիս։

Ցանցագծավոր վերնաշապիկդ ֆրանսուհուն նվիրեցիր։ Ես գիտեի՝ նա քեզ դուր էր գալիս։ Մի անգամ, երբ նա լողավազանում լողում էր, դու այնքան ագահաբար էիր նրան նայում, որ ես քեզ խղճացի։ Բերանդ բացել էիր։ Աշխարհում ամեն ինչի մասին մոռացել էիր։ Ես քեզ հասկանում եմ։ Նա իսկապես ցնցող կազմվածք ուներ։ Նա ոչ միայն քո, բոլորի ախորժակն էր գրգռում։

Այժմ ես կարդում եմ Ջոն Ստայնբեքի «Մկներից և մարդկանցից» ստեղծագործությունը։ Շատ տխուր է։ Երբեք չէի մտածի, որ ինչ֊որ ստեղծագործություն ինձ կարող է այդքան հուզել։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

Բարև՛,

Հիմարություններ մի՛ ասա։ Դու չգիտե՞ս, որ ես աթեիստ եմ։ Հիմա ժամանակ չունեմ։ Մոտ օրերս կգրեմ։ Ամսվա վերջին Թբիլիսի եմ գնում։ Պետք է նոր շալվար գնեմ։ Վերջին շալվարս արդեն մաշվել է։ Յուրաքանչյուր վայրկյան կարող է պատռվել։ Կոշիկներ էլ Թբիլիսիում կառնեմ։ Այնտեղ էժան է։ Հաջող։ Եթե հնարավորություն լինի, քեզ Թբիլիսիից կզանգեմ։ Պարզվում է՝ ֆրանսուհու կրծքերը սիլիկոնից էին։ Ինձ հետո Արմենն ասաց։ Ոնց որ նրանք սիրով են զբաղվել, երբ անտառում էին։ Ես նրա կրծքերի հաշվով կասկածներ ունեի։ Ինչ֊որ անբնական բան կար։ Նա ամեն օր լողավազանում լողում ու մեզ խելքահան էր անում։ Կարծում եմ՝ նա դիտավորյալ էր ամեն օր լողում, որպեսզի մեզ հետ խաղա։ Գիտեր, որ բոլորիս դուր է գալիս։ Այդ քածն իրեն Ժոզեֆինայի պես էր պահում։

Սեյմուր

Բարև՛,

Ես սկսել եմ ադրբեջաներեն սովորել։ Արդեն 14 բառ գիտեմ։ «Necəsən» (Ինչպե՞ս ես), «qaşıq» (գդալ), «səhər» (առավոտ), «kələm» (կաղամբ), «dəmir» (երկաթ), «alma» (խնձոր)... Դու էլ ինձ կօգնես։ Մեր թաղում մի կին է ապրում։ Բաքվում է ծնվել։ Բաքվում է մեծացել։ Նրա ամուսինն ադրբեջանցի էր։ Երեխաները Ռուսաստանում են։ Նա մաքուր ադրբեջաներեն գիտի։ Նա էլ խոստացել է ինձ օգնել։ Երեկոյան նրա հետ բակում զրուցում եմ։ Նա պատմում է Բաքվի մասին։ Ասում է, որ ուզում է իր տունը, ամուսնու գերեզմանը տեսնել և հետո մեռնել։ Նրա ամենամեծ ցանկությունը Բաքուն տեսնելն է։ Հայտնի իրադարձություններից հետո նա մեր քաղաք է տեղափոխվել։ Երեխաները չկարողացան մնալ այստեղ։ Ռուսաստան գնացին։ Ես նրանից հարցնում եմ, թե ինչպես այդ ամենը պատահեց։ Ասում է՝ ոչինչ չգիտեմ։ Ես նրան խղճում եմ։ Նրա հիշողությունները շատ հետաքրքիր են։ Նրան լսելիս ես հուզվում եմ։ Հիմա ես սկսում եմ լիովին հասկանալ, թե որքան մեծ դժբախտություն է պատահել։ Հատկապես դժվար է խառը ընտանիքների համար։ Քանի ընտանիք է քայքայվել։ Նա շատ է կարոտել իր տունը։ Ասում է՝ միայն թե մի անգամ տունս տեսնեի։ Երևի, դու էլ քո տունն ես շատ կարոտում։ Ես քեզ հասկանում եմ։ Դժվար է։ Ինձ թվում է՝ մեր ուժեղ կապվածությունը հարազատ վայրերին, հարազատներին, ծնողներին մեզ խանգարում է հանգիստ ապրել։ Այստեղ մի գերմանուհի էր ապրում։ Երեխաներին գերմաներեն էր սովորեցնում։ Ինչ֊որ հիմնադրամի միջոցով էր եկել։ Նրա եղբայրն էր մահացել։ Աղջիկը սև ակնոց, սև զգեստ հագավ։ Բայց տուն վերադարձավ մեկ ամիս անց, երբ դասերն ավարտվեցին։ Ես ապշած էի նրա սառնասրտությունից։ Կարծում էի՝ այդ ողբերգական նորությունից վշտացած՝ անմիջապես տուն կմեկնի։ Բայց նա մինչև վերջին ուսումնական օրն այստեղ մնաց։ Մենք երբեք նրանց պես չենք լինի։ Չգիտեմ անգամ՝ դա լավ է, թե վատ։ Միայն գիտեմ, որ վերջին ժամանակները շատ եմ մտածում մարդկանց ու կյանքի մասին։

Ձգտիր ապրել։

Պատասխանի՛ր։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Երկու օր առաջ նորապսակ ընկերոջս տուն հյուր էի գնացել։ Ավելի ճիշտ, նա ինձ հրավիրել էր։ Երկար պնդեց։ Չկարողացա մերժել։ Ես զգացի, որ նա ուզում է ինձ իր նոր կյանքը ցույց տալ։ Տանն ամեն ինչ՝ սկսած սպասքից, վերջացած՝ սեղանի սփռոցով, նորապսակների կենցաղին հատուկ թարմությամբ էր շնչում։ Նորապսակները շատ երջանիկ տեսք ունեին։ Միմյանց հետ շատ սիրալիր էին։ Իրենց վարքով ասես ուզում էին ասել՝ «տե՛ս, թե մենք ինչքան երջանիկ ենք»։ Տանտիկինը ձուկ էր տապակել։ Իր ողջ ուժերը, կարողությունները ներդրել էր, որպեսզի ցույց տա, թե որքան խնամքով է ամեն ինչ արել։ Անկեղծ ասած, ձուկը շատ համեղ էր։ Ես էլի ուզեցի։ Բայց ամաչեցի ասել։ Չհամարձակվեցի։ Ձևացրի, թե իբր ուշադիր լսում եմ իրենց անիմաստ խոսակցությունները։ Որքան էլ կողքից ազատ, անկաշկանդ էի երևում, այդ տանը ես ինձ հարմարավետ չէի զգում։ Դե ինչ։ Այդ ամբողջ իրարանցումից հետո ինձ պետք է հայտնի հարցը տային։ Ես այդ հարցին սպասում էի։ Կանայք սիրում են ամուսնացնել տղամարդկանց։ Տանտիկինն ինձ հարցրեց․ «Սեյմուր, ինչո՞ւ չես ամուսնանում։ Արդեն ժամանակն է։ Արդեն ուշ է»։ Ես նրան կոպիտ պատասխանեցի․ «Ես չեմ կարող ինձ վրա ընտանիք կազմելու պատասխանատվություն վերցնել հանուն տապակած ձկան։ Տապակած ձուկ կարելի է սրճարանում էլ ուտել»։ Անհարմար իրավիճակ ստեղծվեց։ Իմ պատասխանը տանտիկնոջը նեղացրեց։ Ես նստեցի այնքան, որքան պետք էր՝ օդում կախված լարվածությունը թոթափելու համար։ Ես վատ հյուր եմ․․․

Տրամադրությունս փչացավ։ Այտեղից դուրս գալուց հետո սրճարան գնացի։ Դիտավորյալ, միտումնավոր տապակած ձուկ պատվիրեցի։ Կուշտ կերա․․․

Ես ոչ մի կերպ չեմ կարողանում պատկերացնել ընտանեկան կյանքս։ Երբ ուզում եմ ապագա ընտանեկան կյանքս պատկերացնել, ամեն ինչ շատ կեղծ ու ծիծաղելի է ստացվում։ Սիրտս սկսում է վախից բաբախել։ Մարդը սիրում է իմանալ այն, ինչը կոչվում է դրախտ, բայց վախենում է նրանից, ինչը կոչվում է դժոխք։

Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարև՛,

Քեզ դուր եկա՞վ իմ ուղարկած պատմվածքը։ Ես ինքս եմ այն ռուսերեն թարգմանել։ Չէի պատկերացնում, որ թարգմանությունն այդքան դժվար գործ է։ Եթե ես երկու տարում ադրբեջաներեն սովորեմ, քո պատմվածքները, գրվածքները հայերեն կթարգմանեմ։ Դու ինձ կօգնես։ Միասին մենք հեշտությամբ դա կանենք։ Երբ մենք Թբիլիսիում ապրենք, ես ավելի լրջորեն կզբաղվեմ լեզվով։ Ողջ եռանդս Թբիլիսիի համար եմ պահում։

5 կիլո գիրացել եմ։ Բայց դա ինձ մի գրամ չի մտահոգում, հակառակը՝ ես ուրախ եմ։ Ես գիտեմ, որ քեզ թմբլիկ կանայք են դուրս գալիս։ Դու ինքդ ես ինձ ասել։ Ես Թբիլիսի գալուց լիովին կհամապատասխանեմ քո ճաշակին։ Երբեմն ինձ թվում է, որ քո կյանքում ես անցած իրադարձություն եմ։ Հակառակ դեպքում դու չէիր կարող նամակներիս, կոչերիս հանդեպ այդքան անտարբեր լինել։ Ես անընդհատ գրում եմ, որ ամեն ինչի պատրաստ եմ, իսկ դու քոնն ես պնդում, կյանքից ես դժգոհում։ Դու դժգոհելու իրավունք չունես։ Դու ուժեղ ես։ Դա մխիթարանք չէ, իսկապես այդպես է։ Չգիտել՝ էլ ինչ գրեմ, որ դու հավատաս, թե որքան երջանիկ մենք կարող ենք լինել։

Ձգտիր ապրել։

Այնուր

 Բարև՛,

Ամբողջ օրը փողոցներով թափառում, մինչև ուժասպառ լինելը քաշ եմ գալիս, բայց որքան էլ հոգնած լինեմ, չեմ կարողանում քնել։ Եթե անգամ հաջողվում է մի երկու ժամ քնել, անսյուժե, անբովանդակ, սյուրռեալիստական երազներ եմ տեսնում։ Հոգնել եմ երազներից։ Երազներն ինձ հունից հանում են։ Նյարդերս ամբողջությամբ շարքից դուրս են եկել։ Ինձ անպայման հարկավոր է բուժվել, բայց առայժմ հնարավորություն չունեմ։ Արթնանալով՝ չեմ կարողանում տեսած երազները հիշել։ Կեսօրից հետո եմ սկսում հիշել։ Խաչբառներ լուծելու պես մի բան է։ Երեկոյան արդեն հիշում եմ երազս ամբողջությամբ։ Հիմա քեզ կնկարագրեմ երազներիցս մեկը։ Ինքդ տես, թե ինչ տառապանքներ են ինձ պատճառում այդ երազները։

Մենք մի կին պատգամավոր ունեինք։ Ինձ շատ էր դուր գալիս այդ կնոջ ձայնը, կազմվածքը, դեմքը։ Մենք մի քանի անգամ հանդիպել ենք տարբեր միջոցառումների ժամանակ։ Որքան քաղաքավարության սահմանները թույլ էին տալիս, ես նրա դեմքին էի նայում։ Մի անգամ նա դուրս էր եկել բուլվար զբոսնելու։ Վաղ առավոտյան։ Սև ակնոցներով էր։ Գլխին էլ՝ հովարով կեպկա։ Ես նրան ճանաչեցի։ Մոտ 200-300 մետր հետևից քայլեցի՝ նրա հետույքին նայելով։ Նա ունի բարակ իրան ու հաստ ոտքեր։ Եվ այդ պատգամավոր կնոջ հետ ես Բաքու֊Իջևան գնացքով էի գնում։ Մենք համբուրվում էինք։ Համբուրվում, համբուրվում, համբուրվում էինք․․․ Հետո ես ուզեցի նրա կրծքին դիպչել։ Նա թույլ չտվեց, ասաց, որ կշարունակենք, երբ Բաքու վերադառնանք․․․

Մեր գնացքի մեքենավարը, սիգարետ ծխելով, մեզ էր նայում։ Բերանից կանաչ ծուխ էր արձակում։ Նրա բեղերը, մազերը, հոնքերը, թարթիչները կանաչ գույնի էին։ Հարցրեցի՝ ինչ սիգարետ է ծխում։ Ասաց․ «Շատ թանկ սիգարետ է։ Ես վաղուց սովորական սիգարետներ չեմ ծխում։ Շատ եմ կարոտում սովորական սիգարետները»։ Ես մեքենավարին սովորական սիգարետ տվեցի՝ «Քենթ-8»։ Մեքենավարը կպցրեց սիգարետը։ Մի անգամ քաշելով՝ սկսեց հազալ։ Ասաց․ «Սովորական սիգարետ ծխելիս սկսում եմ հազալ»։ Չնայած նա սովորական սիգարետ էր ծխում, բերանից, միևնույն է, կանաչ ծուխ էր արձակվում։ Հետո մենք հենց գնացքով մի տարեց հայ կնոջ բակ մտանք։ Բակում պարանին երեխաների ու տղամարդու շատ հագուստ էր կախած։ Կինը լվացք էր անում։ Բակ մտած գնացքը նրան չշփոթեցրեց։ Նա մեխանիկորեն սապոնոտ ձեռքերը շրջազգեստին քսեց։ Իրեն կարգի հրավիրելով՝ պատրաստվեց մեզ դիմավորել։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս։

Իմ մեջ մի քանի բնավորություններ են գոյակցում։ Ժլատ, վախկոտ, դժբախտ, քաջ, կոպիտ, ընկերասեր, մռայլ, մարդամոտ․․․ Օրը մի քանի անգամ տրամադրությունս փոխվում է։ Դա շատ բարդ, սաստիկ հոգնեցնող գործընթաց է։ Մարմինս հազիվ է տրամադրության նման փոփոխությանը դիմանում։ Երբեմն ինձ թվում է, որ ես կարող եմ սարեր շրջել։ Բայց ընդամենը 5 րոպե անց դառնում եմ թույլ մարդ, մի տեղ նստելու, պառկելու տեղ եմ փնտրում։ Ոչ մի բանով չեմ ուզում զբաղվել։ Նման պահերին երազում եմ միայն այն մասին, որ ինձ ոչ ոք ձեռք չտա, ոչինչ չհարցնի։ Իհարկե, ես ամեն ինչ հասկանում եմ։ Հիմարություն է նման դրության հետ համակերպվելը։ Ես գիտեմ, որ պետք է անպայման ինչ֊որ բան անել, ձգտել թեկուզ մի քիչ փոխել իրավիճակը։ Բայց բավական է՝ մի խոչընդոտ առաջանա, ես անմիջապես ընկճվում եմ։ Չեմ կարողանում ծուլությունս, թուլությունս հաղթահարել։ Մինչև կյանքիս վերջ կիսավարտ մարդ կմնամ։ Յուրաքանչյուր մարդ մնում է այպիսին, ինչպիսին նրան բնությունն է ստեղծել, և չի կարելի նրանից ավելին պահանջել։ Երբեմն ինձ թվում է, որ կյանքը փոխելու համար բավական է մոտակա անկյունից թեքվել։ Բայց հենց թեքվում եմ, տեսնում եմ, որ այդ փողոցը վերանորոգում են։ Իմ պես մարդկանց մոտ կյանքի հանդեպ մեկ անգամ ձևավորված վերաբերմունքը հետագայում հազվադեպ է փոխվում։ Հասկացի՛ր։ Ես այդ բառը շատ եմ սիրում։ Գոնե դու ինձ մի՛ դատիր այդքան ծանր ու դառը կյանքի համար։

 Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարև՛,

Ես քո տեղը չէի շտապի պատրանքներ ստեղծել։ Դու կորցրել ես իրականության զգացումը։ Դու չես լսում ապագա դժվարությունների ու զրկանքների սարսափելի քայլերի ձայնը։ Իմ մեջ ոչ մի գրամ ուժ չի մնացել։ Եղունգներս աճել են, իսկ ես հավես չունեմ կտրել։ Ես հոգնել եմ ամեն առավոտ ատամ մաքրելուց։ Զզվել եմ գուլպաներ առնելուց։ Ես կեղտոտ գուլպաները չեմ լվանում։ Դեն եմ նետում։ Զբոսնելիս հանկարծ կոշկաքուղս արձակվում է։ Ես ալարում եմ կռանալ ու կապել այն։ Եթե ես գյուղում ապրեի, ատամներս չէի մաքրի։ Եղունգներս կաճեցնեի։ Եվ ամեն օր սխտոր կուտեի։ Քաղաքում ապրելը, մարդկանց հետ շփվելն ինձ ստիպում են ամեն օր ատամ մաքրել։ Եվ իմ ողջ ծուլությամբ ու թուլությամբ դու ինձ կոչ ես անում ամեն ինչ թողնել ու Թբիլիսի գնալ, ամեն ինչ զրոյից սկսել։ Ես դրան պատրաստ չեմ։

Սեյմուր

Բարև՛,

Ես հենց նրա համար եմ Թբիլիսին ընտրել, որ այնտեղ քո ընկերները, ծանոթներն են ապրում։ Մենք երկուսս կարող ենք Թբիլիսիում աշխատանք գտնել։ Դու այդ քաղաքը լավ գիտես։ Եթե ինչ֊որ մեկը ցանկանա մեզ տեսնել, կարող է Թբիլիսի գալ։ Թբիլիսին մեզ համար ամենահարմար տեղն է։ Չնայած, ինձ համար դա կարևոր չէ։ Ես պատրաստ եմ քեզ հետ գնալ՝ որտեղ ասես, ապրել՝ որտեղ ասես։ Քեզ հետ անգամ Կապան կգնայի։ Միայն թե դու տոմս առ ու Բաքվից դուրս արի։ Մնացածը ես ինձ վրա եմ վերցնում։ Դու ինքդ էլ կզարմանաս, թե որքան հեշտությամբ ամեն ինչ կկարգավորվի։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Ինչպես խոստացել էի, գրում եմ քեզ։ Երեկվանից ուժեղ քամի է փչում։ Ես ատում եմ քամին։ Եթե իմ կամքը լիներ, երբ քամի է փչում, ես քարանձավ կմտնեի և դուրս կգայի միայն այն ժամանակ, երբ այն դադարի։ Ես Բաքվում չէի։ Գնացել էի ճամփորդության՝ օդը փոխելու։ Չնայած «ճամփորդություն» ուժեղ է ասված։ Գյուղում էի։ Ինձ պետք է անընդհատ միջավայրը փոխել, դուրս գալ, ճամփորդել։ Միայն ճանապարհ ընկնելիս չեմ ձանձրանում։ Ճամփորդելիս ես ինչ֊որ գաղտնի առաքելություն եմ իրականացնում, որի մասին ինքնս էլ չգիտեմ։ Գնացել էի Բ․ գյուղ՝ հին ընկերոջս մոտ, որի հետ համալսարանում նույն խմբում էի սովորում։ Ուսանողական տարիներին ես նրա հետ երեք տարի նույն բնակարանում եմ ապրել։ Մենք իրար լավ ենք ճանաչում։ Նա ֆերմերությամբ է զբաղվում։ Ցորեն, վարսակ է ցանում, ձմերուկ է աճեցնում։ Ոչխարներ է բուծում։ Աշխատասեր, հանգիստ, միևնույն ժամանակ՝ գրականություն սիրող, ինձ հասկացող մարդ է։ Ոչ ոք ինձ այնտեղ չէր անհանգստացնում։ Առավոտյան պանիր, սերուցք, մեղր էի ուտում։ Ցերեկն ինձ համար հավ էին տապակում։ Երեկոյան տապակած ձուկ էինք ուտում ու գրականությունից զրուցում։ Այնտեղ շատ լավ, խաղաղեցնող լռություն էր տիրում։ Գիշերները, անկողին մտնելով, պատուհանը մի քիչ բաց էի թողնում, որպեսզի շների հաչոցն ավելի լավ լսվի։ Շատ հաճելի է գիտակցել, որ գիշերը, քեզանից բացի, ինչ֊որ մեկն էլ չի քնում։ Հիշողությունների համար հիանալի վայր էի գտել։ Բակում ծառերի մեջ զբոսնելիս կյանքիցս որոշ դրվագներ էի հիշում։ Երևակայության հարցում ես շատ անտաղանդ եմ։ Իսկ ահա հիշելն ինձ մոտ լավ է ստացվում։

Գյուղում մեկ շաբաթ մնալուց հետո սպիտակ «Նիվա»-ով ոչխարաբուծական ֆերմա գնացինք։ «Նիվա»-ն իմ ամենասիրած մեքենան է։ Եթե երբևէ մեքենա վարել սովորեմ, անպայման «Նիվա» կգնեմ։ Սպիտակ գույնի։ Ֆերման գյուղից 25 կմ հեռավորության վրա էր գտնվում։ Այնտեղ չորս կողմն այծեր են։ Հովիվները մեր գալուն շատ ուրախացան։ Մեզ համար ոչխար մորթեցին։ Հովիվներից մեկն արտակարգ բան ասաց․ «Այստեղ այնքան ձանձրալի է, որ մեզ անգամ վերջին տականքի գալն է ուրախացնում»։ Մենք մեզ հետ ֆերմա շատ օղի էինք տարել։ Վաղուց օջախում պատրաստած ուտելիք չէի կերել։ Լավ խմեցինք։ Ես անգամ երգեցի։ Գիշերն աստղերն այնքան մոտ էին թվում։ Պարզ եղանակին աստղերն ավելի մոտ են թվում։ Բաքվում աղտոտված օդը թույլ չի տալիս աստղերը պարզ տեսնել։ Ֆերմայում երեք օր անցկացրինք։ Վաղ առավոտյան արթնանալով՝ գնում էի դաշտում զբոսնելու։ Ինձ հետ միասին երկու գամփռ շներ էին գալիս։ Թվում էր՝ ինձ հետ զբոսնելը նրանց դուր է գալիս։ Զբոսանքից հետո նախաճաշում էի ու գնում էի հյուղակ՝ քնելու։ Ցերեկն արթնանում էի։ Չորորրդ օրը՝ ցերեկը, թրև գալով, փարախներից մեկը մտա։ Քիթս ամեն տեղ խոթելու սովորությունից ես միշտ տուժել եմ։ Փարախ մտնելով՝ պառկած արձան տեսա։ Շշմել էի։ Լենինի արձանն էր։ Արձանի վրա դանակով փորագրված էին հիմար բառեր, Մ+Գ=Լ տիպի հավասարումներ։ Ոչխարները քորվող գլուխները քարե դեմքին էին քսում։ Ինձ շատ դժվար էր նայել դրան։ Ես արագ փարախից դուրս եկա։ Տրամադրությունս ընկել էր։ Հովիվները խորոված պատրաստեցին։ Ես չկարողացա ախորժակով ուտել։ Շարունակում էի արձանի մասին մտածել։ Ես հովիվներից չհարցրեցի՝ ինչպես է Լենինի արձանը փարախում հայտնվել։ Շատ անտեղի հարց կլիներ։ Նրանց պատմածը կարող էր ինձ վրա ավելի ծանր նստել։ Ինձ ճիշտ հասկացիր։ Հայրս Լենինին շատ էր սիրում։ Մեր տանը Լենինի դիմանկար կար՝ շրջանակի մեջ։ Այդ դիմանկարի վրա Լելինը «Պրավդա» թերթն էր կարդում։ Ես այլևս չէի կարող ֆերմայում մնալ։ Լռությունից, օջախում պատրաստված ուտելիքից, միամիտ, բայց հավատարիմ գայլախեղդերից հաճույք ստանալ այլևս հնարավոր չէր։ Ընկերոջս խնդրեցի, որ գյուղ վերադառնանք։ Հովիվները տխրեցին, որ մենք որոշեցինք այդքան շուտ վերադառնալ։ Իսկ ընկերս, թեև զգաց իմ տրամադրության փոփոխությունը, ոչինչ չհարցրեց։ Ինձ հետապնդող սև ուժերը գյուղում էլ ինձ հանգիստ չթողեցին։ Ընկերոջս զարմիկներից մեկը Ռուսաստանի Տուլա քաղաքում էր ապրում։ Նրան գնդակահարել են, երբ նա տնից դուրս էր եկել ու աշխատանքի էր գնում։ Երբ այդ լուրը գյուղ հասավ, բոլոր հարազատները, կանայք, երեխաները սկսեցին լաց լինել։ Մարմինը պետք է երկու օրից գյուղ բերեին։ Նման պայմաններում ես այլևս չէի կարող այնտեղ մնալ։ Սև ուժերին հաջողվեց ինձ գյուղից վռնդել։ Ինձ վիճակված չէր լռությունից, մաքուր օդից, թարմ ուտելիքից հաճույք ստանալ։ Ստիպված էի Բաքու վերադառնալ։

Շատ եմ հոգնել։ Պետք է ավարտեմ նամակս։ Հնարավոր է՝ այդ նամակը քեզ անհասկանալի թվա։ Ուզում եմ լողանալ։ Խնձորի բույրով օճառ եմ առել։ Ինձ դուր է գալիս խնձորի բույրով օճառը։ Մեկ ժամից ջուրը պետք է միացնեն։ Դուրսը 21-րդ դարն է, իսկ մեզ մինչև հիմա ժամանակացույցով են ջուր տալիս՝ առավոտյան ու երեկոյան։ Երկու ժամով։ Եթե այդ ընթացքում տանը չես լինում, չես կարող լողանալ։ Ես պետք է այսօր անպայման լողանամ։ Երևի, լողանալուց հետո ուշքի կգամ։

Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Մտքիցս չի թռնում ֆերմայում տեսածս՝ փարախում պառկած Լենինի արձանը։ Ինչո՞ւ այնտեղ մտա։ Ի՞նչ էի փնտրում։ Լենինը մեծ կայսրություն է ստեղծել, յուրաքանչյուր գյուղում, ավանում մանկապարտեզներ, դպրոցներ, գրադարաններ, բուժկետեր, ակումբներ էին կառուցում, իսկ հիմա նրա արձանին ոչխարներն են գլուխներով քսվում։ Դա սարսափելի տխուր է։ Եվ իմ բոլոր տառապանքները, վախկոտությունը, ծուլությունը, ստեղծված իրավիճակից ելք գտնելու անկարողությունը փարախում պառկած Լենինի արձանի համեմատ ծիծաղելի են թվում։ Շատ լավ հիշում եմ, թե ինչպես մեր շրջկենտրոնում տապալեցին Լենինի արձանը։ Արձանը մշակույթի տան դիմաց էր կանգնեցված։ Այդ օրը ես «Մանկան աշխարհ» էի գնացել՝ մարզակոշիկ գնելու։ Արձանի շուրջ հավաքված մարդկանց տեսնելով՝ կանգ առա։ Հետաքրքրասիրությունս ինձ դրդեց միանալ մարդկանց։ Շուրջբոլորը մարդկանց գլուխներ էին երևում։ Մի մորուքավոր խելագար արձանի գլխի վրա բարձրացավ ու վզին պարան փաթաթեց։ Պարանի մյուս ծայրը հին «ԶԻԼ»-ից կապեցին։ Մարդիկ արձանի մոտից հեռացան։ Մեքենան տեղից պոկվեց։ Լենինի արձանը դղրդյունով գետնին տապալվեց։ Լենինը, որի մասին հազարավոր բանաստեղծություններ, հայուրավոր պատմվածքներ, տասնյակ վեպեր են գրվել, այդ օրը պաշտոնապես սպանվեց։ Արձանի գլուխը մարմնից առանձնացավ և երկու մետր այն կողմ գլորվեց։ Ես լսեցի՝ ինչպես կողքս կանգնած տղամարդն ասաց․ «Բոլոր արձանները ոչնչացնելու են։ Վաղ թե ուշ։ Բայց այս արձանն ամենաքիչն էր արժանի ոչնչացվելուն։ Իրենք էլ չեն գիտակցում, թե ինչ են անում»։

Ես գիտեի մարդուն, որն ասաց դա։ Նա ռուսական դպրոցում գերմաներեն էր դասավանդում։ Կոկիկ էր հագնվում։ Կինը ռուս էր։ Ռոստովից էր բերել։ Կինը շրջանային պոլիկլինիկայում բժիշկ էր աշխատում։ Ադրբեջաներեն լավ գիտեր։ Նրանց տունը Կառլ Մարքսի վրա էր գտնվում։ Նրանց հասարակ տունը, ծաղիկներով լի բակը, սպիտակեցված ծառերը տարբերվում էին մյուս տներից, բակերից, ծառերից։ Շրջանում բոլորը ուսուցչին գերմանացի կոմունիստ էին անվանում։ Ասում էին՝ նա 15 տարի նույն կոշիկներն է կրում։ Անձրևոտ եղանակին այնքան զգուշորեն էր քայլում, որ կոշիկները չէին կեղտոտվում։ Այդ մարդը մաքրության իսկական օրինակ էր։

Լենինի մարմինը տարան։ Արձանի գլուխը այգում մնաց։ Երեկոյան այգում խաղացող երեխաները գլորում էին գլուխն ու ուրախանում։ Այգու հսկիչը՝ այդ երեխաներից զզված, Լենինի երկու ականջների միջով սև լար անցկացրեց ու գլուխը ժամանակին գերեվարված գերմանացիների տնկած ծառերից կապեց։ Այժմ արդեն երեխաները չէին կարող այգում արձանի գլուխը գլորել։

Ես դեռ հիշում եմ մանկությանս տարիներին անգիր արած Լենինին նվիրված բանաստեղծությունները։ Որովհետև ես այդ բանաստեղծությունները գնահատական ստանալու համար չէի սովորում։ Ես հավատում էի այդ բանաստեղծություններին։ Հիշում եմ՝ ինչպես էի հոկտեմբերիկի կրծքանշան կրում, պիոներական փողկապ կապում, ինչպես եմ հավերժ կրակի մոտ պիոներական երդում տվել։ Օրն առնվազն տասն անգամ տեսնում էի դպրոցի բակում երկաթե գրատախտակի վրա փորագրված «Սովորե՛լ, սովորե՛լ, սովորե՛լ» բառերը։ Ցավալի է այդ բառերի հեղինակի արձանն այժմ փարախում տեսնել։ Այդ արձանն իմ մանկությունն է։ Փորձի՛ր հասկանալ ինձ։

Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարև՛,

Վերջերս դու շատ ես հիշողությունների գիրկն ընկնում։ Դա թուլություն է։ Եթե դու այդքան անցյալիդ մասին ես մտածում, արդեն ապագա չունես։ Ես չեմ ուզում քո անցյալով ապրել։ Քո կախվածություն անցյալից արդեն հիվանդության եզրին է։ Դա անթույլատրելի է։ Փոխանակ ինձ ճանապարհ ցույց տաս, պոեզիային ես տրվել։ Պոետները, գրողները, երգահանները, նկարիչները փորձում են բոլոր առարկաներին, մարդկանց, իրադարձություններին իմաստ հաղորդել։ Լենինի արձաններ կանգնեցված էին յուրաքանչյուր ավանում, շրջանում, գյուղում, քաղաքի կենտրոնում։ Ամեն տեղ՝ դպրոցներում, հիվանդանոցներում, տեսչություններում Լենինի կիսանդրին էր տեղադրված։ Նորմալ է, որ այդ բազմաթիվ արձաններից մեկը փարախում է հայտնվել։ Արձանն ամեն դեպքում պահպանվել է, թեև գտնվում է փարախում։ Իսկ որտե՞ղ են այլ արձանները։ Ինչո՞ւ այդ մասին չես մտածում։ Մոռացի՛ր։ Դրանից ողբերգություն մի՛ սարքիր։ Պարզապես նյարդերդ են մի փոքր խախտված։ Ձգտի՛ր լավ սնվել։ Սպորտով զբաղվիր։ Ինձ շատ նամակներ գրիր։ Ինձ համար թանկ է քեզ հետ կապված ամեն ինչ։ Այդ թվում՝ քո անցյալը։ Քո հիշողությունները հետաքրքիր են։ Բայց ես չեմ հասկանում, թե ինչու է փարախում գցած ինչ֊որ արձան քեզ այդքան վշտացնում, ինչու ես այդ ամենին այդքան նշանակություն տալիս։ Անցյալից այդքան մի՛ կառչիր։ Փորձիր Թբիլիսի գալ։ Ես քեզ անպայման կտանեմ դեպի ապագա։ Ես այդքան ուժ ունեմ։ Բողոքներիդ վերջ տուր։ Ինձ արդեն նյարդայնացնում է քո նվնվոցը։ Չեմ ուզում քեզ այդքան ոժասպառ, վախկոտ, անհույս տեսնել։ Քեզ չի սազում անցյալով ապրելը, ամեն ինչից վշտանալը։ Տխրությունդ պատճառ չունի։ Քեզ զառամյալ ծերունու պես մի՛ պահիր։ Մի՛ շտապիր հիշողությունների գիրկն ընկնել։ Դեռ շուտ է։ Դեռ որքան ուզես ժամանակ կունենաս այդ մասին գրելու և պատմելու համար։ 30 տարի անց կկիսվես հիշողություններով։ Այդ ժամանակ ես համբերատար քեզ 5 ժամ անընդմեջ կլսեմ։ Իսկ հիմա ապրելու ժամանակն է։

Ձգտի՛ր ապրել։

Այնուր

Բարի լո՜ւյս,

Հիշողություններով պետք է ժամանակին կիսվել։ Հիշողություններն էլ պահպանման ժամկետ ունեն։ Հնարավոր է՝ անցյալի պատմություններն իմ տարիքում թուլության նշան են։ Ամեն դեպքում, ինձ ավելի հեշտ է հիշել, հիշողություններով կիսվել, քան պատրանքներ ստեղծել, ինչ֊որ բանի մասին երազել։ Ես միայն հիշելու ուժ ունեմ։ Երազելը, երևակայելն ինձ համար չէ։ Ոչ ոք ինձ չի կարող արգելել հիշել։ Աշխարհում չկա մեկը, ում իր անցյալը չի իշխում, ինչպես իմը՝ ինձ։ Ես ոչինչ չեմ կարողանում մոռանալ։ Ոչինչ։ Այդ պատճառով ինձ չափազանց ծեր եմ զգում։ Ասես՝ 1500 տարեկան լինեմ։ Որովհետև ես ամեն ինչ հիշում եմ։ Երբ հոսպիտալում էի պառկած՝ հոգեբուժական բաժանմունքում, բոլոր պաստառերի, արձանների տեքստերն անգիր էի սովորել։ Մեզ դուրս չէին թողնում։ Պատուհաններին երկաթե ճաղավանդակներ էին։ Սենյակի լույսը չէին միացնում, որպեսզի մենք ինքնասպանություն չգործենք։ Որովհետև գժերից մեկը լամպը հետ էր պտուտակել ու մատը կոթառի մեջ էր մտցրել։ Այդ դեպքից հետո սենյակների էլեկտրականությունն անջատեցին։ Լամպերը հանեցին ու գլխավոր բժշկի սենյակ տարան։ Որովհետև մեկ ուրիշ գիժ լամպը ջարդել ու ապակիով ձեռքերն էր վնասել։ Սրիկաները թույլ չէին տալիս անգամ կյանքին վերջ տալ։ Մեզ կիսախավար սենյակներում էին պահում։ Մահճակալի ոտքերը գետնին էին ամրացված։ Որովհետև կռիվների ժամանակ գժերը մահճակալների ոտքերը քանդում ու դրանցով միմյանց գլուխներին էին հարվածում։ Ես շատ էի ձանձրանում այդ կիսախավար սենյակներում։

Գժերի հետ ամբողջ օրը զրուցել հնարավոր չէր։ Զգում էի, որ, նրանց հետ շփվելով, աստիճանաբար գժվում եմ։ Գլխավոր բժիշկն ասում էր, որ ես գժերի մեջ ամենախելացին եմ։ Գլխավոր բժիշկը լավ գիտեր ռուս գրականությունը։ Շատ էր սիրում Չեխովին։ Երբեմն նա ինձ իր սենյակ էր հրավիրում ու շոկոլադ հյուրասիրում։ Ժամերով գրականությունից էինք խոսում։ Նա շատ էր ցավում, որ մարդիկ հիմա քիչ են կարդում։ Ասում էր․ «Իմ հասակակիցները զբաղված են, փող են աշխատում, իսկ երիտասարդները գիրք չեն կարդում։ Չեմ կարողանում գտնել մեկին, ում հետ հնարավոր կլիներ Շոլոխովի «Խաղաղ Դոնը» ստեղծագործության մասին խոսել»։

Երբեմն գլխավոր բժիշկն օրերով աշխատանքի չէր գալիս։ Հատկապես այդ օրերին էի ձանձրանում։ Այն աստիճանի, որ սկսում էի անգիր անել պատերին փակցված հայտարարությունների, հուշաթերթերի, պաստառների, հրահանգների տեքստերը։ Մինչև հիմա հիշում եմ այդ տեքստերը։ Իհարկե, լավ չէ գլխում այդքան անպետք տեղեկատվություն պահելը։ Բայց ինչ արած, չեմ կարողանում մոռանալ այն ժամանակ հոգեբուժարանում անգիր արած հայտարարությունների, հուշաթերթերի, հրահանգների, պաստառներևի տեքստերը։ Հիշում եմ՝ հայտարարություններից մեկի տեքստում քերականական սխալ էի գտել։ Այդ սխալն ինձ հանգիստ չէր տալիս։ Գիշերները երազիս մեջ էի տեսնում։ Առավոտյան արթնանալով՝ առաջին հերթին տեքստի այդ սխալի մասին էի հիշում։ Մեր թաղում մի մարդ էր ապրում։ Ժամանակին շրջանային թերթում սրբագրիչ էր աշխատում։ Հետո թոշակի անցավ։ Խեղճ մարդ, նա այնքան էր սովորել իր աշխատանքին, որ ամբողջ օրը փողոցներով, տեսչություններով, հիվանդանոցներով էր ման գալիս ու կարգախոսներում, հրահանգներում, հայտարարություններում քերականական սխալներ փնտրում։ Նրա հիվանդության մասին բոլորը գիտեին։ Բավական էր՝ ինչ֊որ հաստատությունում սխալ գտներ, այդ հաստատության ղեկավարին նամակ էր գրում և խնդրում ուղղել այսինչ պաստառի այսինչ տողում եղած սխալը։ Բոլորն այդ մարդու վրա ծիծաղում էին։ Ծաղրում էին նրան։ Երբ մարդիկ նրան տխուր էին տեսնում, ասում էին․ «Երևի, այսօր ոչ մի սխալ չի գտել»։

Թաղի չարաճճիները թերթիկի վրա դիտավորյալ մեծ քանակությամբ սխալներով ինչ֊որ կարգախոս էին գրում ու տան դարպասներին փակցնում։ Նախկին սրբագրիչն այդ թերթիկները պատառ֊պատառ էր անում։ Կամ այրում էր։ Նա ուրախանում էր, երբ տեսչությունների, հիվանդանոցների պատերին փակցված պաստառների, հայտարարությունների, հրահանգների մեջ սխալներ էր գտնում։ Վերածնվում էր։ Մինչև սխալ չգտներ, չէր հանգստանում։ Հաստատությունների ղեկավարներից պոկ չէր գալիս։ Մի անգամ նա նույնիսկ ինչ֊որ ղեկավարի սենյակ էր մտել ու կռիվ արել չուղղված սխալի պատճառով։ Իսկ մյուս ղեկավարի դեմ չուղղած սխալի պատճառով բողոք էր ուղղել Մոսկվա․․․

Հոգեբուժարանում ես նույն իրավիճակում էի հայտնվել։ Իմ հայտնաբերած սխալի մասին գլխավոր բժշկին հայտնեցի ու խնդրեցի ուղղել այն։ Նա իմ խնդրանքը չկատարեց։ Հակառակը՝ երկու ամսով հետաձգեց հիվանդանոցից իմ դուրս գրվելը։ Մի քերականական սխալի պատճառով ես երկու շաբաթ ավել մնացի կիսախավար, խեղտոտ, զզվելի գժանոցում։ Հիմա ինքդ մտածիր՝ ինչպե՞ս կարող եմ այս ամենը մոռանալ։

Հաջողություն։

Սեյմուր

Բարի լո՜ւյս,

Այնուր, ես իսկապես ոչ մի գաղտնիք չունեմ։ Ես ինձ շատ բարի մարդ եմ համարում, բառիս բուն իմաստով։ Ես հնազանդ մարդ եմ։ Ուզում եմ հարմարվել իրավիճակին, հասնել առաջնահերթ նպատակին, պատմել մարդկանց իմ կարդացած գրքերի մասին, գոնե մի փոքր օգուտ բերել։ Ոչ, դա չի ստացվում։ Ի՞նչ է դա նշանակում։ Ի՞նչն է ինձ խանգարում ուրիշների պես ապրել ու աշխատել։ Բավական է՝ ինչ֊որ իրավիճակին հարմարվեմ, ինչ֊որ դիրք զբաղեցնեմ, ճակատագիրն ինձ անմիջապես հետ է շպրտում։ Ես սկսել եմ ճակատագրիցս վախենալ։ Շատ դառը և դաժան ճակատագիր է։ Աշխարհում, որում ես ապրում եմ, ամեն ինչ իմ դեմ է։ Ուտելիքի մեջ, որը ես ախորժակով եմ ուտում, կամ մազ, կամ ճանճ եմ գտնում։ Կոշիկներս, որոնք հանկարծ սկսել են ջուր քաշել, ինձ զրկել են սկված անձրևները վայեյելու հնարավորությունից։ Երբ պատրաստվում եմ հաճելի պահեր ապրել, սկսում եմ ատամի ցավից տառապել։ Երկու ժամ առաջ Նասիմիի շուկայի մոտ մի ձկնորսի հանդիպեցի։ Ուսով գցած պարկում ձկներ էին թպրտում՝ ապրելով իրենց վերջին րոպեները։ Այդ ձկնորսն էլ իմ դեմ էր։ Ասես, մի անհայտ մութ ուժ ինձ մութ փոսի մեջ է ճխտել ու ուզում է այնտեղ սիրտս պատառ֊պատառ անել։ Ես չեմ դիմադրում։ Ուզում եմ, որ այդ մանր կտտանքները շուտ վերջանան։ Ձեռքերս իջեցրած՝ սպասում եմ, թե երբ է սիրտս կանգնելու։ Բայց ամենավերջին պահին այդ անհայտ մութ ուժն ինձ բաց է թողնում։ Առավոտյան ամեն ինչ նորից կրկնվում է։ Այդ մանրուքները տանջում են ինձ։ Իսկ ամենասարսափելին բերանումս այդ դառը համն է ու տկարությունը։ Ամեն օր երեկոյան ժամը 6-ից հետո աջ ականջս բռնվում է։ Ես մեծ հաճույքով կյանքիս վերջ կտայի։ Բայց, նախ՝ ինքնասպանության համար հարմար տեղ չեմ գտնում։ Երկրորդը՝ ցավից եմ վախենում և նաև նրանից, որ կենդանի մնալու դեպքում հաշմանդամ կդառնամ։ Երրորդը՝ մենք այնպիսի ժամանակներում ենք ապրում, որ անգամ ինքնասպանությունն իմաստազրկվել է․․․

Անզորությունից գլուխս պպտվում է։ Չեմ կարողանում ոչնչի մասին մտածել։ Միայն դժբախտությունս եմ զգում։ Այդպես էլ կմահանամ՝ խռովահույզ հոգուս համար ոչինչ չարած, ինձանից հետո ոչ մի օգուտ չթողած։ Ինձ ինչ֊որ բան է պակասում։ Չեմ կարող հստակ ասել, թե հատկապես ինչ։ Ողջ ուժով, ողջ հոգով ուզում եմ ինձ զոհաբերել։ Բայց չեմ կարողանում։ Երևի, կվերջանա նրանով, որ ինչ֊որ անպետք ու անիմաստ բանի համար ինձ կզոհաբերեմ։ Աստված իմ, ես 30-ն անց եմ, բայց անգամ մեկսենյականոց բնակարան չունեմ։ Աստվա՜ծ պահապան բոլոր անտուն թափառականներին։

Այնքան եմ հոգնել տեղս անընդհատ փոխելուց։ Ժամանակն է մի փոքր հանգստանալ։ Ինչպես մեծերն են երեխաների խաղերին մասնակցում, ես էլ, ձանձրանալով, միայն հետաքրքրասիրությունից դրդված եմ ապրում։ Ապագայից ոչինչ չեմ սպասում․․․

Որտե՜ղ ասես եղել եմ, ի՜նչ ճանապարհներ ասես անցել եմ։ Իմ բոլոր արկածների, անհաջողությունների մասին քեզ չեմ պատմի։ Կպատմեմ միայն մի դեպքի մասին։

Այո, կյանքում քիչ տառապանք չեմ տեսել։ Երբ իմ շրջանն ավերվեց, ընտանիքս տեղափոխվեց Բաքու՝ հորաքրոջս մեկսենյականոց բնակարան։ Տանն ընդամենը երկու մահճակալ կար։ Մեկի վրա հորաքույրս էր քնում, մյուսի վրա՝ տատիկս։ Ես հստակ չեմ ասի, թե որքան մարդ այդ փոքրիկ տուն տեղափոխվեց։ Քեզ դժվար կլինի հավատալ այն կոնկրետ թվին, որը ես կարող եմ նշել։ Այդ պատճառով ավելի լավ է՝ թիվը չգրեմ։ Սենյակում օդը չէր հերիքում։ Ես դռան մոտ էի քնում։ Երբ ոտքերս ձգում էի, դուռը չէր փակվում։ Դրա համար ստիպված էի ամբողջ գիշեր ոտքերս ծալած ու ծնկներս գրկած քնել։ Հնարավոր է՝ դրա համար էլ հասակով կարճ մնացի։ Այն ժամանակ քաղաքի կյանքը խախտված էր։ Մթերքների դեֆիցիտ կար։ Տրանսպորտը վատ էր աշխատում։ Ջուր, գազ չկար։ Հաճախ լույսն էին անջատում։ Փողոցներում, հրապարակներում ամենուր աղբ էր թափված։ Ժամանցի կենտրոնները փակ էին։ Շատերը կարծում էին՝ պատճառը մենք ենք։ Ես նրանց չեմ դատում։ Եթե նրանց տեղը լինեի, երևի, ես էլ նրանց պես կմտածեի։

Մեր թաղամասում մի տղամարդ կար, որն ինձ հաճախ էր խայթում։ Ինձ հանդիպելիս միշտ ասում էր․ «Հողը հայերին եք տվել ու հանգստացել։ Երջանիկ մարդ ես, հիմա Բաքվում ես ապրում»։ Ես ոչինչ չէի ասում։ Լռում էի։ Ինչ֊որ բան ասելը, բացատրելն անտեղի կլիներ։ Գոնե մի քիչ խիղճ ունեցող մարդը, անգամ այդպես մտածելու դեպքում, ուրիշի դեմքին դա չէր ասի։ Երբ բակի տղաներն ինձ հետ խոսում էին, կամ ինչ֊որ տեղ գնալիս ինձ էլ էին վերցնում, այդ տղամարդը շատ էր բարկանում։ Ուզում էր, որ հետս ոչ ոք չխոսի, ընկերություն չանի։ Մի օր տղաները փողոցում ֆուտբոլ էին խաղում։ Ես նստած նայում էի։ Ինձ էլ առաջարկեցին խաղալ։ Բայց հավես չունեի։ Երեխաներից մեկի հարվածից հետո գնդակը դիպավ փողոցին նայող բնակարանի պատուհանին, որում այդ մարդն էր ապրում։ Երկաթե ճաղավանդակին հարվածելով՝ գնդակը հետ մղվեց։ Ապակին չջարդվեց։ Բարկացած տղամարդը փողոց դուրս եկավ ու, հայհոյելով, իմ վրա եկավ։ Տեսնելով նրան՝ ես ակամա տեղիցս բարձրացա։ Նա երկու անգամ բռունցքով դեմքիս հարվածեց։ Ես ընկա։ Նա սկսեց ինձ ոտքերով խփել։ Ես կուչ եկա։ Ոտքերս փորիս սեղմելով՝ դեմքս ու գլուխս ձեռքերով փակեցի, լուռ մեջքս ու երիկամներս դեմ տվեցի, որ խփի։ Տղաները սկսեցին գոռալ։ Ինձ փրկեցին մոտակա հիվանդանոցից դուրս եկած բուժքույրերը։ Քթիցս, ճեղքած շրթունքներիցս արյուն էր գալիս։ Շատ էի վախեցել։ Շալվարս, շապիկս փոշու մեջ էին։ Բուժքույրերը բավական երկար նախատում էին այդ մարդուն։ Ինձ հիվանդանոցի բակ տարան, հագուստիս փոշին, դեմքիս արյունը մաքրեցին։ Ես դողում էի։ Ողջ մարմինս ցնցվում էր։ Ինձ ջուր տվեցին։ Չկարողացա բաժակը ձեռքերումս պահել։ Բուժքույրերից մեկը մի ձեռքով գլուխս էր պահում, մյուսով՝ բաժակը, որպեսզի կարողանամ խմել։ Հետո ինձ հանգստացնող դեղ տվեցին։

Այն ժամանակ բացահայտ դրսևորվում էին մարդկանց ամենալավ և ամենավատ որակները։ Մարդ, որն այն ժամանակ իր լավ որակներն է դրսևորել, այլևս երբեք նույնքան լավը չէր կարող լինել։ Մարդ, որն այն ժամանակ իր վատ կողմերն է դրսևորել, այլևս երբեք նույնքան վատը չէր կարող լինել։ Օրինակ, մեր թաղամասում մի կին էր ապրում։ Ռուսաց լեզվի ուսուցչուհի էր և շաբաթը մի քանի անգամ մեզ համար ուտելիք էր բերում։ Իր երեխաների հին հագուստն էր մեզ տալիս։ Բայց ամենակարևորը՝ նա մեզ բարոյապես էր օգնում։ Ես միշտ ամենաբարի զգացմունքներով եմ հիշում այն կնոջ ցածր, հանգիստ, ազնվական ձայնը։ Նա, ասես, կեղտոտ ու մութ սենյակում մոռացված ու հանկարծակի բացված օծանելիքի սրվակ լիներ։

Փողոցում այդ դեպքից հետո ես փորձում էի տանը, թաղամասում հնարավորինս քիչ մնալ։ Առավոտյան մի փոքր ուտելուց հետո տնից դուրս էի գալիս։ Ամբողջ օրը փողոցներում թրև էի գալիս և տուն վերադառնում միայն մութն ընկնելուց հետո՝ ուժասպառ։ Տանն ինձ շատ վատ էին վերաբերվում։ Ավարտելուց 11 օր առաջ ռազմական ուսումնարանից դուրս եկա։ Խեղճ կանանց՝ հորաքրոջս, տատիկիս, մորս հույսերը սպանեցի։ Տանն ինձ դժկամորեն էին կերակրում։ Հետս ոչ ոք չէր խոսում։ Ինձ անգամ փողոցում ծեծվելու համար մեղադրեցին։ Ոչ մեկին պետք չէի։ Այն ժամանակ սկսել էի անընդհատ ինքնասպանության մասին մտածել։ Այ, այդպես։ Ավելի լավ է՝ այդ մասին չգրեմ։ Ամբողջ օր փողոցներով թափառում էի։ Մի անգամ, Նասիմիի շուկայի մոտ թափառելով, Պուշկինի անվան գրադարան մտա։ Այդ օրը ժամանակ անցկացնելու համար հիանալի տեղ գտա։ Այդ օրվանից սկսած՝ շաբաթը վեց օր առավոտյան գրադարան էի գնում և միայն երեկոյան այնտեղից դուրս գալիս։ Հեղուկ քիչ էի խմում, որպեսզի հաճախ զուգարան չգնամ։ Շուկայի զուգարանից էի օգտվում։ Շուտով գրադարանի բոլոր աշխատակիցները սկսեցին ինձ ճանաչել։ Ցերեկն ինձ կերակրում էին։ Իսկ ես մեծ պատրաստակամությամբ նրանց հանձնարարություններն էի կատարում։ Մի անգամ այնպես ստացվեց, որ ես նորոգեցի նրանց փոքրիկ էլեկտրական ինքնաեռը։ Դա իսկական հրաշք էր։ Ինքս էլ չեմ հասկանում՝ ինչպես կարողացա փչացած ինքնաեռը սարքել։ Ես կատաղածի պես կարդում էի։ Կարդացած ստեղծագործությունների, դրանց հեղիակների, հերոսների անունները հաստ տետրի մեջ էի գրանցում։ Ինձ դուր եկած արտահայտությունները տետրի մեջ էի արտագրում։ Ամենակարևորը՝ ստեղծագործությունն ավարտելուց հետո տետրի մեջ դրանից ստացած առաջին տպավորություններս էի գրանցում։

Այդ պատճառով իմ բոլոր կարդացած ստեղծագործությունները ամենայն մանրամասնություններով մնացել են հիշողությանս մեջ։ Այսօրվա պես զգում եմ Պուշկինի անվան գրադարանի խոնավ օդը։ Գրադարանի աշխատակիցների հետ շատ էի կապվել։ Մեր միջև վստահելի հարաբերություններ էին հաստատվել։ Այն աստիճանի, որ ես արդեն ոչ թե շուկայի զուգարան էի գնում, այլ օգտվում էի գրադարանի զուգարանից։ Դրա համար կարող էի խմել այնքան, որքան ուզեի։ Գրադարանի աշխատակիցներն ինձ հաճախ թեյ էին հյուրասիրում։ Հնարավորության դեպքում ինձ կոնֆետներ, շոկոլադ, համեղուն բուլկի էին հյուրասիրում։ Երբ երեկոյան տուն էի վերադառնում, ինձ ոչ ոք չէր հարցնում՝ որտեղ եմ թրև եկել, ինչով եմ զբաղվել։ Նյութական վիճակը շատ ծանր էր։ Մենք կորցրել էինք ամեն ինչ։ Ստիպված էինք ամեն ինչ զրոյից սկսել։ Ստեղծված խառնաշփոթի մեջ գողացել էին մորս բոլոր թանկարժեք զարդերը։ Դրությունն այնքան ծանր էր, որ մայրս ստիպված էր կրտսեր եղբորս ու քրոջս Մարդաքյան ավանի վարճարան ուղարկել։ Քույրս և եղբայրս վարժարանում էին ապրում։ Տուն էին գալիս միայն շաբաթ օրերին։ Կիրակի երեկոյան վարժարան էին վերադառնում։ Վարժարան ես էի նրանց տանում ու բերում։ Ամեն անգամ, երբ վարժարանի բակ էի մտնում ու նրանց ուսուցիչներին հանձնում, արցունքներն ինձ խեղդում էին։ Դժվարությամբ էի ինձ զսպում։ Չէի ուզում երեխաների մոտ լացել։ Այդ վարժարանը տնօրեն ուներ։ Ժան Վալժանին էր նման։ Բոլորին իր երեխաների պես էր վերաբերվում։ Մաքրության, ազնվության, արիության իսկական մարմնացում էր։ Այդ ծանր ժամանակներում նա իր ողջ եռանդը ներդնում էր երեխաներին անհրաժեշտ ամեն ինչով ապահովելու համար։ Ասում էին, որ իր աշխատավարձի մի մասով նա միրգ էր առնում ու երեխաներին բաժանում։ Ուտում էր երեխաների հետ միասին։ Գիշերները վարժարանում էր մնում։ Այն ժամանակ քոսի համաճարակ էր։ Մարդիկ, մոռանալով ամոթի մասին, մետրոյում, ավտոբուսում, փողոցում իրենց քորում էին։ Օճառը, լվացքի փոշին դեֆիցիտ էին։ Ամեն հինգերորդը մազերում ոջիլներ ուներ։ Այդ պատճառով Ժան Վալժանին հիշեցնող տնօրենը հատուկ ուշադրություն էր դարձնում երեխաների մաքրությանը։ Ամեն երկուշաբթի նա անձամբ ստուգում էր երեխաների մազերը՝ պարզելու, թե արդյոք նրանց ոջիլներ չունեն։ Վարժարանի ուսուցիչները տնօրենից քաշվում էին։ Տնօրենը երեխաներին շատ էր սիրում, բայց ուսուցիչների հետ խիստ էր։

Ես ամեն շաբաթ գնում էի Մարդաքյան՝ երեխաների հետևից։ Հենց վարժարանի դարպասներով ներս էի մտնում, բակում սպասող երեխաները դեպի ինձ էին նետվում։ Ես շատ ուրախ էի, երբ շաբաթ օրերին նրանց տուն էի բերում, բայց նույնքան տխուր էի, երբ նրանց պետք էր վարժարան վերադարձնել․․․

Տատիկս սկսեց հիվանդանոցում խոհարար աշխատել։ Նա շատ հանգիստ մարդ էր ու հիվանդանոցում նրան հարգում էին։ Բացի դրանից, մարդիկ գիտեին, թե որքան անելանելի դրության մեջ ենք մենք գտնվում։ Հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը՝ պրոֆեսոր Քյամալ Գուլիևը, տատիկիս հավելավճար էր տալիս։ Տատիկս արթնանում էր, երբ «Կապույտ մզկիթից» առավոտյան աղոթելու կանչն էր հնչում, առանց կռանալու, ոտքով թեթևակի մեջքիս էր խփում և այսպես ինձ էլ էր արթնացնում։ Չնայած ես ինքս էլ առավոտյան աղոթքի կանչի հետ զարթնում էի։ Ես տեղիցս բարձրանում էի, հագնվում, լվացվում ու տատիկիս հետ միասին դուրս գալիս տնից։ Այն ժամանակ Բաքվում կտրուկ աճել էր թափառող շների թիվը։ Փողոցում միայնակ ուղևոր տեսնելով՝ շները նրա վրա էին հարձակվում։ Բաքվից հեռացած ռուսները, հայերը, հրեաները իրենց շներին չէին տարել և փողոց էին բաց թողել։ Փողոցի բոլոր ժամացույցները կանգ էին առել։ Տարբեր ժամանակ էին ցույց տալիս։ Թափառող շները, չգիտես ինչու, փողոցի ժամացույցերի տակ էին հավաքվում։ Երբեմն ոհմակների միջև անողոք ընդհարում էր սկսվում։

Տատիկս վախենում էր տնից մենակ դուրս գալ ու 30-40 մետր մինչև հիվանդանոց քայլել։ Ես նրան մինչև հիվանդանոցի դուռն էի ճանապարհում և տուն վերադառնում։ Տանն ինձ սպասում էր տատիկիս ազատ մահճակալը։ Ես հանվում էի ու պառկում նրա անկողնու մեջ։ Այդ ժամանակվանից ինձ մոտ սովորություն է առաջացել՝ վաղ առավոտյան արթնանալ, մի քիչ ման գալ ու հետո նորից պառկել քնելու։ Գրականությունն ինձ փչացրել է։ Ես կարդում եմ գրածս ու զգում, որ ամեն ինչ գրողի պես եմ շարադրել։ Իրականում, եթե ուզում ես իմանալ, կատարվածը հարյուր, հազար անգամ ավելի դաժան էր ու դառը, քան ես նկարագրեցի։

 Հաջողություն։

 Սեյմուր

Բարև՛,

Սեյմուր, գոյություն ունի եսասերների երեք տեսակ։ Առաջիններն իրենց համար են ապրում և թույլ են տալիս, որ ուրիշներն էլ ապրեն։ Երկրորդներն իրենց համար են ապրում, բայց մյուսներին խանգարում են ապրել։ Երրորդները ոչ իրենք են ապրում, ոչ էլ մյուսներին են թույլ տալիս ապրել։ Դու երրորդ տեսակի եսասերներից ես։ Խնդրում եմ, ինձ քո անհիմն թախիծով, անառիթ արցունքներով մի՛ հոգնեցրու։ Եթե քեզ դուր է գալիս անհաջողակ, անբախտ երևալ, մի՛ անհանգստացիր։ Դու շատ լավ ես այդ դերը կատարում։ Ես ամաչում եմ քո անզորության համար։ Որքան էլ տափակ է հնչում, ես քեզ հորդորում եմ բարձրանալ, հաղթահարել ծուլությունդ։ Քեզ չի սազում նման կերպ ապրելը։ Ճիշտ է, քո անցած ճանապարհը ամենևին էլ հարթ չէր, բայց դա չի նշանակում, որ ամեն ինչ վերջացած է։ Բոլորի կյանքում դժվարություններ լինում են։ Ես հոգնել եմ քեզ մխիթարելուց։ Որքան էլ մեծ դժբախտություն մարդու հետ պատահի, նույն օրը, առավելագույնը՝ մեկ օրից նա սկսում է հաց ուտել։ Ահա և ամենալուրջ մխիթարանքը։ Մենք դատապարտված ենք ապրելուն։ Մի՞թե այդքան դժվար է հասկանալ դա։ Հենց այդպես։ Մտքերս խճճվում են։ Այնքան եմ նյարդայնանում, որ չգիտեմ էլ՝ ինչ գրել։ Վախենում եմ քեզ նեղացնել, վիրավորել, ցավեցնել։ Դրա համար ավելի լավ է՝ չգրեմ։ Եթե իմ կամքը լիներ, քեզ անմարդաբնակ կղզիում կթողնեի ու կողքից գաղտնի կհետևեի՝ ինչով ես այնտեղ զբաղվում։

Հաջող

Բարի լո՜ւյս,

Երեկ առավոտյան հին կոշիկներս աղբաման նետեցի։ Հին հագուստը դեն նետելիս տարօրինակ զգացողություններ եմ ունենում։ Ասես, մարմնիս ինչ֊որ մասին հրաժեշտ տալիս լինեմ։

Եթե իմ կամքը լիներ, ամբողջ հագուստս, կոշիկներս կպահեի։ Բայց դա հնարավոր չէ։ Իմաստ չունի պահել հին հագուստը։

Ցերեկը քաղաքում զբոսնելիս ես միշտ հղի ճապոնուհու եմ հանդիպում։ Չգիտես ինչու, ինձ միշտ թվում էր, որ ճապոնացիներն այլ կերպ են բազմանում։ Հղի ճապոնուհին արտասովոր տեսք ունի։ Ես ուշադիր նայում էի նրա փորին, շիլ աչքերին։ Կինը չհասկացավ՝ ինչու եմ այդքան ուշադիր իրեն նայում։ Հետո նկուղային սրճարան մտա և բորշչ, թթու վարունգ, 100 գրամ օղի պատվիրեցի։ Եվ, չգիտես ինչու, փորձեցի քեզ հղի պատկերացնել։ Հիշում եմ՝ ինչպես էիր մի անգամ լողավազանի եզրին նստել։ Հիանալի եղանակ էր։ Դու քիփ բլուզկայով էիր։ Այդ բլուզկայով հանկարծակի մեծացած էիր թվում։ Այդ բլուզկան քիփ գրկում էր կրծքերդ։ Երևի, ինքնդ էլ այդ մասին գիտեիր։ Որովհետև զգացվում էր, որ դու գոհ ես տեսքիցդ։ Այդ օրը ցածր ձայնդ բոլորովին ներդաշնակ չէր ցցված կրծքերիդ հետ։ Ասես, կուրծքդ ինչ֊որ դեղի ազդեցության տակ էր հանկարծակի լցվել։

Եղունգներիդ կարմիր լաք էիր քսում։ Իսկ ես լուռ քեզ էի նայում։ Ես կարմիր լաք շատ եմ սիրում։ Այդ օրը դու շատ թարմ տեսք ունեիր։ Այնքան թարմ, որքան գովազդում լոլիկներն ու վարունգներն են լինում։ Ուզում էի ափերիս մեջ ջուր հավաքել ու քեզ վրա շաղ տալ։ Ինձ հազիվ զսպեցի։

Թարմությունն անհնար է նմանակեղծել։ Այդ օրը դու քո թարմությամբ, ցցված կրծքերով ոչնչացրեցիր ինձ։ Ընթրիքի ժամանակ ձեռքերիդ էի նայում։ Չգիտես ինչու՝ կարմիր լաքը եղունգներիցդ ջնջել էիր։ Ես չհարցրեցի՝ ինչու։ Աղջիկների հետ պատահում է։ Եղունգներին լաք են քսում, բայց երկու ժամից մաքրում են։ Բայց դու ուրիշ ես։ Ես իմ կյանքում տարբեր մարդկանց եմ հանդիպել։ Շատ աղջիկների ու կանանց հետ մտերիմ եմ եղել։ Բայց քեզ հանդիպելով՝ հավատարիմ, մաքուր, ազնիվ հոգու հետ էի հանդիպել։ Ես դրան սովոր չէի։ Մեր հանդիպման առաջին իսկ օրվանից քեզ էի ձգտում։ Կարծում էի՝ կանցնի։ Մտքովս էլ չէր անցնում, որ դրությունն այդքան կբարդանա։ Չնայած ժամերով զրուցել եմ քեզ հետ, չէի կարող քեզ ճանաչել։ Եվ այժմ պատժվում եմ դրա համար։ Որտեղի՞ց իմանայի, որ աղջկա մեջ, որը ցերեկը եղունգները կարմիր է ներկում, իսկ երեկոյան՝ լաքը մաքրում, կարող է այդքան ուժեղ կամք, հզոր եռանդ, խինդառատ կենսուրախություն, անսպառ քաջություն լինել։ Որտեղի՞ց իմանայի, որ ցածր ձայնով, լոլիկի պես թարմ աղջիկը լարող է պատրաստ լինել բոլոր խոչընդոտները, բոլոր դժվարությունները հաղթահարելուն։ Որտեղի՞ց իմանայի, որ աղավնու թևերի պես ձեռքեր ունեցող աղջիկն ունակ է կոտրել ու մի կողմ նետել բոլոր փշալարերը։ Ես քեզ չէի ճանաչում։ Որքան թշվառ, խեղջ, անօգնական եմ ես թվում քո ուժեղ կամքի, հզոր եռանդի, կենսուրախության, քաջության ֆոնի վրա։ Դու արժանի ես ավ�